Նախնական Ակնարկ

2015 թվականի սեպտեմբերին կայացած ՄԱԿ-ի պատմական գագաթնաժողովին հաջորդեց 2016 թվականի հունվարի մեկից Կայուն զարգացման 17 նպատակների ու 169 թիրախների[1] պաշտոնապես ուժի մեջ մտնելը: Այս նպատակների իրագործումը իրավաբանորեն պարտադիր բնույթ չի կրում, սակայն ՄԱԿ-ի անդամ երկրների կողմից ակնկալվում է  համապատասխան միջոցառումների և ծրագրերի մշակում, իրականացում և մոնիթորինգի ապահովում: 

Կայուն զարգացման 17 նպատակներից 9-րդն է [2] «ստեղծել դիմակայուն ենթակառուցվածքներ, աջակցել ներառական և կայուն արդյունաբերության զարգացմանը  և խթանել նորարարությունը»: Նորարարությունը ավելի մանրամասն ներկայացվում է հետևյալ կերպ. «Ընդլայնել գիտահետազոտական աշխատանքները, արդիականացնել տեխնոլոգիական հնարավորությունները արդյունաբերության ճյուղերում բոլոր՝ մասնավորապես զարգացող երկրներում, այդ թվում մինչև 2030թ. խրախուսել նորարարությունները և էապես ավելացնել գիտահետազոտական և զարգացման ոլորտի աշխատողների թիվը 1 մլն մարդու հաշվով, մեծացնել գիտահետազոտական և զարգացման աշխատանքների վրա կատարվող պետական և մասնավոր ծախսերը»: Այստեղից ընտրենք այն 2 հիմնաբառերը, որոնցով կփորձենք շարունակել հետագա քննարկումը՝ նորարարություն և  Հետազոտություն և Զարգացում  (Research and Development(R&D)):

R&D. մեկնաբանում և կապը նորարարության հետ

1980-ականներին, երբ ավանդական տնտեսագիտական մոտեցումները գնալով ավելի մեծ քննադատության էին արժանանում, լայն տարածում ստացան ավստրիացի նշանավոր տնտեսագետ Ջոզեֆ Շումպետերի մոտեցումների և սահմանումների քննարկումները, որտեղ հիմնական շեշտադրումներն ուղղվում էին նորարարությանը, ձեռնարկատիրությանը, դրանց փոխադարձ կապին և տնտեսական աճի Շումպետերյան մոդելին: Տնտեսական աճի շումպետերյան մոդելում հիմնաքար հանդիսացող նորարության համատեքստում առանձացվում և մեծ ուշադրության է արժանանում R&D-ի քննումը և նորարարության մեջ դրա դերի կարևորումը: Իսկ ՄԱԿ-ի սահմանած տեսլականում  նորարարությունն ու R&D-ն ընկալվում են որպես կայուն զարգացման նպատակներին հասնելու միջոցներ՝ պահանջելով պետություններից մեծացնել այդ ոլորտի աշխատողների թիվը, ինչպես նաև R&D ծախսերի և ՀՆԱ-ի միջև հարաբերակցությունը:

Ինվեստոպեդիան R&D-ն սահմանում է որպես ծախսեր, որոնք «կապված են ընկերության ապրանքների կամ ծառայությունների ուսումնասիրության և զարգացման հետ: Ընկերությունը, ընդհանուր առմամբ, իրականացնում է R&D ծախսեր նոր ապրանքներ կամ ծառայություններ գտնելու և ստեղծելու գործընթացում»[3]:

Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությունն էլ (ՏՀԶԿ) էլ իր հերթին նշում է, որ այս գործընթացը պետք է լինի նոր, ստեղծագործական, անորոշ իր արդյունքի մեջ, սիստեմատիկ և փոխանցելի և/կամ վերարտադրելի [4]: Այսինքն՝ սրանք ծախսեր են, որոնք հանձն է առնում բիզնեսը (նաև պետությունը, համալսարանները, գիտահետազոտական կենտրոնները, ոչ առևտրային կազմակերպությունները, սակայն նյութի նպատակից ելնելով՝ շեշտադրումը կատարենք բիզնես ոլորտի վրա)՝ ակնկալելով ավելի մեծ արդյունքներ, ինչն էլ իր հերթին, ըստ էության, բացի, օրինակ, շահութաբերության աճից՝ ստեղծում է նաև այլ նպաստավոր երևույթներ, որոնք կքննարկենք հաջորդիվ: 

Մինչ օրս էլ տնտեսագետների վերլուծության համար առանցքային է համարվում R&D ծախսերի և ՀՆԱ-ի միջև հարաբերակցությունը, մեկ շնչին բաժին ընկնող ծախսերի թիվը, ինչպես նաև այդ ծախսերի մեջ հարկային գործոնի ազդեցությունը և պետության ներդրած  գումարները:

Քանի որ նորարարությունը և R&D ներդրումները քննարկվում են միաժամանակ, ապա քննարկումը դժվար կլինի պատկերացնել առանց ստարտափ էկոհամակարգի և այս ուղղությամբ հնարավոր առաջարկությունների քննարկման: Ստարտափը՝ որպես նորարարության հիմնական մեխ, ՀՀ-ում վերջին տասնամյակում է ակտիվացել: Սա կապված է հատկապես վենչուրային ֆինանսավորման զարգացման (պետական ներդրումները մեծապես նպաստեցին այս ճյուղի զարգացմանը ևս), միջազգային շուկաներում հայկական ընկերությունների դիրքավորման, այլընտրանքային ֆինանսավորման ծավալների աճի հետ  (Քեմբրիջի Այլընտրանքային Ֆինանսավորման կենտրոնից ստացվող տվյալների [5] համաձայն՝ ՀՀ-ն աշխարհում 9-րդն է մեկ շնչին բաժին ընկնող այլընտրանքային ֆինանսների ծավալով), ինչպես նաև որոշակի օրենսդրական կարգավորումների և հարկային արտոնությունների կիրառման հետ: Շուկայում նորեկների նկատմամբ այս վերաբերմունքը վերագրվում է տարբեր կիրառական հետազոտությունների: Օրինակ, տնտեսագետ  Դեյվիդ Ռոզենբերգը, պատմական և կիրառական փորձի վրա հիմնվելով, նշում է, որ տարբեր արդյունաբերություններում տեխնոլոգիական նորարարությունը ավելի շատ զարգացել է շուկայի նոր մասնակիցների շնորհիվ: Թերևս, սա պատճառներից մեկն է, թե ինչու են աշխարհում ձեռներեցությանը այսօր այդքան ուշադրություն դարձնում: 

Շատ տնտեսագետներ էլ, ինչպիսիք են Քենթ Դանիելը և Շերիդան Տիտմանը իրենց «Շուկայական արձագանքները շոշափելի և ոչ շոշափելի տեղեկատվությանը (Market Reactions to Tangible and Intangible Information)» [6] նշում են, որ ընկերությունները, որոնք մեծ ակտիվություն են ցուցաբերում R&D ներդրումների հարցում, ավելի հավանական է, որ կօգտվեն տեխնիկական նորարարության բարիքներից, որն էլ կունենա դրական ազդեցություն ընկերության շուկայական արժեքի վրա:

Սա հանգեցնում է նրան, որ նորարարության խթանման համար պետությունները սկսում են մեծ գումարներ ներդնել R&D ոլորտում և այն ավելի գրավիչ դարձնել ընկերությունների համար՝ ներդնելով օրենսդրական տարբեր նախագծեր:

R&D-ի հետ կապված  արդի խնդիրները

Պետությունների մոտեցումները R&D-ի կիրառման, խթանման և պատկերացման նկատմամբ տարբեր են, ինչն էլ երբեմն առաջացնում է որոշակի խնդիրներ կամ այլըտրանքային սխալ տարբերակների ընտրություն: Արդի խնդիրներից մեկն այն է, որ տեխնոլոգիական նորարարության, ինչպես նաև R&D տեսանկյունից պետությունների ուշադրության կենտրոնում մեծամասամբ շարունակում են մնալ փոքր ընկերությունները: Հետաքրքրական է «Harvard business review»-ի անդրադարձը այս խնդրին: Էննի Մարի Նոթի (Anne Marie Knott) հետազոտությունից [7] առանձնացնենք 2 առանցքային հարց՝

  • Ըստ հեղինակի՝ մեծ ընկերությունները կատարում են 5.75 անգամ ավելի շատ ներդրումներ R&D-ում, քան փոքր ընկերությունները: Թերևս, սա պայմանավորված է մի շարք հանգամանքներով, մասնավորապես՝ ֆինանսական ռեսուրսների առկայություն, փորձառություն, մարդկային կապիտալի բարձր արդյունավետություն, որն էլ անդրադառնում է պետությունների  կողմից մշակվող քաղաքականությունների  շեշտադրմանը դեպի փոքր ընկերություններ: Սակայն հետաքրքրական է, որ մեծ ընկերությունների research quotient-ը (դիտարկվում է որպես R&D- ի ներդրումներից եկամուտներ ստանալու  ունակություն) 13%-ով ավելի բարձր է համեմատած փոքր ընկերությունների:
  • Հեղինակը անդրադարձ է կատարում նաև հեղինակավոր Inc. ամսագրիից ստացվող  «Inc. 500 companies» [8] հետազոտությանը, որտեղ նշվում է, որ ստարտափ հիմնադիրների 50%-ից ավելին իրենց բիզնեսի գաղափարը ստացել է այն ոլորտից, որտեղ աշխատել է: Այսինքն՝ նորարարական գաղափարներ առաջացնող աղբյուրներից են հենց մեծ բիզնեսները, որոնք, ըստ էության ,մեծամասամբ  դուրս են մնում արտոնությունների շրջանակից:

Խնդիրներից հաջորդը R&D ծախսերի  կապիտալացումն է: Կապիտալ ծախսերը սովորաբար կազմակերպությունների կողմից կատարվող այն ծախսերն են, որոնց արդյունքում, ըստ էության, ստեղծվում է նոր արժեք, և արդյունքում այդ ծախսերը արտացոլվում են հաշվապահական հաշվեկշռվում՝ որպես ակտիվ: Սա ենթադրում է, որ այս ծախսերը, ի տարբերություն, օրինակ, մարքեթինգային ծախսերի, ոչ թե ծախս են ճանաչվում, երբ կատարվում են, այլ կապիտալացվում են: Այսինքն՝ ավելացվում են ընկերության որևէ ակտիվի արժեքին կամ մատնանշում են դրա արդյունքում ստեղծված ակտիվի սկզբնական արժեքը, այնուհետև որոշակի ժամանակահատվածում սկսում են ամորտիզացնել այդ ծախսերը: 

Բանն այն է, որ R&D ծախսերի արդյունքում հաճախ ստեղծվում է ոչ նյութական ակտիվ, որը կազմակերպությունը կարող է օգտագործել և ստանալ տնտեսական օգուտների աճ: Մինչդեռ երբ խոսքը հասնում է IFRS-ների (Ֆինանսական հաշվետվությունների միջազգային ստանդարտներ-ՖՀՄՍ) և US GAAP-ի (Generally Accepted Accounting Principles) համեմատությանը, որով ընկերությունները վարում են հաշվապահական հաշվառումը (խոսքը վերաբերում է ամերիկյան իրականությանը), առաջանում են էական տարբերություններ: ՖՀՄՍ-ները, որոնք հիմնված են սկզբունքների կիրառման վրա, թույլ են տալիս R&D ծախսերը կապիտալիզացնել, եթե դրանք բավարարում են սահմանված չափորոշիչներին և ենթադրվում է, որ դրա արդյունքում շուկա է ներմուծվել նոր ակտիվ: Մինչդեռ կանոնների վրա հիմված US GAAP-ը սահմանում է, որ այս ծախսերը պետք է ճանաչվեն ծախս այն հաշվետու ժամանակաշրջանում, որին վերագրվում են: Հիմնական խնդիրները, որոնք մտածելու տեղիք են տալիս, հետևյալն են՝

  • GAAP-ը սահմանում է R&D ծախսերի կատարում և  այդ ծախսերի ճանաչում միևնույն հաշվետու ժամանակաշրջանում, մինչդեռ այդ ծախսերից եկամուտները մեծամասամբ ստացվում են այլ ժամանակաշրջանում: Սա որոշակի հակասություն է առաջացնում կառավարչական հաշվառման տեսանկյունից, ինչպես նաև հաշվապահական հաշվառման համապատասխանության սկզբունքի և հաշվեգրման մեթոդի տեսանկյունից:
  • Եթե սրանք ուղղված են ակտիվի ստեղծմանը, ապա կազմակերպությունները ավելի շահագրգռված են իրականացնել R&D ծախսերի կապիտալացում և ամորտիզացիա: Այսինքն՝ կազմակերպություններին ձեռնտու է այս ծախսերի արտացոլումը ոչ թե համապարփակ ֆինանսական արդյունքների մասին  հաշվետվությունում, այլ ֆինանսական վիճակի հաշվետվությունում (Շահույթ կամ վնասի հաշվետվություն): Օրինակ՝ կազմակերպությունը արտադրում է X տեսակի արտադրանք, որի մասերից մեկը որևէ տեսակի պլաստիկից է, և վերջինս  ցանկանում է մեծացնել այդ արտադրանքի ամրությունը: Այդ նպատակով կարող է իրականացնել  R&D ծախսեր պլաստիկի ոլորտում ու գտնել նոր տեսակի պլաստիկ կամ որևէ այլ նյութ, որն ավելի ամուր կլինի: Քանի որ R&D ծախսերի արդյունքում տվյալ արտադրանքի որակը/հատկանիշները փոխվեց/փոխվեցին, ապա այդ հետազոտական ծախսերի կապիտալացումը սկզբունքորեն հիմնավորված է:

Սա նաև խնդիր է առաջացնում ընկերության ֆինանսական վերլուծության տեսանկյունից: Օրինակ, երբ համեմատենք շահութաբերության ցուցանիշները  արդյունաբերական նմանատիպ ճյուղերի մեջ, ապա կնկատենք, որ դրանցից մեկը, կատարելով R&D ծախսեր և նվազեցնելով դրանք համախառն եկամտից, արդյունքում ստացել է ավելի քիչ շահույթ, քան նմանատիպ այլ կազմակերպություն, որը այդպիսի ծախսեր չի կատարել, սակայն, օրինակ՝ M&A (միաձուլում և ձեռքբերում) տեսանկյունից R&D-ի առկայությունը կարող է մեծ նշանակություն ունենալ:

Թերևս, հակասությունները և քննարկումները բավականին շատ են, և մասնագետները դեռևս որևէ կոնսենսուսի չեն եկել: Այնուամենայնիվ, այս ծախսերին անհրաժեշտ է անդրադառնալ նաև հարկային տեսանկյունից: Ըստ էության,  ֆինանսական հաշվառման տեսանկյունից կազմակերպությունները ենթարկվում են ՖՀՄՍ-ներին, մինչդեռ  հարկային «խաղի կանոնները» սահմանում է պետությունը, և այստեղ միջազգային փորձը հիմնականում օգտագործվում է անհրաժեշտության դեպքում պրոյեկտումներ իրականացնելու և հարկային քաղաքականությունները մշտադիտարկման մեջ պահելու համար: Հարկային քաղաքականության և մեթոդաբանության  առանձնահատկությունն էլ այն է, որ այն պատմականորեն համարվել է պետության անկախության «մենաշնորհ»: Թերևս սա էլ պատճառներից մեկն է, որ ԵՄ-ն  կիրառում է հարկային քաղաքականության համակարգման, և ոչ թե ներդաշնակեցման մոտեցումը:

R&D խթանման ուղղված հարկային քաղաքականությունները. Աշխարհ և Հայաստան

Արդեն մի քանի տասնամյակ է, ինչ տեխնոլոգիական և գլոբալիզացվող աշխարհը շարունակում է որդեգրել և զարգացնել թաքս կրեդիտների (այսուհետ՝ հարկային կրեդիտ) գաղափարը և կիրառումը: Սկզբից փորձենք հասկանալ, թե որոնք են համարվում հարկային կրեդիտներ և խոսենք R&D հարկային կրեդիտներից (գոյություն ունեն հարկային կրեդիտներ թե՛ բիզնեսների և թե՛ ֆիզիկական անձանց համար, սակայն մենք կքննարկենք բիզնեսի տեսանկյունից):

Հարկման տեսանկյունից հարկային կրեդիտներ են համարվում այն ծախսերը, որոնք նվազեցվում են ոչ թե համախառն եկամտից, այլ՝ հարկային պարտավորության գումարից (հիմնականում կիրառվում են ԱՄՆ-ում, Մեծ Բրիտանիայում, ԵՄ մի շարք երկրներում): Օրինակ՝ եթե ԱՄՆ-ում ընկերությունը կատարել է $10,000 ծախս R&D-ի համար, իսկ համախառն եկամուտը կազմել է $100,000, ապա հարկային պարտավորությունը որոշելու համար ոչ թե $100,000-ից կնվազեցնենք $10,000-ը և ստացվող հարկման բազայի վրա կհաշվարկենք 18% շահութահարկի դրույքաչափը (կրեդիտը կիրառվում է տարբեր հարկատեսակներից առաջացող ամբողջ պարտավորության վրա, շահութահարկը բերված է օրինակը պարզ բացատրելու համար) և կստանանք $16,200, այլ $100,000-ի նկատմամբ կկիրառենք շահութահարկի դրույքաչափը՝ ստանալով $18,000, ապա  ստացված հարկային պարտավորության գումարից կնվազեցնենք $10,000 R&D-ի վրա կատարված ծախսը՝ ստանալով $8,000, որն էլ կլինի ընկերության վերջնական հարկային պարտավորության գումարը: Ստացվում է, որ R&D հարկային կրեդիտի միջոցով ընկերությունը վճարեց $8,200 դոլարով պակաս հարկ, որը միանաշանակ շահավետ է բիզնեսի համար: Սա, թերևս, վերաբերում է ծրագրային ապահովման, ինժեներական, բնապահպանական և կենսաբանական գիտությունների, արտադրության և դիզայնի ընկերություններին, որոնց տվյալ հարկային տարվա համախառն մուտքերը չեն գերազանցում $5 միլիոնը: Ընկերությունները մեկ հարկային տարում կարող են մինչև $250,000  R&D գումարները նվազեցնել հարկային պարտավորության գումարներից [9]: Սրա հիմնական նպատակը գիտահետազոտական մտքի զարգացումը ու երկրի ներսում դրա պահպանումն է, ինչպես նաև նորարարության խթանումը:

Եկամտային հարկի 10% դրույքաչափի կիրառումը տալիս է որոշակի մտորումների տեղիք: Ըստ էության, հարկային արտոնության անհրաժեշտությունը կապված է ՏՏ ոլորտի ընկերությունների  զարգացման հետ, և շահութահարկի 0% տոկոսը միանշանակորեն ուղղված է դրան և զարկ է տալիս զարգացմանը: Սակայն եկամտային հարկի դրույքաչափի նվազեցումը ուղղված է ոչ թե ընկերություններին, այլ ֆիզիկական անձանց, քանի որ ընկերության համար, ըստ էության, աշխատավարձը ծախս է ամբողջությամբ, և  ընկերությունն ընդամենը հանդիսանում է հարկային գործակալ՝ ֆիզիկական անձի փոխարեն եկամտային հարկ վճարելու համար,  և, ըստ էության, գործատուի համար այդքան էլ առաջնային խնդիր չէ, թե այդ գումարից որքան հարկ կվճարի աշխատակիցը: Ինչպես նաև այն կարող է հանգեցնել աշխատուժի արհեստական շարժի մի ոլորտից մյուսը: Կարծում ենք՝ սրա փոխարեն ավելի նպատակահարմար կլիներ հարկային կրեդիտների կիրառումը: Հիմնավորենք, թե ինչու.

  • ՀՀ-ում 2020թ.  միջին ամսական անվանական աշխատավարձը կազմել է  186410.0 դրամ [10], իսկ ոչ պաշտոնական տվյալներով [11] ՏՏ ոլորտի աշխատողների միջին աշխատավարձը տատանվում է 400-480 հազար դրամի սահմաններում, մինչդեռ կրթության ոլորտում աշխատավարձերը ամենացածրն են: Ուստի եկամտային հարկի արտոնությունները ավելի շատ անհրաժեշտ են կրթության ոլորտին: Ընդ որում, ինչպես վերևում նշվել է, R&D-ի մի մասն էլ ապահովվում է գիտահետզոտական կենտրոնների և  համալսարանների կողմից: 
  • Մասնագետների կողմից հաճախ են քննարկվում հարկային կրեդիտների առավելությունները և թերությունները: Մասնավորապես, R&D հարկային կրեդիտը ինչ-որ չափով դիտարկվում է որպես արտոնություն կրկին աշխատակիցների համար: Բանն այն է, որ R&D ոլորտի ծախսերի մեծ մասը ուղղվում է ինժեներների, գիտնականների աշխատավարձերին: Տնտեսագետ Օստան Գոլսբին [12] անդրադառնում է այս հարցին և նշում, որ այդ ծախսերի մինչև 50%-ը ուղղվում է հենց վարձատրությանը՝ միաժամանակ նշելով, որ «Այս իմաստով, R&D քաղաքականությունը ոչ այնքան նորարարության զարգացմանն է վերաբերում, որքան գիտնականների մարդկային կապիտալի պարգևատրմանը»: 

Համաձայնվելով այս տեսակետի հետ՝ նշենք, որ ՀՀ-ում գիտական ներուժի մեծացումը և կիրառական գիտությունների արագ տեմպերով զարգացումն էլ է մեծ անհրաժեշտություն ներկայացնում իրենից՝ հատկապես կորպորատիվ ոլորտում: «Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամի» 2017 թվականի զեկույցում նշվում է, որ հարցված ընկերությունների 77%-ը որպես ՏՀՏ գործունեություն իրականացնելու հիմնական խոչընդոտ է նշել բարձր որակավորում ունեցող աշխատողների պակասը: ՄԱԿ-ի հայաստանյան գրասենյակի տվյալներով էլ [13] ՀՀ-ում R&D-ն կազմում է ՀՆԱ-ի ընդամենը 0.24%-ը, իսկ մեկ միլիոն բնակչությանը հաշվով R&D մասնագետների թիվը կազմում է ընդամենը 1231 մարդ, իսկ պետությանը բաժին է հասնում այս ծախսերի ամենամեծ մասնաբաժինը: Եթե համեմատենք հարևան Վրաստանի հետ [14], ապա թե՛ տղամարդ և թե՛ կին մասնագետների հարաբերակցությամբ, թե՛ մեկ միլիոն բնակչի հաշվով մասնագետների թվով և թե՛ ՀՆԱ-ի հարաբերակցությամբ երկրների միջև տարբերությունը մեծ չէ, մինչդեռ հիմնական տարբերությունն այն է, որ Վրաստանում ամենամեծ սեկտորը, որն իրականացնում է ծախսեր այս ոլորտի համար,  համալսարաններն են: 

Հաշվի առնելով վերոնշյալ դիտարկումներն ու քննարկումները, ինչպես նաև ելնելով տնտեսության մեջ նորարարության շարունակականության անհրաժեշտությունից և հարկային տարբեր մեխանիզմների ներմուծուման արդյունավետությունից՝ կարծում ենք հարկային կրեդիտների ներդրումը և այլ տնտեսական և հարկային քաղաքականությունների մշակումն ու իրականացումը հնարավորություն կտան ՀՀ-ին իրականացնել միջազգայնորեն ստանձնած «պարտավորությունները», խթանել գիտահետազոտական մտքի զարգացումն ու ստարտափ էկոհամակարգի շարունակական աճը՝ արդյունքում ՀՀ-ն դարձնելով ոչ միայն հետխորհրդային, այև եվրոպական «Սիլիկոնյան հովիտը»:

Հղումներ

  1.  https://www.un.org/development/desa/disabilities/envision2030.html
  2.  https://un.am/hy/p/sustainable-development-goal-9
  3.  https://www.investopedia.com/terms/r/research-and-development-expenses.asp
  4.  https://www.nsf.gov/statistics/randdef/rd-definitions.pdf
  5. https://jbs.cam.ac.uk/wp-content/uploads/2020/08/2020-04-22-ccaf-global-alternative-finance-market-benchmarking-report.pdf
  6.  https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1540-6261.2006.00884.x
  7.  https://hbr.org/2018/04/theres-no-good-alternative-to-investing-in-rd
  8.  https://www.inc.com/magazine/20031015/profiles.html
  9. https://www.cpajournal.com/2017/10/30/u-s-research-development-tax-credit/#:~:text=The%20federal%20R%26D%20tax%20credit%2C%20also%20known%20as%20the%20Research,in%20the%20current%20tax%20year.
  10.  http://www.irtek.am/views/act.aspx?tid=157654
  11.  https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=95017 (ենթարկված է փոփոխությունների)
  12.  «Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամի» կողմից կատարվող «ՏՀՏ ոլորտը Հայաստանում 2018» հետազոտությունից ստացվող տվյալներ
  13.  https://blog.iese.edu/vcpeindex/armenia/
  14.  https://armstat.am/am/?nid=12&id=08001
  15.  https://staff.am/staffmedia/it-field-survey/
  16.  https://www.nber.org/papers/w6532.pdf
  17.  https://www.un.am/up/file/SDG9-IndustryInnovation.pdf
  18. http://uis.unesco.org/apps/visualisations/research-and-development-spending/

Գրականություն

  1. ՀՀ հարկային օրենսգիրք
  2. Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամ: «ՏՀՏ ոլորտը Հայաստանում», 2017, 2018
  3. European Commision: A Study on R&D Tax Incentives Annex: Country fiches, 2014
    https://ec.europa.eu/taxation_customs/sites/taxation/files/resources/documents/taxation/gen_info/economic_analysis/tax_papers/country_fiches.pdf
  4. Rachel Griffith:How important is business r&d for economic growth and should the government subsidise it?, 2000
    https://www.ifs.org.uk/bns/bn12.pdf
  5. Pierre Mohnen: The effectiveness of R&D tax incentives, 2013
    https://ec.europa.eu/competition/state_aid/legislation/workshop_rdi_pm_en.pdf
  6. OECD library: Productivity Measurement and Analysis, 2008 https://www.oecd-ilibrary.org/economics/productivity-measurement-and-analysis/empirical-analysis-of-the-effects-of-r-d-on-productivity_9789264044616-17-en;jsessionid=Ti755NEtvH7vSHZRb5_4NzbA.ip-10-240-5-87
  7. Nirupama Rao: Do tax credits stimulate R&D spending? The effect of the R&D tax credit in its first decade, 2016
    https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0047272716300482
  8. Andi Duqi, Riccardo Mirti, Giuseppe Torluccio:  An analysis of the RD effect on stock returns for European listed firms, 2011
    https://mpra.ub.uni-muenchen.de/40012/1/MPRA_paper_40012.pdf
  9. Alexander Klemm: Causes, Benefits, and Risks of Business Tax Incentives, 2009
    https://asean.elibrary.imf.org/view/IMF001/09873-9781451871685/09873-9781451871685/09873-9781451871685_A001.xml?redirect=true&redirect=true

Հեղինակ՝ Հայկ Քալանթարյան (Hayk Kalantaryan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: