Մայիս 68-ն իր անհաշվելի մեկնաբանություններով և ընթերցանություններով դեռևս մեր ընդհանուր հիշողության մասն է կազմում։ Այսօր մթնոլորտն այլևս համակված չէ ազատապաշտական ցնծությամբ։ Սոցիալական և քաղաքական ներկայիս իրավիճակը ծանրացած է ընթերցողի վրա։ Այն իր հերթին կարիք ունի այդ անցյալի բաց ընթերցանության՝ ներկան լուսաբանելու և ապագան մտառելու համար։ Անենք դա Պոլ Ռիկյորի հետ։
68-ի մայիսին մի Ֆրանսիայում, որ քնատ էին կարծում, որը վայելում էր աճի պտուղները, և որը ջարդված էր դուրս եկել ապագաղութացումից, խոսքի ազատագրումը համալսարաններում, դպրոցներում, գործարաններում հիմնարար փոփոխություն առաջացրեց ֆրանսիական հասարակության մեջ։ Շատերը կարծում են, թե ամեն ինչ ասվել է։ Հիսունամյակի քիչ հիշատակումներ կլինեն։ Գլխավոր վկաները հայտարարել են, որ ոչինչ չեն ասելու։ Առա՛ջ շարժվեք. այլևս ասելիք չկա։ Պոլ Ռիկյորն այս իրադարձությունների կարևոր դերակատարն ու մեկնաբանն է եղել։ Տեքստերի և պատմությունների մշտական ընթերցումն ու վերընթերցումը ընկած էին նրա փիլիսոփայական մեթոդի հիմքում․ ընթերցողը պետք է պատումներից (narrations) առաջ անցնի՝ անդադար բացահայտելով այն շեղումը, որ կա արդեն ընթերցածի և վերընթերցման տրվողի միջև։ Ոչ ոք առաջին կամ վերջին ընթերցողը չէ, յուրաքանչյուրը տեղ է զբաղեցնում փոխանցման մեջ։ Մայիս 68-ն իր անհաշվելի մեկնաբանություններով ու ընթերցանություններով դեռևս մեր ընդհանուր հիշողության մասն է կազմում։ Այսօր մթնոլորտն այլևս համակված չէ ազատապաշտական ցնծությամբ։ Սոցիալական և քաղաքական ներկայիս իրավիճակը ծանրացած է ընթերցողի վրա։ Այն իր հերթին կարիք ունի այդ անցյալի բաց ընթերցանության՝ ներկան լուսաբանելու և ապագան մտառելու համար։ Անենք դա Պոլ Ռիկյորի հետ։
Վերընթերցել Մայիս 68-ն ու Պոլ Ռիկյորին
«Ռիկյորը վերջացած է»,- սնապարծորեն հայտարարել էր Դանիել Կոն Բենդիտը Նանտերի համալսարանի մեծ լսարանից այն բանի մեկնարկին, ինչն անվանելու էին Մայիս 68։ Շարքային կարգախո՞ս։ Ագիտ-պրո՞պ։ Շարժմանը հատուկ վայրի ստեղծարարությո՞ւն։ Հիմարություն և կանխատեսական սխալ, հատկապես։ 68-ի հունիսին՝ գոլիստական ռեժիմը սասանած կեղծ ապստամբական շրջանից հետո, պետությունն ու արհմիությունները վերականգնեցին կառավարումը Գրընելի համաձայնագրերի միջոցով։ Թեթևացած՝ ֆրանսիացիներն իրենց արձակուրդներին էին պատրաստվում։ Տեղի ունեցածի առաջին վերլուծությունները հրապարակվել էին։ Esprit ամսագիրը իրադարձությունների [1] հանրագումարի մասին մի համար է թողարկում՝ շապիկին այդ ժամանակ Նանտերում փիլիսոփայության պրոֆեսոր Պոլ Ռիկյորի հոդվածով՝ վերնագրված՝ «Բարեփոխում և հեղափոխություն համալսարանում»։ Մասնավորապես նա գրում է․ «Արևմուտքը մշակութային հեղափոխություն է թևակոխել (․․․)։ Սա մշակութային հեղափոխություն է, քանի որ հարցադրում է աշխարհի տեսլականը, տնտեսականի, քաղաքականի և մարդկային հարաբերությունների ամբողջության տակ ընկած կյանքի հասկացությունը։ Այս հեղափոխությունը վիճարկում է կապիտալիզմը, որովհետև վերջինս ոչ միայն չի հաջողում ապահովել սոցիալական արդարություն, այլ նաև լավագույնս հաջողում է հրապուրել մարդկանց։ (․․․) Ի վերջո, այն վիճարկում է հասարակության նիհիլիզմը, որը, ինչպես քաղցկեղային հյուսվածք, այլ նպատակ չունի, քան իր սեփական աճը (…) Այն փորձում է բարիքների, գաղափարների և արժեքների ստեղծումը նախապատվելի դարձնել սպառումից (․․․) Այսպիսի տրամաբերություն (դիսկուրս) պետք է ունենա նա, ով ձեռնամուխ է լինում այնպիսի յուրահատուկ հաստատության մասնակի բարեփոխմանը, ինչպիսին համալսարանն է»: Պոլ Ռիկյորը կարող էր գրել այս տեքստն այսօր՝ առանց բառ անգամ փոխելու։ Նա նաև գրում է․ «Ձեռնարկը հսկայական է, այն կտևի տարիներ, տասնամյակներ, դար»։ Մայիս 68-ից հետո հինգ տասնամյակ անց՝ մեկ դարի կես ճանապարհին, շատ հեռու ենք թիրախից, ավելի շուտ հակառակ ճանապարհն ենք անցել, եթե հաշվի առնենք համալսարանի վերջին բարեփոխումը։ Բախվելով ավագ դպրոցի շրջանավարտների ներհոսքին համապատասխան տեղերի բացակայությանը և վիճակահանությունից խուսափելու համար՝ համալսարանները մասնագիտական կրթուղիների առկայության վրա գործարկում են չափանշված ալգորիթմիկ ընտրանի։ Գիտելիք կերտողից և ուսուցանողից համալսարանը վերածվել է արտադրողների և սպառողների մի ֆաբրիկայի՝ ներգրավված համաշխարհայնացած կապիտալիստական տնտեսության մեջ։ Գիտելիքների և արժեքների սպառումն առաջնային է դարձել ստեղծման նկատմամբ։
Արթմնի մեծ երազ
Ինչպես հաճախ է լինում, երբ խոսքը պատմական իրադարձությունները կանխատեսելու մասին է, սոցիոլոգները, փիլիսոփաները, «հասարակության գիտակները» բոլորն էլ կանխատեսել էին Մայիս 68-ը, սակայն նրանք դա արեցին, ինչպես միշտ, ապոստերիորի։ Այնուամենայնիվ, եղածից հետո բոլորը համաձայն էին, որ ֆրանսիական հասարակության ուղեփականքները նախանշում էին այս մեծ խառնաշփոթը, և որ այն կարող էր գալ միայն համալսարանից՝ իր մանկավարժական լճացած մեթոդներով ու կառուցվածքներով։ Սորբոնի գրավումից վեց շաբաթ առաջ՝ 1968 թվականի մարտի 22-ին, Նանտերում ծայրահեղ ձախական շարժումների մեծամասնությունը որոշում կայացրեց միասնական գործողության մասին համալսարանական հաստատության ներսում, որը միաժամանակ և՛ բուրժուական կարգի վերարտադրման, և՛ գիտելիքների փոխանցման, այդ թվում՝ և հեղափոխության, վայրն էր։ Պետք էր գործել ներսում և ընդդեմ համալսարանի։ Ակտիվիստական այս փոքր խմբավորումները՝ սիտուացիոնիստներ, անարխիստներ, մաոիստներ, տրոցկիստներ, ավելի շատ աչքի էին ընկնում իրենց բաժանման ոգով և ներքին պայքարներով, քան առաջիկա մարտերի համընկնման գիտակցմամբ, սակայն առաջինների ազատապաշտական պահանջմունքը և մոլորակի մասշտաբով հեղափոխական պայքարի ընդլայնումը երկրորդների համար միակցվել էին։ Սորբոնի գրավումից մինչև ամառ ֆրանսիական համալսարանների լսարանները, ինչպես ժողովրդական կոմունաների ժողովներում, դարձան ստեղծարարության և հեղափոխական մոլեգին խոսքի վայր։ Ազատության կոչեր էին հնչեցնում Պրուդոնի, Բակունինի, Մարքսի, Տրոցկիի, Լենինի կամ Մաոի կույր հետևորդները, ինչպես Ժյո դը Պոմի ժամանակավոր նոր դահլիճների, այնպես էլ համալսարանական ամֆիթատրոնների բարձր ամբիոններից։ Երկաթե վարագույրի մյուս կողմում՝ Պրահայում, նույն ազատության համար ընդվզած նույն երիտասարդությունը Լենինի հաջորդների տանկերին ստիպում էր մի պահ վարանել։ Ֆրանսիական լսարաններում բարեպաշտորեն կախված Մաոյի դիմանկարները նույնն էին, ինչ ցուցադրում էին մշակութային հեղափոխության երիտասարդ պաշտպանները երթերի ժամանակ, որի արդյունքում սպանվեցին և բանտ ուղարկվեցին միլիոնավոր չինացիներ։ Ֆրանսիական ուսանողական հեղափոխական սխրագործությունը համահունչ էր մի շարք երկրներում, ինչպես օրինակ՝ Գերմանիայում, ԱՄՆ-ում, Իտալիայում, Լեհաստանում կամ Չեխոսլովակիայում երիտասարդության կողմից քաղաքական համակարգի բողոքարկման իրականությանը, և Լատինական թաղամասի իրադարձությունները միայն ֆրանսիական արտահայտությունն էին՝ կազմված պատմական առասպելներից, հեղափոխական տեսլականից, փիլիսոփայական ռացիոնալիզմից և կենսախինդ ու ստեղծարար առատությունից։ Ֆրանսիական գույներով հակամշակույթ։ Աշխարհում մոլեգնում էր տնտեսական ու քաղաքական կառուցվածքների դեմ արմատական մի բողոք։ Երաժշտական ստեղծարարության բացվելը դեպի Արևելք կամ դեպի նոր ձայնագիտական փորձառություններ երիտասարդությանը հատուկ դրսևորման տարածք էր ազատում։ Արևմուտքի երիտասարդների համար Վիետնամի պատերազմը ապացուցում էր, որ կապիտալիզմը փակուղի էր։
Ֆրանսիայում մեկ ամիս շարունակ իշխանությունը ագորայում էր՝ փողոցում, լսարաններում, սրճարաններում, բարերում, ռադիոյով, հեռուստատեսությամբ․ այն, ինչ փիլիսոփա Հաբերմասն անվանում է հասարակական տարածք։ Համակարգը, ինչպես կամուրջը՝ ռեզոնանս առաջացնող տատանումների ազդեցության տակ, փլվելու եզրին էր։ Ռեյմոն Արոնը կխոսի արթմնի մեծ երազի մասին։ Սակայն շատ շուտով քաղաքականը և հասարակության մեխանիզմները ղեկն իրենց ձեռքն առան․ գործադուլները, սոցիալական բանակցությունները, արհմիութենական երթերը, ցույցերը, ազգային ներկայացուցչությունը և ընտրությունները վերականգնեցին իրենց՝ հասարակական կարգավորողի դերը։ Նվազագույն աշխատավարձի 30% աճը, ձեռնարկության արհմիութենական բաժանմունքի ստեղծումը, մասնագիտական վերապատրաստումը և վճարվող արձակուրդի 4-րդ շաբաթը 1969-ին եղան այդ հեղափոխական ամսվա ձեռքբերումները։ Սա փոքր բան չէր, և չնայած հին կարգին վերադարձին՝ Ֆրանսիայում մթնոլորտը ավելի տանելի դարձավ։ Հաջորդ տարիներին հասարակության մեջ կանանց տեղը, սեռականությունը, ինստիտուցիոնալ ուժերը և ձեռնարկությունների կառավարումը դարձան բուռն քննարկումների ու հարցադրման առարկա։ Լիպի ընդվզումը, Լարզակի պայքարը պետք է այս Մայիս 68-ի հաշվին գրանցել։ 81-ի մայիսի 10-ը նույնպես։ Առավել, քան իր իրական սոցիալական նվաճումները, սա իշխանության լայնածավալ բազմաձև մերժումն է, որ կմնա որպես Մայիս 68-ի նշանավորումը։ Այն մի քանի օրում մերկացրեց հասարակության հակասությունները։ Այս հիմքով է, որ հետագայում 68-ի ոգին հարձակման կենթարկեն բոլոր տեսակի պահպանողականությունները։ Ազատապաշտական պայթյուն, որն ի վերջո չկարողացավ կապիտալիզմին և իր սպառողական մոդելին այլընտրանք առաջարկել, այլ ընդհակառակը՝ արագացրեց այն։
«Քաղաքականապես տկար լավ մարդ»-ը
1964 թվականին Պոլ Ռիկյորը մասնակցել է Նանտերի համալսարանի ստեղծմանը։ Ոչ ոք բնավ չէր կանխատեսել համալսարանների այս խռովությունը, որն այդքան ակնհայտ էր երևում մեկ տարի անց։ 1964 թվականին նա Esprit [2] ամսագրում հրապարակեց մի ուսումնասիրություն Ֆրանսիայում համալսարանի և դրա մարտահրավերների մասին, որպեսզի այն դառնա հասարակական պահանջին արձագանքող զանգվածային գիտելիքի հաստատություն՝ շարունակելով պահպանել գիտահետազոտական աշխատանքն ու նորարարությունը։ Այս ուսումնասիրության ներածական հոդվածում նա կարծիք է հայտնում, որ այն անցնում է երեք պահանջների ձևակերպմամբ՝ տարբերակում (la différenciation), ուղղվածություն և ընտրում (la sélection)։ Հիսունչորս տարի անց խնդիրը շարունակում է նույնը մնալ։ Նա եզրակացնում է․ «Եթե այս երկիրը կշռադատված ընտրության միջոցով չկարգավորի իր համալսարանի զարգացումը, ապա կենթարկվի ուսումնական պայթյունի՝ որպես ազգային աղետ»։ 1969 թվականին Պոլ Ռիկյորն ընտրվեց Նանտերի դեկան։ Նա անդրադառնում է այդ փորձառությանը իր հարցազրույցի գրքում՝ «Քննադատությունը և Համոզմունքը» (La Critique et la Conviction) [3]։ Այս դյուրամատչելի գիրքը լավ ներածական է այն փիլիսոփայի մտքի, որը փորձել է իր ողջ ստեղծագործության մեջ առաջատար կերպով զարգացնել մտածողության պահանջկոտ մեթոդ՝ հիմնված միաժամանակ և՛ դատողության, և՛ գոյության վրա։ Դատողությունը՝ հասկացութային ճշգրտության և փաստարկման որակի իմաստով, ինչպես որ մշտապես հատուկ է եղել Արևմուտքում փիլիսոփայական ավանդույթին։ Գոյությունը՝ որպես մարդկային անձի անհատական փորձառություն՝ իր ինտիմ խորության մեջ։ Բոլոր այն թեմաները, որոնք նա ընդգրկել է իր երկարատև գործունեության ընթացքում, դիտարկվել են այս կրկնակի պահանջկոտությամբ՝ պատմությունը, արդարը, քաղաքականը, ազատությունը, հիշողությունը, չարը կամ կրոնականը։ Նա համակարգի փիլիսոփա չէ, բայց մտառում է գործելու մարդկային ունակությունը․ մարդն ունակ է գործողությունների և հաշվետու է դրանց համար։
1969 թվականին Նանտերի համալսարանը շարունակում էր մնալ գաղափարական առճակատման վայր։ Ծայրահեղ ձախական ուսանողները պահպանում էին բողոքի, հայհոյանքի ու բռնության մթնոլորտը։ Պոլ Ռիկյորը բացատրում է․ «1969-ին գիտելիքի մերժման պես մի բան եղավ (․․․) Այս մերժումը անորոշակի կերպով գիտելիքը նույնացնում էր իշխանության հետ, իսկ իշխանությունը՝ հանգեցնում բռնության»։ Այդ ժամանակ Պոլ Ռիկյորը հայտնի փիլիսոփա էր համալսարանական միջավայրում, բայց դեռ չուներ միջազգային այն համբավը, որ ունենալու էր երեսուն տարի անց։ Նա ներգրավված է ձախականության մեջ, մոտ է եղել կոմունիստական կուսակցությանը, պաշտպանել Նանտերի ուսանողներին 68-ի մայիսի 6-ին կարգապահական խորհրդակցության ժամանակ, երկխոսության մարդու համբավն ունի, ինչպես նաև արդեն մտառել էր մանկավարժության մեջ բարեփոխումները, որ ուսումնասիրել էր ԱՄՆ-ում և փորձարկել էր, երբ Ստրասբուրգի համալսարանում էր։ “Esprit” ամսագրում 68-ի նրա հոդվածը համալսարանների բարեփոխման մեծ տեսլական էր առաջարկում։ Նա ընտրվեց Նանտերի համալսարանի կառավարման խորհրդի կողմից ուսանողների ներկայացուցիչների և մասնակիցների մեծամասնության ձայներով, բայց հակառակ դասախոսների մեծամասնության։ Ուսանողական վիճարկումը չէր հասել քաղաքական նոր ծրագրի, ըստ նրա՝ մնում էր միայն «հաստատության սաբոտաժը»։ Նա պատմում է, որ մի օր իրեն կանչել են մեծ լսարանում տեղի ունեցող ուսանողական գլխավոր ասամբլեային․ «Դուք մեզանից ինչո՞վ եք առավել»,- հարցրին ինձ․ ես պատասխանեցի․ «Ես ավելի շատ գիրք եմ կարդացել, քան դուք»։ Վկաները պատմում են, որ այդ օրը նրա գլխին աղբաման հագցրին։ «Լավ մարդ է, բայց քաղաքականապես տկար»,- կասի կոմունիստական լիգան։ «Մեր ընկերն է, բայց դժբախտաբար ռևիզիոնիստներն են նրան վերցրել»,- կավելացնի պրոլետարական ձախը։ Կոմունիստ, ծայրահեղ աջական կամ ձախական ուսանողների միջև ֆիզիկական բռնությունները հաճախակի էին և վարչակազմի վերահսկողությունից դուրս։ Մեկ տարուց քիչ համալսարանը ղեկավարելուց հետո նա հետ կանգնեց՝ մի ողբերգական իրադարձության պատճառով։ 1970 թվականի փետրվարի 20-ին Աշխատանքի համընդհանուր դաշնության (CGT) մի անդամ կոմայի մեջ է ընկնում մի նոր շատ բռնի ծեծկռտուքից հետո։ Բռնության նոր մակարդակ է գերազանցված։ Դրան հակադարձելով՝ համալսարանի վարչական խորհուրդը, ցանկանալով քաղաքական ազդեցիկ գործողություն ձեռնարկել, հայտարարում է, որ հրաժարվում է համալսարանի տարածքում կարգ ու կանոնի պահպանումից, սակայն շարունակում է ինքնիշխան պատասխանատվություն կրել շենքերի համար։ Օրվա վերջում դեկանին կանչում է Օլիվիե Գիշարը՝ պատասխանատու նախարարը, և պահանջում վերականգնել կարգը։ Գիշերը նախարարության գլխավոր քարտուղարը զանգում է նրան և հայտնում, որ ներքին գործերի նախարարը՝ ծայրահեղ աջական Ռեյմոն Մարսելենը, որոշել է հաջորդ օրը շրջապատել համալսարանի տարածքը։ Վաղ առավոտյան Պոլ Ռիկյորը հրաժարվում է տարածք թողնել Անվտանգության հանրապետական վաշտերին՝ (CRS) թողնելով նրանց շենքերից դուրս, որտեղ նրանց ռմբակոծում էին իրերով, սեղաններով, գրամեքենաներով։ Երկու օր անց Ասաս համալսարանից կգան ծայրահեղ աջական ուսանողները շենքերի ներսում բարիկադված ուսանողներին սադրելու։ Մի քանի օր շարունակ համալսարանը վանդալիզմի կենթարկվի։ 187 վիրավոր կար։ Պոլ Ռիկյորին հանդիմանեցին ոստիկանություն կանչելու համար, սակայն համալսարանի տարածքն իշխելուց հրաժարվելու խորհրդի որոշումը հավակնում էր լինել փոխզիջման քաղաքական նշան, սակայն այն անօրինական էր և պատրվակ դարձավ օրինապահ ուժերի համար միջամտելու՝ ըստ տարածքի գրավման նախապես պատրաստված ծրագրի։ Մարտի 9-ին Պոլ Ռիկյորը հրաժարական է տալիս։ Նա վհատված է մնում այս ձախողումից հետո, որի մասին կասի․ «Ես ավելի լավ գիտակցեցի քաղաքականին հատուկ այս անլուծելի խնդիրը՝ անհնարին երազանքը՝ զուգակցել հիերարխիականն ու հաղորդասիրությունը․ այդպիսին է ինձ համար քաղաքականի լաբիրինթոսը»։
Նոր ճեղքվածք
Պոլ Ռիկյորի համար այս ձախողումը նույնն է, ինչ «ինքնակառավարման և ցանկացած հաստատությանը ներհատուկ հիերարխիական կառուցվածքի հաշտեցման անհնարինությունը»։ Նա չի դադարեցնում իր խորհրդածությունը ինքնակառավարման անհնարինությամբ, նա այս փորձառությունից ժողովրդավարության հարցի շուրջ դուրս է բերում մի մտածողություն․ քաղաքացիների ընդհանուր ապրվածի հորիզոնականության և լեգիտիմ իշխանության ինքնիշխան որոշման ուղղահայացության համակցումը։ «(․․․) Այն, ինչ ես ռացիոնալացնում եմ՝ որպես անհամաչափ հարաբերությունը և փոխադարձ հարաբերությունը շաղկապելու դժվարություն»: Պետական ծառայություններում ձեռնարկատրիական մշակույթի տարածումը արդյունավետության պատրվակով, ինչը in fine նշանակում է ֆինանսական եկամտաբերություն, ցույց է տալիս, որ դա այլևս դժվարություն չէ մեր համաշխարհայնացած էլիտաների համար։ Նույնը կարելի է ասել կարգադրությունների կիրառման կամ միջնորդ մարմինների մարգինալացման մասին։ Ինչպես գոլիստական ռեժիմը 69-ին, այնպես էլ մեր ներկայիս նախագահը գործիքայնացնում է Պոլ Ռիկյորի մտածողությունը՝ տեսնելով այդ դժվարության մեջ քաղաքական որոշման ուղղահայացության գերադասությունը և հորիզոնականության մեջ կառավարելի հաղորդակցության անհրաժեշտությունը։ Պոլ Ռիկյորն այդտեղ ավելի շուտ առանձնացնում էր սոցիալական պայմանագրի մշտական վերահիմնման պարտադիր լինելը։ Մենք դրանից հեռու ենք։
“Socio” [4] ամսագրի վերջին համարում Միշել Վիևիորկան հարցազրույց է վարում Դանիել Կոն-Բենդիտի և Ալեն Ժեսմարի հետ։ Նա այս քննարկումը ներմուծում է բացահայտման ակնկալիքով։ Եկեք պատկերացնենք, առաջարկում է նա, 68-ի մայիսին թոշակի անցած զինվորականների՝ 1918-ին Ֆոշի գլխավոր շտաբի երիտասարդ սպաների մի հարցազրույց Սորբոնում տեղի ունեցող իրադարձությունների վրա զինադադարի ազդեցության մասին։ Իմաստ չէր ունենա։ 1968 թվականին Առաջին համաշխարհային պատերազմը անցած ժամանակաշրջան էր, որը պատկանում էր մեծ պատմությանը։ Ուոլ Սթրիթի անկումը, Ժողովրդական ճակատը, 1940-ի պարտությունը, Ֆրանսիական պետությունը, ազատագրումը, Օսվենցիմը, Հիրոսիման, Հնդկաչինը, Ալժիրի պատերազմը` դրանում կար այս ամենը։ Սա նման է նրան, որ նախագահ դը Գոլը վկայակոչեր Վերդենի ոգին՝ համալսարաններում կարգուկանոն վերադարձնելու համար։ Այսօր, չնայած ֆրանսիական հասարակության ալեկոծություններին և Մայիս 68-ից ի վեր հաղորդակցության, գիտելիքի և տեղեկատվության տարածման բնագավառներում տեխնոլոգիական վիթխարի զարգացումներին, գեղեցիկ ամսվա ոգին շարունակում է հարցման առարկա լինել ներկա իրականությունը վերլուծելու համար։ Այն դեռ պատկանում է մեր ընդհանուր հիշողությանը։ Երկաթուղային և քաղծառայության ոլորտի գործադուլները կմիավորվե՞ն արդյոք համալսարանի ընդունելության բարեփոխման դեմ ուսանողական բողոքի հետ։ Արդյո՞ք դրանք կանխատեսում են սոցիալական ճգնաժամ, որը կհանգեցնի քաղաքականի։ Ո՛չ, իհարկե, ակնհայտորեն այդպիսի բան չկա, միահամուռ պատասխանում են «հասարակության գիտակները»։ Նրանք հակառակը կասեն, եթե մի քանի ամսից ճգնաժամ վրա հասնի։ Նրանց խորհուրդ ենք տալիս լավ կարդալ Պոլ Ռիկյորին, ըստ որի ներկան բաց է պահում անցյալի իմաստը՝ բանալով ապագայինը։ Ներկա պարագայում ժամանակակից ուղեփականքներն այլևս այն հասարակության ուղեփականքները չեն, որն ազատության ճեղքվածք [5] էր փնտրում արդիականություն մտնելու համար, այլ բնապահպանական փակուղին, անհավասարությունների աճը, իրավունքների հետընթացը, աշխարհիկ մոդելի ճայթոցները և բարձիթողի անվտանգությունը։ Մի հետարդիականություն, որը կանխատեսում է ժողովրդավարության կողպումը։ Վստահ լինենք՝ նոր ճեղքվածք է պատրաստվում. դրա իրականացումը տեսնում ենք Նոտր-Դամ-դե-Լանդում, «Գիշերը ոտքի» (Nuit debout) ցույցերում, համաշխարհային սոցիալական ֆորումներում, «զայրացածների» շարժումներում։ Մեր պատմողական (narrative) ինքնությունները, ինչպես կասեր Պոլ Ռիկյորը, չեն խափանվի պատմության վերջի այլընտրանքի բացակայությունից։
Դանիել Կոն Բենդիտը արցունք թափեց, երբ մեր ուղղահայաց Յուպիտերն* ընտրվեց։ Վիևիորկայի և Ժեսմարի հետ հարցազրույցի ժամանակ նա ասում է․ «Որոշել եմ, որ ոչինչ չեմ ասելու 68-ի հիսունամյակին (․․․) Ես նշել եմ 2-ամյակը, 10-ամյակը, 15-ամյակը, 20-ամյակը, 25-ամյակը, 30-ամյակը, 35-ամյակը, 40-ամյակը, 45-ամյակը, այլևս ասելիք չունեմ»։ Արձանագրենք։ Նրա աչքերում Պոլ Ռիկյորը միգուցե վերջացած էր, բայց նա կարծես դեռ չի էլ սկսել կարդալ վերջինիս։
[1] Paul Ricoeur, Réforme et révolution à l’Université, Revue Esprit 1968 [2] Paul Ricoeur, Faire l’Université, Revue Esprit 1964 [3] Paul Ricoeur, La critique et la conviction. Calmann-Lévy, 1995 Collection Pluriel, Arthème Fayard 2013 [4] Revue Socio. 13 mars 2018. Interview avec Alain Geismar et Michel Wievorka [5] Pour comprendre mai 68 lire : Edgar Morin, Claude Lefort, Cornélius Castoriadis. La Brèche, Arthème Fayard 1968. Réédition 2008.Հղումներ
*«Յուպիտերյան» այն անվանումն է, որ պարբերաբար օգտագործում են Էմանուել Մակրոնի մանդատը նկարագրելու համար՝ ի հեճուկս Ֆրանսուա Օլանդի «նորմալ» նախագահության։ «Ֆրանսուա Օլանդը չի հավատում յուպիտերյան նախագահին (․․․) Ինչ վերաբերում է ինձ, ես չեմ հավատում նորմալ նախագահին»։ Այս խոսքերից հետո, որ հրապարկվել են Challenges-ի սունյակներում 2016 թվականի հոկտեմբերին, նախագահին Յուպիտեր մականունն են տվել, որը ուղղահայաց իշխանության ձևն է ակնարկում։Ծանոթագրություն
Թարգմանիչ՝ Լուսինե Աղաջանյան (Lusine Aghajanyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են։