ԽՍՀՄ-ի կործանման պատճառներն ըստ Կիրիլ Սվետլյակովի

Կիրիլ Սվետլյակով
«Մասսայական արիստոկրատիզացիան և ոչ աշխատանքային շաբաթը կործանեցին Խորհրդային  Միությունը»

Երբեմնի աշխարհը մի քանի օրում անհետացավ մեր աչքերի առջև։ Այսպիսի բան արդեն եղել էր 90֊ականների սկզբին, երբ նույնքան արագ դեպի անդունդը գլորվեց Խորհրդային Միությունը։ Տրետյակովյան պատկերասրահում դեռևս ապրիլի սկզբին բացվող «Ոչ ընդմիշտ. 1968֊1985» ցուցահանդեսի կուրատոր Կիրիլ Սվետլյակովը «Կուլտուրոմանիայի» հետ զրույց ունեցավ այն մասին, թե ինչպես ԽՍՀՄ֊ը փլուզվեց ոչ աշխատանքային շաբաթի հետևանքով, և արտացոլման բացակայությունը խանգարեց կոմունիզմին հաղթահարել պոստմոդեռնիզմի մարտահրավերը։

«Ոչ ընդմիշտ. 1968֊1985» ցուցահանդեսը յուրօրինակ տրիպտիխի  մաս է և համարվում է 2017 թվականին տեղի ունեցած առաջին «Ձնհալ» ցուցահանդեսի շարունակությո՞ւնը։

Այո, դրանք մեծ նախագծի 3 մասերն են` ձնհալ, լճացում, վերակառուցում։ Այն նվիրված է ուշ խորհրդային արվեստին՝ հետպատերազմյան շրջանից մինչև Խորհրդային Միության անկումը։ «Ոչ ընդմիշտը» երկրորդ մասն է։

Ինչո՞վ է այն տարբերվում սովորական ցուցահանդեսից։

Որպես կանոն  ցուցահանդեսներում առկա են տարբեր ստեղծագործություններ, որոնց ուղղությանը կամ ոճին ընդհանուր նկարագիր են տալիս կուրատորները։ Իսկ նկարչի ներսում կատարվածը զրոյացվում է։ Մեր ցուցահանդեսը նվիրված է դարաշրջանի հոգեբանությանը․ ինչպես էին մարդիկ իրենց զգում, ինչն էր նրանց հետաքրքրում։ Սա այդպիսի մարդաբանական նախագիծ է։ 

Իսկ դուք ինչպե՞ս եք ցույց տալու մարդկանց զգացածը։

Սա, օրինակ, բաժին է, որը կոչվում է «Անհետացում»։ Նրանում ներկայացված են և՛ պաշտոնական, և՛ ոչ պաշտոնական նկարիչներ, որոնք տարբեր գեղարվեստական պրակտիկաներով թեմատիկացրել են դատարկությունը։ Դա կարող էր լիներ նկարից հեռանալը կամ սուզվելը նրա մեջ կամ, ընդհանրապես, նկարից հեռանալը մեկ այլ տարածություն։

Սա, ինչպես հասկանում եմ իրականությունից փախչելու փո՞րձ է։

Ընդհանուր առմամբ, այո։ Բայց մեր առջև դրված էր ավելի բարդ խնդիր։ Մենք ուզում էինք ցուցադրել պոստմոդեռն ժամանակաշրջանի երկու կյանք վարող մարդուն ոչ միայն այն պատճառով, որ խորհրդային իրականությունը փակում է իր սոցիալական վերելակը և թույլ չի տալիս մասնակցել քաղաքական կյանքին, այլ նաև, որ այս սուբյեկտը վերապրում է գիտակցության երկատում։ Եվ դրանով նա չի տարբերվում ցանկացած զարգացած արդյունաբերական երկրի քաղաքացուց, քանի որ, օրինակ, պոստմոդեռնիզմի տեսաբանները արևմտյան մարդուն նկարագրում էին որպես երկատված, շիզոֆրենիկ, պառակտված սուբյեկտի, որը գոյություն ուներ միանգամից երկու իրականություններում` ակտուալ և վիրտուալ։ Քանի որ մասսմեդիան, հեռուստացույցները, մասսայական մշակույթը երկրորդ իրականության հզոր շերտերն են, որում մարդն իրեն լուծում է․ ինչը սոցցանցերում ապրող ժամանակակից մարդուն նույնիսկ հեշտ է բացատրել։ Այս ամենը սկսվում է էսկապիզմից և կրկնակի իրականության զգացումից։ Այդ իսկ պատճառով էլ մենք ներկայացրինք նկարներ, որոնք ցույց են տալիս կրկնապատկում, հայելու արտացոլանք, հեղինակի որոշակի ինքնասիրահարվածություն։ Այսպես դրսևորվում է նարցիսիզմը, որը 60֊ական թվականներին չկար։

Իսկ ինչի՞ հետ եք կապում նարցիսիզմի առաջացումը։ 

60֊ականները դեռևս սոցիալական դարաշրջան է։ Մարդը իրեն զգում է մի մեծ հասարակության, կամ էլ աշխատանքային կոլեկտիվի մի մաս։ Իսկ 70֊ականներին հասարակությունը փլուզվում է։ Ներկայումս սիրում են տալ այս հարցը՝ ինչո՞ւ փլուզվեց Խորհրդային Միությունը, ո՞վ էր դավաճանը, բայց շատ քիչ են խոսում հասարակության վիճակի մասին։ Մինչդեռ հենց այդ ժամանակ այն սկսեց մասնատվել, և մարդը դադարեց իրեն զգալ կոլեկտիվային մարմնի մաս և միայնակ մնաց իր կոմպլեքսների, խնդիրների, վախերի հետ։ Հիմա հոգեվերլուծաբանները օգնում են այդ մարդկանց, իսկ այն ժամանակ կար երկու ելք` կամ քեզ բուժում է ուրիշը, կամ դու լուծվում ես։ Ես կասեի, որ այս ուժեղ երկվությունը հատկապես վերապրում էր հենց խորհրդային մարդը՝ դաստիարակված այնպես, որ կա ճշմարտություն և սուտ, կա դիմակ, կա դեմք։ Եվ այն ժամանակ, երբ նա բախվեց այսպիսի պոստմոդեռն ֆենոմենի, վախեցավ և իր գոյության համար վտանգավոր համարեց այս իրավիճակը։

Այս երկակիությու՞նը։

Այո։ Նա այդ երևույթը համարեց անբնական և ցանկացավ վերջ տալ դրան։ Այս իմաստով Խորհրդային Միությունը՝ մոդեռնիստական և շատ զարգացած ցիվիլիզացիան, պոստմոդեռնի մարտահրավերին չդիմացավ։ Սակայն, սա ոչ միայն խորհրդային, այլև պոստմոդեռնիստական ժամանակաշրջանի մարդու ընդհանուր խնդիրն էր, որին մենք ցանկանում ենք ցուցադրել ցուցահանդեսում։

Արդյո՞ք պոստմոդեռնիզմ կար Խորհրդային Միությունում։ 

Կար։ Բայց տեսաբանները փորձում էին խուսափել այդ բառից։ Օրինակ, «Դեկորատիվ արվեստ» ամսագրում մշակութաբանները գրում էին 1970֊ական թվականների ոճից նկարչի օտարման ֆենոմենի մասին։ Եվ, իհարկե, խորհրդային պոստմոդեռնի ախտանշաններից էր բազմաոճությունը։ Այն երևում է, ասենք և՛ Կոմարի, և՛ Մելամիդայի, և «ձախ ՄՆՄԿ» նկարիչների մոտ` Նազարենկոյի, Ժիլինսկու, որոնք սկսում են խաղալ դասական դարաշրջանի ոճերի հետ։ Պոստմոդեռնի ևս մեկ ֆենոմեն է ինքնության որոնումը և ինքնահորինումը։ Ինչը Արևմուտքում ավելի վառ էր արտահայտված, քանի որ այնտեղ կային Դեվիդ Բոուի նման մասսայական մշակույթի կերպարներ, որոնք հեշտությամբ փոխում էին իրենց կերպարները։ Բայց մենք ունեինք Ալլա Բորիսովնային իր մեծ թափով և բոլոր ժանրերում աշխատելու ցանկությամբ` դասական երաժշտությունից և պոեզիայից մինչև կաբարե և էստրադա։ Կամ նույնիսկ Շնիտկեն, ով հյուսում էր հիթերը, սինֆոնիկ երաժշտության մեջ հետևելով Շոստակովիչին։

Վերջիվերջո ո՞րն է խորհրդային և արևմտյան պոստմոդեռնի տարբերությունը։

Արմատական տարբերությունը այն է, որ արտացոլման աստիճանը արևմուտքում ավելի բարձր էր, քան ԽՍՀՄ֊ում։ Մեզ մոտ այս ոչ իրական վիճակին բախված նկարիչները դրա գաղափարախոսոությունը վերագրում էին հենց Խորհրդային Միությանը, մինչդեռ այն վերաբերում էր որոշակի մշակութային փուլի։ Մեզ մոտ կար պոստմոդեռն, բայց ո՛չ արտացոլված, ո՛չ բարձրաձայնված, ո՛չ վերապրած, որովհետև այն ընկալվում էր որպես հիվանդություն, այլ ոչ թե մշակութային զարգացման փուլ։ 

Բայց խորհրդային պոստմոդեռնիզմը «սեփակա՞նն» էր, թե՞ նմանակում էր։

Պոստմոդեռնիզմը նմանակող բնույթ չուներ, այն տեխնոկրատական հասարակության զարգացման հետևանքն էր, որն օտարում էր մարդուն շատ աշխատանքային գործընթացներից և մնացած ամեն ինչից։ Հենց այս օտարման պահը նույնպես ծանր էին վերապրում խորհրդային մարդիկ։ Իսկ կապիտալիզմը ուղղակիորեն ավելի սառն էր։ Կապիտալիզմի պայմանները ավելի քիչ հարմարավետ էին ինքնազգացողության համար, այդ իսկ պառճառով դժվար թե կապիտալիզմի պայմաններում առաջանային Տարկովսկու պատմությունները անհասկանալի անվերջ շարունակվող ֆիլմի մասին, կամ նույնիսկ Յուրի Նորշտեյնի արտացոլող անիմացիաները՝ կրկին, կես ժամանոց մուլտֆիլմերով։

Սա նույնպե՞ս փորձ է գեղարվեստական միջոցներով արտացոլել այս իրավիճակը՝ ոչ վերբալ տարբերակով, ինչպես Արևմուտքում է, այլ այսպիսի վիզուալ շարքով։

Այո։ Հասկանում եք, 60֊ականները դեռևս ակտուալ ժամանակի մոդեռնիստական պատմությունն է, իսկ 70֊ականներին մարդիկ հանկարծ հայտնվեցին անվերջ շարունակվող ներկայում։ Ժամանակ ձգելու փորձ հանդիպում ենք բազմաթիվ գեղանկարիչների, կինոռեժիսորների և երաժիշտների մոտ, ովքեր աշխատում են այս կատեգորիայում։ Պոստմոդեռնի համար նաև կարևոր է, որ 60֊ականների մարդն ավելի զբաղված էր, քան՝ 70֊ականներինը։ Եվ այդ ազատ ժամանակը անհրաժեշտ էր ինչ-որ բանով լրացնել։ Պատահական չէ, որ նկարներում և ֆիլմերում աշխատող մարդկանց փոխարինելու են գաիս նստած սուրճ ըմպող ընկերները, որոնք անվերջ զրուցում են ինչ-որ բանի մասին, խելացի մի բանի մասին։ Ազատ ժամանակը նույնպես թեմատիկացված է այդ ժամանակի արվեստում, ի տարբերություն աշխատանքի թեմատիկավորման։ Եվ այդ երկու ոչ աշխատանքային օրերը ու կարճ ուրբաթը՝ դրանք առաջացել են, ըստ իս, 1969 թվականին։

Եվ արդյունքում սա՞ է Միության փլուզման պատճառը։

(ծիծաղում է) Ընդհանուր առմամբ, այո, քանի որ մարդկանց մոտ առաջացավ ահագին ժամանակ և հեռուստացույցով առանձին բնակարան։ Ի դեպ, շիզոֆրենիկ իրականությունը առաջանում է նաև հեռուստացույցի դիմաց անընդհատ նստած մնալուց։ Հանգիստը դառնում է անշարժ։ Եվ ահա այս մարդը, որ լրացնում էր իր ազատ ժամանակը, ինչո՞վ էր զբաղվում․ Հոգևոր որոնումներով, հավաքածուներով, հեղինակավոր սպառմամբ, այսինքն իր ներքին ինքնառեալիզացման ուղիները շատ էին։ Բայց դրա հետ մեկտեղ, իհարկե, նա զգում էր որոշակի դատարկություն։ Եվ այս դատարկությունը դառնում է 70֊80֊ականների արվեստի բանալի թեմաներից մեկը։ Մենք նույնպես փորձում ենք բացատրել ինչու շատ ազատ ժամանակով և նվազագույն սոցիալական լարվածությամբ մարդը զգում է դատարկության մեջ թպրտալը և ունենում թերակատարման զգացում, ինչպես Յանուկովսկու հերոսը «Թռիչքներ երազում և իրականում» ֆիլմի մեջ։

Իսկ կանայք ինչպիսի՞ն էին։

Այս պատմության մեջ կանայք ավելի ուժեղ են, ինչպես Ալլա Բորիսի Պուգաչովան։ Տեղի ունեցավ մոդուսի փոփոխություն ուժի կոնստրուկտիվ պաշտամունքից, սոցռեալիզմից, 60֊ականների ռոմանտիկ հերոսներից դեպի տղամարդկանց, ովքեր խրված են ռեֆլեքսիայում, դուրս են եկել ակտիվ սոցիալական կյանքից, քանի որ այն նրանց ոչ իրական է թվում։ Ինչպես Գոշան «Մոսկվան արցունքներին չի հավատում»֊ում։ Գոշան, իհարկե, պարտված վաթսունականցին է։

Դուք նաև հիշատակեցիք մասսայական արիստոկրատիզացիան, ինչպե՞ս է այն ազդել Խորհրդային պատմության վրա։

Ինձ թվում է, Խորհրդային միության վախճանի պատճառներից մեկն է…

Բարձրագույն կրթություն և լավ դպրոցակա՞ն։

Էլիտար կրթությունը, քանի որ, ամեն դեպքում, խորհրդային դպրոցներն ավարտած մարդիկ հոգևոր կարիքներ ունեին՝ խելացի զրույցի ցանկությամբ, երբ ցանկացած փականագործ ուզում էր խելացի զրույց ունենալ, այլ ոչ թե ուղղակի խմել և լսել հայտնի երաժշտությունը։ 

Իսկ դա ընդհանրապես տարածված պատմությո՞ւն է, թե՞ այդպիսի յուրօրինակ խորհրդային փորձ։

Կարծում եմ, յուրօրինակ փորձ էր։ 20֊ական թվականներին խորհրդային հասարակությունը խիստ էգալիտար էր։ Դա համայնքի հասարակություն էր, որը ավատվեց մասսայական արիստոկրատիզացիայով, ինչն էլ լուրջ հարված հասցրեց պետությանը։ Հայտնվեցին հավաքարար֊փիլիսոփաները, առաջացան բազմոցային աղջիկները, որոնք չեն կարող լվանալ հատակը, քանի որ ապրում են հոգևոր աշխարհում։ Սիմվոլիկ է «Շան սիրտը» ֆիլմը, որը պահանջված էր վերակառուցման ժամանակ, երբ խորհրդային մարդկանց մեծ մասը ցավակցում էր պրոֆեսոր Պրեոբրաժենսկուն, իսկ Շարիկովը իրենց տհաճ էր։

Սակայն, գերակշռող մեծամասնության նախնիները կոլտնտեսություններից են, լավագույն դեպքում գործարանի աշխատող։ Ի դեպ, իմ պապերն ու տատերը գյուղացի էին։ 

Հարց է առաջանում, ինչո՞ւ։ Ի դեպ, արիստոկրատիզացիան սկսվել էր նաև մասսայական մակարդակում․ հրացանակիրների խաղերն էին, պատմության խաղերը։ Սա սոցիալական հեղափոխության շատ լուրջ արդյունք է՝ մասսայական արիստոկրատիզացիան, բայց մյուս կողմից այս արիստոկրատները հետո ոչինչ չեն անելու։ Եվ այս ամենի հետ մեկտեղ մարդիկ մոռացան ժողովրդավարության մասին։ 60-ականներին դեռևս մտածում էին ժողովրդավարության մասին։ 70֊ականներում ցանկացած խմբակ դառնում է էլիտար։

Մի՞թե, այն գաղափարը, որ մարդն անընդհատ պետք է աճի, նոր գիտելիք ստանա սխալ է։ Թե՞ պատմական ժամանակաշրջան էր, երբ մարդը չկարողացավ հաղթահարել դա։ 

Դա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ մարդիկ չկարողացան հաղթահարել այն։ Բանը ինքնին լավ կրթության մեջ չէ, ավելի շուտ կայանում է նրանում, որ մարդիկ պետք է ունենան ինքնագիտակցության բարձր աստիճան։ Նկատի ունեմ, ոչ թե վատ ռեֆլեկտիվությունը, այլ սեփական եսի նկատմամբ քննադատական ռեֆլեքսների մակարդակը։ Խորհրդային տեխնոկրատիայի պայմաններում հումանիտար գիտելիքները շատ են հետընթաց ապրել։ Մարդիկ մոռացել էին, թե ինչու է այս ամենն անհրաժեշտ։ Թվաց, որ այդ ամենը ինչ֊որ աբրակադաբրա է, գաղափարախոսական մանթրա, որն արտասանվում է որպես աղոթք, իսկ հետո արդեն՝ արա ինչ ուզում ես։

Իսկ Միությունը հնարավորություն ունե՞ր հաղթահարելու պոստմոդեռնիստական աշխարհի այս մարտահրավերը։ 

Հիմա հեշտ է ասել, որ չկար, քանի որ Խորհրդային Միություն չկա։ Բայց ինձ թվում է, եթե լիներ գիտակցաբար, եթե լինեին հումանիտարներ, որոնք կաշխատեին որպես տեսաբաններ և քննադատներ գաղափարախոսական դաշտի ներսում, հնարավորություն կլիներ։ Եվ, ի դեպ, էլիտարության այդ խաղը վերջին հաշվով բերեց էլիտաների հեղափոխոթյանը, որոնք հրաժարվել էին կարմիր նախագծից, առանց հարցնելու մնացած բնակչությանը։ Եվ ես կասեի, որ ժամանակակից էլիտան շարունակում է լճացման դարաշրջանի ավանդույթները։ Այդ իսկ պատճառով էլ կարող է ավարտվել այնպես, ինչպես Խորհրդային Միության դեպքում։ Էլիտար խմբերից մեկը վեր կխոյանա մյուսներից, կհակադրի իր շահերը մյուսների շահերին և կզոհաբերի դրանք։

Իսկ մեր ժամանակակիցը ունի՞ երկվատություն։ 

Նա պոստմոդեռնիստական երկատված սուբյեկտի ժառանգն է, որին և մենք ցուցադրում ենք։ Այդ իսկ պատճառով երկատվություն կա։ Նա չի հասկանում տեղականի և գլոբալի փոխհարաբերությունները։ Այդ մարդը մասնատված սուբյեկտ է, որը բաղկացած է ինֆորմացիայի տարբեր մասերից։ Շատ հաճախ նա իրեն կորած է զգում։ Գիտեք, վերջերս կենդանիների հոգեբանության մասին գրքից կարդացի «աբստրակտ կենդանի» հասկացությունը։ Խոսքը հիմնականում  տնային տնտեսությունների անասունների մասին է՝ կովերի, խոզերի, ձիերի։ Նրանք բոլորն համեմատած վայրի կենդանիների հետ ունեն շատ ավելի աղքատ հուզական աշխարհ․ սնունդ չեն հայթայթում, չեն ընտրում զուգընկեր, նրանց մոտ չի աշխատում բնական ընտրությունը, նրանց շատ բնազդներ քնած են։ Նրանք աբստրակտ են։ Դա ինձ ապշեցրեց, և ես մտածեցի, որ ժամանակակից մարդը նույնպես աբստրակտ է։

 Մի քիչ շատ դառն է։

Այդ աբստրակտ մարդը փորձում է գլուխ հանել իր ցանկությունններից, արդյո՞ք նա դա ուզում է, թե գովազդում են նրան առաջարկել։ Ի դեպ, նա սիրո պակաս էլ ունի։ Քանի որ, ամեն դեպքում,  բոլոր դարաշրջաններն էլ տալիս են նաև սիրո մասին պատկերացում։ Լճացման ժամանակաշրջանում խոսվում էր առաջին սիրո մասին։ Սակայն, իրականում, մեծ հիմարություն է, որ ամենալավն, ամենամաքուրն, ամենահրաշալին առաջին սերն է։ Իսկ հիմա, ինձ թվում է, որ կյանքում սերն ընդհանրապես քիչ է։ Եվ հենց այն պատճառով, որ մարդն աբստրակտ է։

Բայց զույգերը շատ են։

Սերը քիչ է ընտանեկան կյանքում։ Իսկ ահա, ասենք, 30֊ականներին սերն ավելի շատ էր։ Ինչը, իհարկե, նաև 20֊ականների սեքսուալ հեղափոխության արդյունքն է։ Իսկ 70֊ականներին, ի դեպ, սերն ավելի քիչ էր, քան 60֊ականներին, քանի որ մարդիկ ամենաշատն իրենց էին սիրում և իրենց սիրային զգացումները։ Ինչպես Յուրի Անտոնովի երգում է․ «նայում եմ քեզ, ինչպես հայելուն մինչև գլուխս պտտվի և տեսնում եմ այնտեղ սերն իմ ու մտածում եմ նրա մասին»։ Ի դեպ, մարդն ով այս մասին երգում էր, նա նստած է միայնակ կենդանու հետ և երբեք ամուսնացած չի եղել։ Իսկ վերակառուցողները, ընդհակառակը, սիրում էին սեքսը և փորձում էին ամեն ինչ զգալ։ Մարդկանց մոտ հայտնվում է մարմին, որը չկար 70֊ականներին։ Լճացման մարդիկ ընդհանրապես անմարմին են, իսկ իրենց սերը դպրոցական սերն է, նրա դպրոցական վալսը չի ավարտվում։

Իսկ ժամանակակից մարդու մոտ, ինձ թվում է, միայն հիպոթեք է։

Հիպոթեքային սեր։ Չգիտեմ, կմտածեմ։ Վերջերս ինձ դուր եկավ «աբստրակտ կենդանի» արտահայտությունը, իսկ հիմա նաև «հիպոթեքային սերը»։

Այս ամենը շատ տխուր է, բայց անցյալի մասին է, ամեն դեպքում, ի՞նչ է մեզ սպասվում ապագայում։ Արվեստի գործերը մեզ պատմում են անցյալի, ներկայի մասին, իսկ ի՞նչ է մեզ սպասվում ապագայում։

Իսկ սա արդեն զրույց է ժամանակակից արվեստի մասին։


Թարգմանիչ՝ Լուիզա Բաղրամյան (Luiza Baghramyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: