Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ
Արդյոք «ընտանիք» կարելի է անվանել այն մարդկանց միությունը( իր բոլոր գործառույթներով հանդերձ (բացառությամբ դաստիարակչական)), որոնք կապված են/ կապված չեն ամուսնությամբ, չունեն և չեն էլ պատրաստվում ունենալ երեխաներ և ընդամենը համատեղ կյանք են վարում: Միգուցե այս հարցն այլևս ժամանակավրեպ է, հատկապես աշխարհի զարգացած երկրներում:
ԱՄՆ Վիսկոնսին նահանգի համանուն համալսարանի աղքատության ուսումնասիրման ինստիտուտի 2014 թվի տվյալների համաձայն ամերիկյան ընտանիքը 1960 և 2010 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում էական փոփոխությունների է ենթարկվել: Այլևս արդիական չէ կիրառել «դասական» ընտանիք եզրույթը (ի տարբերություն 1960-1970-ական թվականների): Ավելի շատ ապահարզաններ, ավելի քիչ ամուսնություններ. այդ թվում՝ չամուսնացած հղի կանանց շրջանում և առանց հոր մեծացած երեխաներով ընտանիքներում: Հաջորդ մտահոգիչ կողմը ԱՄՆ ընտանիքի տնտեսական եկամտի անհավասարությունն է. 2010 թվականի տվյալներով այդ անհավասարությունն երեխա ունեցող ընտանիքներում ավելի բարձր էր, քան առանց երեխայի ընտանիքներում: Այս անհավասարության աճը տանում է ընտանիք կազմող զույգերի միջև սոցիալական դասակարգերի առավել մեծ տարբեության: Անկում է գրանցել նաև ցածր կրթություն ունեցող տղամարդկանց շրջանում գումար վաստակելու հնարավորությունը՝ այդպիսով դարձնելով նրանց պակաս գրավիչ` որպես կյանքի զուգընկեր, ինչպես նաև՝ ոչ բարձրագույն կրություն ունեցողների մոտ 2010թ.-ի տվյալներով արձանագրվել է մեկից ավելի զուգընկերներից երեխա ունենալու փաստը (այդպիսով նրանք փորձում են կրկին ընտանք ստեղծել, որը ևս հիմնականում չի հաջողվում), հետևաբար նաև` միակողմանի ծնողազուրկ ընտանիքների ավելացումը:
Պետք է նշել, որ 1976 թվականին 40-44 տարեկան կանանց 59%-ը ուներ երեք կամ ավելի երեխա, իսկ 2010 թվականին այդ ցուցանիշն իջավ՝ հասնելով 29% տոկոսի: Իր հերթին սա հանգեցնում է հարաբերությունների անկման ու ավելի շատ միայնակ ծնողներով ընտանիքների ի հայտ գալուն: Երեխաների ծնունդից հինգ տարի անց այն կանայք, որոնք համատեղ կեցություն էին վարում, բայց ամուսնացած չէին երեխաների ծնվելու պահին, այլևս այդ երեխաների հոր հետ չեն ապրում:
Նշված թվականին ԱՄՆ-ում հիմնականում առկա էին երկու տեսակի ընտանիքներ. առաջինը` բարձրագույն կրթություն ստացած ու բարձր եկամուտ ունեցող զույգի կողմից կազմված ընտանիք, իսկ երկրորդը` բարձրագույն կրթություն չունեցող ու ցածր եկամտի տեր զույգի կողմից կազմված ընտանիք:
Թվում է՝ պատմությունը կրկնվում է: Մինչև 19-րդ դարը սովորական էր միևնույն հարկի տակ ապրել սեփական երեխաների, և համայնքի որբ մնացած երեխաների հետ միասին` որոշակի տարիքից սկսած դիտարկելով նրանց որպես աշխատուժ. , այսօրվա մեր հասկացությամբ ծնող տերմինը գրեթե չէր կիրառվում, քանի որ այդ ժամանակ անհրաժեշտ էր աշխատել, ու աշխատելու ունակ ցանկացած անձ տվյալ «ընտանիքում» կարող էր «ընտանիքի հետ միասին յոլա գնալ»: Գաղութատիրական Ամերիկայի «ընտանիքում» գլուխը հայրն էր, որը նաև պատասխանատու էր երեխաների ցանկացած կրթության համար (այդ թվում և կրոնական): Այդ շրջանի ծանր ժամանակներին բնորոշ էին նաև ծնողների մահն ու որբ երեխաների թվի աճը, որը հետագայում` 20-րդ դարի երկրորդ կեսին և մեր օրերում, կարծես թե շարունակում է պարզապես պայմանավորված լինել այլ պատճառահետևանքային կապերով: Քանի որ այդ դարում ժամադրության գնալը հազվադեպ հանդիպող երևույթ էր, իսկ ամեն անգամ երկար ճանապարհ կտրել-անցնելը` դժվար, ապա շատ հաճախ զույգերը երկար ժամանակ մնում էին իրենց սիրելիի ընտանիքում` հանդիսանալով նաև լրացուցիչ աշխատուժ: Սա բերում էր հղիության իսկ հետո նաև՝ հարկադիր ամուսնության: Այդ իսկ պատճառով ամուսնությունների գոնե մեկ երրորդի դեպքում երիտասարդ կինն արդեն հղի էր լինում:
20-րդ դարում ԱՄՆ-ում մարդու իրավունքների ազատականացման ալիքին զուգահեռ առաջ եկավ childfree տերմինը (լայն տարածում սկսեց ստանալ հատկապես 1990-ականներին)՝ պնդելով, որ երեխաների բացակայությունը հանդիսանում է զարգացած հասարակության արտոնություններից մեկը: Համաձայն ԱՄՆ Առողջապահության Վիճակագրական կենտրոնի տվյալների` այսօր գիտակցաբար երեխա ունենալ չցանկացող կանանց ցուցանիշը կազմում է 25%-ով։ Գաղտնիք չէ` որքան բարձր է( առաջին հերթին կանանց շրջանում) կրթական ու նյութական ապահովվածության մակարդակը, այնքան ցածր է ծնելիությունը. այս համահարաբերակցությունը բացարձակ է ու ի հայտ է գալիս աշխարհի տարբեր անկյուններում, այդ թվում և՝ զարգացող երկրներում:
Ըստ ուսումնասիրողների՝ նման երևույթի ամենատարածված պատճառաբանություններն են`
- հանուն երեխայի անձնական տարածությունը զոհելու ցանկության բացակայությունը,
- երեխա ունենալու համոզիչ դրդապատճառների բացակայությունը,
- ժամանակի վատնումը,
- բաց հակակրանքը երեխաների նկատմամբ:
Բնականաբար նման երևույթը բացի սոցիալական բնույթ կրելուց (այս դեպքում հասարակության ծերացման տեմպերի արագացումն ամենամեղմ հետևանքներից մեկն է) վերջին ժամանակներում ստացել է նաև քաղաքական որոշակի երանգ ինչպես ԱՄՆ-ում, այնպես էլ, օրինակ, Ավստրալիայում:
Եթե վերը խոսվեց նուկլեար ընտանիքի կազմի, նշանակություն ու դերի մասին, ապա աստիճանաբար ակնհայտ է դառնում, որ այն իր բոլոր հնարավոր դրսևորումներով թերևս պահպանվում է միայն արևելյան խիստ ավանդական և գլխավորապես մուսուլմանական երկրներում, որտեղ, պետք է խոսոտովանել, կրոնը ծանրակշիռ դեր է խաղում:
Ընտանիքը՝ երեխայով թե առանց, յուրաքանչյուրի ընտրությունն է, բայց հազիվ թե դրա մերժումը լինի արդարացված, եթե անգամ միասեռականների կողմից կազմված ընտանիքներն են ձգտում երեխա «ունենալ»:
Սկանդինավիա. Շվեդիա
Սկանդինավյան երկրների (Ֆինլանդիա, Իսլանդիա, Նորվեգիա, Դանիա, Շվեդիա) բարեկեցության մոդելը կոչ է անում սատարել կանանց շարժումները` հնարավորությունների լայն դաշտ բացելով նաև տղամարդկանց համար, որպեսզի նրանք նույնպես ներգրավվեն կրթության ու աշխատանքի մեջ: Պետությունը հորդորում է երկուստեք մասնակցություն ունենալ երեխայի բարեկեցիկ կյանքի կառուցման մեջ: Հանդիսանալով աշխարհում առավել ամբողջական գենդերային քաղաքականության գաղափարի իրագործման նախաձեռնողները` վերը նշված երկրների կառավարություններն առավելագույնս մասնակցություն են ցուցաբերում յուրաքանչյուր քաղաքացու կյանքի գրեթե բոլոր շրջաններում, երեխայի մանկահասակ տարիքից տվյալ ընտանիքին ֆինանսական օգնության տրամադրում, միայնակ ծնողներին՝ տնտեսական աջակցություն, յուրաքանչյուր անձի անվտանգության ապահովում և հանրային խնամքի ծառայության ներդնում անչափահաս երեխաների ու մեծահասակների համար:
Եթե Ճապոնիայում այլևս ակտուալ չեն մի քանի սերնդից բաղկացած ընտանիքների գոյությունը, և տարեցները կարող են մահանալ լիովին միայնակ, բոլորի կողմից մոռացված, ապա սկանդինավյան երկրներում ընդհակառակը` տատիկներն էական դեր են կատարում թոռների դիաստիարակության ու խնամքի գործում՝ այդպիսով օգնելով իրենց երեխաներին աշխատաշուկայում: Եվ դժվար չէ կռահել, որ այս երկրներում վարվող աշխատանքային քաղաքականությունը (սոցիալ-դեմոկրատիա) թույլ է տալիս, որ տարեցների խնամքի հարցը նույնպես յուրաքանչյուր ընտանիքի ուշադրության կենտրոնում լինի, և սերունդների միջև հնարավորինս քիչ նկատվի խզումը: Սկանդինավյան ընտանիքի մոդելը մշակվել է 60-70 տարի առաջ, երբ առաջնային նշանակություն ուներ տարատեսակ ֆինանսական աջակցությունը նպաստների (մայրական), հարկային կարգավորումների ձևով, ինչպես նաև գլխավոր նպատակն էր այնպիսի քաղաքականության մշակումը, որն աշխատաշուկայում կապահովեր կանանց և հատկապես մայրերի հնարավորինս մեծ ընդգրկվածությունը, ինչը կապահովեր եկամուտների ավելի մեծ հոսք դեպի ընտանիք: Նպատակին հասնելու հաջորդ քայլը երեխաներով ու առանց երեխաների ընտանիքների միջև ռեսուրսների վերաբաշխումն էր, այն մոտեցմամբ, որ երեխան ոչ միայն ծնողի անմիջական պատասխանտվության տակ է գտնվում, այլև` հասարակության: Իսկ միայնակ մայրերն, օրինակ Շվեդիայում, հատուկ նպաստ են ստանում երեխային միայնակ մեծացնելու համար: Այս երկրներում հենց պետության ընտանեկան քաղաքականությունն է հիմք հանդիսացել գենդերային հավասարության համար( մասնավորապես հայրերի կողմից երեխաների խնամքի մասով): Ընտանիք կազմելու գործում (ինչպես և ապահարզանի դեպքում) առկա է ազատության սկզբունքը: Այստեղ ամուսինները ողջ կյանքում պարտավոր չեն միմյանց նկատմամբ ցուցաբերել ֆինանսական աջակցություն, երեխաների համար, սակայն, գոնե մինչև նրանց չափահաս դառնալը, նրանք ֆինանսական ու սոցիալական պատասխանատվություն են կրում:
Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ ինչպես շվեդական, այնպես էլ դանիական ու նորվեգական հասարակություններում 20-րդ դարից սկսած ամուսնա-ընտանեկան հարաբերությունների նոր ձևերը լուրջ ազդեցություն են թողել նշված երկրների բնակիչների կենսակերպի վրա. փոխվել է ընտանիքի արժեքը, մասնավորապես` մայրության ու երեխայի նկատմամբ դիրքորոշումը: Հանդուրժողական վերաբերմունքը միասեռական ամուսնություններին բերեց նրան, սկանդինավյան երկրներում նման ամուսնությունների օրինականացման՝ 1995թ.-ի որոշման արդյունքում, այսօր շուրջ 160.000 երեխա ապրում է միևնույն սեռին պատկանող անձանց կողմից կազմված ընտանիքներում, որտեղ երեխաների սեռական դաստիարակությունը սկսվում է շատ վաղ տարիքից (3-4 տարեկան): Հետաքրքիր է, որ ոչ միայն տեխնիկական զարգացվածությունը կարող է տանել միայնակության (ինչպես Ճապոնիայի դեպքում), այլև, որքան էլ զարմանալի է, պետության կողմից առավելագույնս ապահովված կյանքը, որի մասին խոսվեց քիչ առաջ: Շվեդական հասարակությունը, ի տարբերություւն մյուս երկրների, առաջատար դիրքերում է 30-անց չամուսնացած կանանց թվով, և հավանաբար սա նույնպես պատճառ է հանդիսացել, որ այժմ վերը նշված երկրներում աճում է արհեստական բեղմնավորմամբ ծնված երեխաների թիվը:
Սկանդինավյան երկրներին հատուկ հաջորդ խնդիրը ընտանիքում կնոջ դերի անկումն է՝ որպես արդյունք ակտիվ սկանդինավյան ֆեմինիստական շարժման (գլխավորապես Շվեդիայում): Այստեղ կնոջ կարիերայում գրանցված հաջողությունները, քաղաքական ակտիվությունը հակառակ համեմատական են նրա` որպես մոր, օջախի պահպանողի դարեր շարունակ ընտանիքում կնոջը վերագրված պարտակականություններին: Չնայած այս դեպքում նա հանդիսանում է ընտանիքի կերակրողը, սակայն նրա` որպես մոր, կնոջ, դերն ու հեղինակությունը ընտանիքում էապես անկում են ապրում նախ և առաջ սեփական երեխայի մոտ. այդտեղից էլ գալիս է կնոջը ոչ հատուկ տղամարդկայնությունը՝ «մայրական բնազդի» նվազումը: Ինչպես հայ կաթողիկոսներից մեկն է ասել. «Ընտանիքը նման է մի եկեղեցու, որտեղ քահանան մայրն է»:
Համաձայն 2011թվականի մարդահամարի տվյալների՝ Գերմանիայում ամեն հինգերերորդն ապրում է միայնակ, մինչդեռ Շվեդիայում` յուրաքանչյուր չորրորդը (մեծ է միայնակաների թիվը հատկապես Ստոկհոլմում 30-անց տարիքի կանանց շրջանում): Այսօր Շվեդիայում առկա են համակեցության տարբեր ձևեր, որոնք ավելի են բարդացնում վիճակագրագետների աշխատանքը ուսումնասիրություններ կատարելու ու վիճակագրական տվյալների հավաքման գործում: Կարող են հանդիպել նաև այնպիսի դեպքեր, երբ զույգերն ապրում են առանձին, բայց դիտվում որպես ամուսնական զույգ:
Ամփոփում
21-րդ դարում ընտանիք ասվածը լայն հասկացություն է: Այն մշտապես փոփոխվել է` միևնույն ժամանակգնով փորձելով պահպանել իր կայուն դիրքը՝ որպես սոցիալական ինստիտուտ` միայն իրեն հատուկ գործառույթներով ու խնդիրներով: Ընտանիքի ինստիտուտի՝ նոր փուլ մտնելն ունի մի շարք օբյեկտիվ պատճառներ, և այդ նոր փուլում այն, ինչպես և մի շարք այլ սոցիալական ինտիտուտներ, կշարունակի վերափոխվել՝ հանդես գալով ամենատարբեր ձևերով: Միգուցե նախորդ ժամանակաշրջանների հետ համեմատած այժմ այս ինստիտուտն ավելի արագ է ձևափոխվում` հարմարվելով իր հետ անմիջականորեն կապված մյուս սոցիալական ինստիտուտների առջև ծառացած մարտահրավերներին, սակայն փաստ է` այս ընթացքն այլևս ոչ ոք և ոչինչ չի կարող կանգնեցնել, ինչքան էլ որ մենք դա ցանկանանք:
Ընտանիքը՝ որպես 21-րդ դարի սոցիալական ինստիտուտ, վերջինիս անբաժան մասը կազմող ամուսնա-ընտանեկան հարաբերությունների, վերարտադրման, համատեղ տնտեսության վարման, ինչպես նաև մի շարք այլ գործառույթներով հանդերձ դեռևս փորձում է այս կամ այն չափով պահպանել իր կայունությունը, որը, սակայն, ինչպես տեսնում ենք, առավելագույնս հաջողվում է կամ նահապետական, կամ փակ հասարակությունների դեպքում, կամ էլ գերազանցապես իսլամ դավանող երկրներում:
Ինչպես երևում է, այդ փոփոխություններն իրենց ակնհայտ բացասական հետևանքներն են թողնում առաջին հերթին միջանձնային հարաբերություններում, որոնք այդպիսով, հասարակության յուրաքանչյուր անդամի համար, ավելի խնդրահարույց են դարձնում ընտանիք կազմելու հրամայականը: Ժամանակակից կենցաղավարության պայմանները թույլ են տալիս ամուսիններին ապրել առանձին, վարել առանձին տնտեսություն, բայց կոչվել ընտանիք: Մեր ժամանակի բարոյական ճգնաժամը, ըստ էության, պայմանավորված է նրանով, որ ընտանիքը դադարել է օջախ լինելուց և դարձել սոսկ ապրելատեղ: Բայցևայնպես, հիմք ընդունելով 20-րդ դարի վերջին իրականացրած ուսումնասիրությունները` վստահորեն կարող ենք նշել, որ ընտանիքը դեռևս չի կորցրել իր արդիականությունը և շարունակում է հանդես գալ որպես մարդու ամենավաղ ու առաջնային սոցիալիզացիայի միջոց։
Օգտագործված գրականություն
- Զրույցներ Ջիովաննի Գաույտայի հետ, Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, Ս. Էջմիածին, 2001
- Оксана Железняк, “ПАРАСАЙТО СИНГУРУ. Почему японская молодежь не спешит
расставаться с родительским домом?”
- В.Молодяков “Японская молодежь накануне третьего тысячелетия”
- Гуров, С.В.Япония в поисках новой идентичности. М.: Вост. лит. РАН, 2010. С. 254.
- Прасол, А.Modern Japan. Origins of the Mind: Japanese Traditions and Approaches to Contemporary Life. Singapore, 2010. 352 p.; Прасол, А. Япония: Лики времени. М.: Наталис, 2009. 414 с.
- Kamo, Y. (1990). “Husbands and Wives Living in Nuclear and Stem Family Households in Japan”.Sociological Perspectives 33 (3)
- Tasha R. How “Marriages and Families in the 21st Century: A Bioecological Approach”
- Bahira Trask “Changing american families”, an article
- ULLA BJÖRNBERG & MAI HEIDE OTTOSEN “Challenges for future family policies in the Nordic countries”, The Danish National Centre for Social Research, Copenhagen 2013
- http://e-notabene.ru/lr/article_9007.html
- http://www.bbc.com/news/world-16500768
- http://elibrary.ru/item.asp?id=11737294
- http://www.zaxodi-v-internet.ru/swedish-family.html
- https://disser.spbu.ru/files/disser2/490/aftoreferat/avtoref_Lashchenko.pdf
Հեղինակ՝ Հռիփսիմե Դայան (Hripsime Dayan): © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են:
Ընթերցեք նաև
Ընտանիքի` որպես 21-րդ դարի սոցիալական ինստիտուտի մարտահրավերները․ մաս 1֊ին