Կյանքի ապահովագրության կարևորությունն աշխարհում և ներդրման խնդիրները ՀՀ-ում

Կյանքի ապահովագրությունն աշխարհում համարվում է ապահովագրության անբաժանելի մասը: Սակայն Հայաստանում կյանքի ապահովագրությունը չի գործում մի շարք պատճառներով՝ չնայած դրա ներդրումը կարևոր գործոն կարող է դառնալ տնտեսական կայնության բարձրացման և բազմաթիվ այլ խնդիրների լուծման առումով:

Ապահովագրության էությունը և տեսակները

Ապահովագրությունը համարվում է ամենահին և հայտնի ֆինանսական ծառայություններից մեկը, որը կարգավորում է տնտեսական հարաբերությունները և ֆինանսական ոլորտի կարևոր մասն է: Այն նման է բանկային և կապիտալի շուկաներին, որոնք, որպես ֆինանսական միջնորդներ, սպասարկում են բիզնեսի ոլորտի և տնային տնտեսությունների կարիքները:

Ապահովագրության հիմնական էությունն այն է, որ օգնում է նվազագույնի հասցնել սպառողների և տնային տնտեսությունների հնարավոր կորուստների ռիսկը: Այն տրոհում է ռիսկը՝ մեկ անձից՝ ապահովադրից (ապահովագրվողից), այն փոխանցելով մեկ այլ անձի՝ ապահովագրողին: Ապահովագրությունը չի նվազեցնում պատահարը տեղի ունենալու հավանականությունը, սակայն թեթևացնում է դրա տեղի ունենալու արդյունքում առաջացած ֆինանսական ծախսերի բեռը:

Գոյություն ունի ապահովագրության երեք տեսակ՝

• կյանքի ապահովագրություն
• ոչ կյանքի ապահովագրություն (ցանկացած այլ ապահովագրություն կյանքի ապահովագրությունից բացի)
• վերաապահովագրություն

Կյանքի և ոչ կյանքի ապահովագրության տեսակների տարբերություններից մեկը կապված է պայմանագրի կնքման ժամկետների հետ․ ոչ կյանքի ապահովագրության պայմանագրերը սովորաբար կնքվում են կարճ ժամկետով, իսկ կյանքի ապահովագրության պայմանագրերը՝ ավելի երկար:

Կյանքի ապահովագրության դեպքում ապահովադիրը, ապահովագրավճարներ մուծելով, երաշխիք է ստանում, որ կստանա դրամական գումարներ որոշակի տարիքի հասնելիս, կամ մահվան դեպքում դրանք կփոխանցվեն իր կողմից նշված շահառուներին: Այսինքն՝ այն անհատների և ընտանիքների եկամտի հետ կապված ռիսկը կառավարելու միջոց է: Այս դեպքում ապահովագրվող ռիսկը մարդու կյանքի տևողությունն է:

Զարգացած երկրներում տարածված են կյանքի ապահովագրության հետևյալ ձևերը՝

Կյանքի ժամկետային ապահովագրություն։ Սրա դեպքում ապահովադիրը կարճաժամկետ պայմանագիր է կնքում ապահովագրական ընկերության հետ, և շահառուները ստանում են ապահովագրական հատուցում, եթե մահվան դեպքը տեղի է ունենում նշված ժամանակահատվածում:

Օրինակ՝ 30-ամյա անձը ձեռք է բերում 500,000 դոլար արժեքով և 10 տարի ժամկետով կյանքի ժամկետային ապահովագրություն, որի դեպքում ամսական վճարվող ապահովագրավճարը կազմում է 50 դոլար: Եթե անձը մահանա այդ 10 տարվա ընթացքում (իհարկե հաշվի առնելով պատահականությունը), ապա ապահովագրական ընկերությունը կվճարի նրա կողմից նշված շահառուներին 500,000 դոլար: Իսկ եթե դեպքը տեղի չունենա այդ ընթացքում, ապա պայմանագիրը կավարտվի և նա օգուտ չի ստանա, բայց ժամկետը լրանալուց հետո ապահովագրողը կարող է կա՛մ այն որևէ նոր ժամկետով վերականգնել՝ փոխելով ժամկետային պայմանագիրը ամբողջ կյանքի ապահովագրության հետ և չկորցնելով վճարված գումարները, կա՛մ թույլ տալ, որ պայմանագիրը դադարեցվի:

Սա նշանակում է, որ այսպիսի պայմանագրերը, ի տարբերություն ամբողջ կյանքի ապահովագրության, չունեն ներդրումային բաղադրիչ, և դրանց միակ օգուտը պայմանագրով երաշխավորված գումարն է, որը կվճարվի, եթե դեպքը տեղի ունենա պայմանագրի ժամկետի ընթացքում: Այս տեսակի առավելությունն այն է, որ այն հաճախ շատ ավելի մեծ գումարի փոխհատուցում է խոստանում, քան կյանքի ապահովագրության այլ տեսակները և համեմատաբար էժան է:

Մշտական կյանքի ապահովագրությունը: Այս տեսակը գործում է մինչև կյանքի ավարտը և ապահովագրության հետ մեկտեղ պարունակում է նաև ներդրումային բաղադրիչ: Այն, սովորաբար, ավելի թանկ արժե, քան ժամկետային ապահովագրությունը: Մշտական կյանքի ապահովագրության ամենատարածված տեսակներն են՝ ամբողջ կյանքի ապահովագրությունը և կյանքի համընդհանուր ապահովագրությունը:

Ամբողջ կյանքի ապահովագրություն: Սա ապահովագրություն է ամբողջ կյանքի համար: Օրինակ, եթե անձը 30 տարեկան է և պետք է թոշակի անցնի 63 տարեկանում, ապա կա՛մ շահառուները ստանում են հատուցում մինչև այդ տարիքին հասնելը անձի մահվան դեպքում, կա՛մ կուտակված գումարը վճարվում է նրան 63 տարեկանից հետո՝ ինչպես ամսական կենսաթոշակային վճարումների տեսքով, այնպես էլ միանվագ:

Կյանքի ապահովագրությունը դիտարկվում է ոչ միայն մահվան դեպքում հատուցում ստանալու տեսանկյունից, այլև միաժամանակ ծառայում է որպես կուտակման գործիք: Կյանքի ապահովագրություն ունեցողների զգալի մասը օգտվում է  հենց այս ապահովագրական դասից, որը համարվում է արդյունավետ միջոց երկարաժամկետ ներդրումների համար՝ ի համեմատություն բանկային ավանդների:

Համընդհանուր կյանքի ապահովագրություն: Սա ներդրումային բաղադրիչ ունեցող կյանքի ապահովագրության տեսակ է: Ի տարբերություն ամբողջ կյանքի ապահովագրության՝ կյանքի համընդհանուր ապահովագրությունն ավելի ճկուն է, մասնավորապես ապահովագրավճարների, մահվան դեպքում հատուցման չափի և ներդրումային բաղադրիչի առումով: Կյանքի համընդհանուր ապահովագրության դեպքում ապահովադիրը պարբերաբար վճարում է ապահովագրավճարները, և ընկերությունը, այդ գումարները հավաքագրելով, ներդրումներ է կատարում, քանի որ այս տեսակը ունի ներդրումային բաղադրիչ, ուստի ներդրված գումարից ստացված եկամտից պայմանագրով սահմանված մասը փոխանցվում է ապահովադրի ներդրումային հաշվին:

Կյանքի ապահովագրության շուկան աշխարհում և դրա ազդեցությունը երկրների տնտեսության վրա

Ապահովագրողների քանակի աճը և ապահովագրական ոլորտի զարգացումն ուղղակի կապ ունեն երկրում տնտեսության զարգացման հետ: Կյանքի ապահովագրության կենսունակ շուկայի առկայությունը նշանակալի ազդեցություն է ունենում տնտեսության վրա և տնտեսական ու ֆինանսական կայուն զարգացման հնարավորություն է տալիս:

Այս պարագայում կյանքի ապահովագրությունն ավելի կարևոր դեր ունի, քան ոչ կյանքի ապահովագրությունը, քանի որ նրա տրամադրած միջոցները երկարաժամկետ են, ուստի և ավելի կարևոր են կապիտալի շուկաների զարգացման համար: Ընդհանուր տնտեսության վրա այս ոլորտը զգալի ազդեցություն է ունենում․ մոբիլիզացնում է ներքին խնայողությունները՝ կուտակված միջոցները ուղղելով արդյունավետ ներդրումների և նպաստելով ենթակառուցվածքների զարգացմանն ու կառուցմանը (ինչպիսիք են ճանապարհները, նավահանգիստները, էլեկտրակայանները և այլն): Երկարաժամկետ ներդրումների անհրաժեշտությունը առաջնային է, որպեսզի լուծվեն այնպիսի գլոբալ խնդիրներ, ինչպիսիք են կլիմայի փոփոխությունը, ռեսուրսների սակավությունը, քաղաքաշինությունը և այլն:

Զարգացած երկրներում ապահովագրական ընկերությունները կուտակված պահուստների հաշվին պաշտպանում են ապահովադիրներին տարբեր ռիսկերից և հանդես են գալիս որպես աղբյուր խնայողության և ներդրումների համար:

Ապահովագրական ընկերությունները ներդրումներ են կատարում կապիտալի շուկայում: Կյանքի ապահովագրության ընկերությունների ֆինանսական ակտիվների մոտ 5 տոկոսը կազմում են ֆոնդային բորսայում կատարված ներդրումները (բաժնետոմսերի տեսքով): Ընկերություններն ապահովագրավճարների միայն մի որոշ մասն են ներդնում ռիսկային ֆոնդային շուկայում և հնարավորություն են ունենում ստանալ բարձր եկամուտներ, միաժամանակ չստանձնելով ֆոնդային բորսայի անկայունության ամբողջ ռիսկը:

Պարտատոմսերը, բաժնետոմսերը և հիփոթեքային գործիքները կազմում են կյանքի ապահովագրության ընկերությունների ներդրումների մոտ 90 տոկոսը^[1]: Պարտատոմսերում կատարվող ներդրումների գրավչությունն այն է, որ դրանցից սպասվող ապագա դրամական հոսքերը ավելի կանխատեսելի են: Երկրների մեծ մասում ապահովագրողներն իրենց ակտիվների կեսից ավելին ներդնում են պարտատոմսերում: 39 երկրներից 28-ում կյանքի ապահովագրողների ներդրումներում պարտատոմսերը կազմել են ներդրումների ավելի քան 50%-ը^[2]: Աշխարհում ապահովագրավճարների քանակով կյանքի ապահովագրության առաջատարներ են համարվում ԱՄՆ-ն, Չինաստանը, Ճապոնիան, Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան^[3]:

ԱՄՆ-ում կապիտալի շուկայի մեծ և կարևոր մասն են կազմում ապահովագրական ընկերությունները, որոնք կենսական դեր ունեն որպես ինստիտուցիոնալ ներդրողներ: Վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ Միացյալ Նահանգներում 2018 թվականի տվյալներով գործել են շուրջ 773 գրանցված կյանքի ապահովագրական ընկերություններ, և բնակչության 60%-ն ունի կյանքի ապահովագրություն^[4]:

ԱՄՆ-ում ապահովագրական ներդրումները դրական են ազդում տնտեսության գրեթե բոլոր ոլորտների վրա, դրանք օժանդակում են երկրի ֆերմերներին, տնային տնտեսություններին, բիզնեսներին՝ օգնելով նրանց աճել և դառնալ ավելի նորարար:

Զարգացած կյանքի ապահովագրական շուկա ունեցող մեկ այլ երկրում՝ Ճապոնիայում, կյանքի ապահովագրության շուկայի մեծությունը կյանքի ապահովագրավճարների առումով կազմում է մոտ 335 միլիոն դոլար, ինչը նրան դարձնում է երրորդ ամենամեծ շուկան աշխարհում՝ ԱՄՆ-ից (594 միլիոն դոլար) և Չինաստանից (314 միլիոն դոլար) հետո և ամենամեծը՝ Ասիայում^[5]:

Ապահովագրական շուկան համարվում է Ճապոնական տնտեսության անկյունաքարը և շարունակաբար զարգանում է համաշխարհային մակարդակով: 2018 թվականի դրությամբ Ճապոնիայում գործել են լիցենզավորված 41 կյանքի ապահովագրական ընկերություններ^[6]: Այստեղ ներքին կյանքի ապահովագրողները զգալի դեր են խաղում որպես ներդրողներ ճապոնական և համաշխարհային շուկաներում՝ ավելի քան 300․000 միլիարդ ճապոնական յեն (2794 միլիարդ դոլար) ակտիվներով^[7]:

Այսպիսով՝ զարգացած երկրներում ապահովագրական համակարգը, լինելով տնտեսության ռազմավարական կարևորագույն ոլորտներից մեկը, հնարավորություն է տալիս բարձրացնել հասարակության սոցիալական ապահովվածության մակարդակը, բնակչության առողջության պահպանման մակարդակը և օժանդակել տնտեսական աճին:

ՀՀ-ում կյանքի ապահովագրության զարգացման խոչընդոտներն ու ուղիները

Հայաստանում ապահովագրությունը զարգացման թափ ստացավ 2010 թվականից հետո, երբ ընդունվեց ավտոտրանսպորտային միջոցների օգտագործումից բխող պարտադիր ապահովագրությունը: Այն նաև հանգեցրեց ՀՀ ապահովագրական ընկերությունների գործող ապահովագրության պայմանագրերի քանակի և ապահովագրավճարների փոփոխության տարիների ընթացքում:

ՀՀ-ում 2018 թվականին ապահովագրական ընկերությունների ակտիվությունը բնութագրող ցուցանիշը՝ ապահովագրավճարներ/ՀՆԱ հարաբերակցությունը, կազմել է 0.69%, իսկ բնակչության մեկ շնչին բաժին ընկնող ապահովագրավճարների ցուցանիշը կազմել է 13․929 դրամ^[8]: Ինչ վերաբերում է կյանքի ապահովագրությանը, ապա Հայաստանում այդպիսի ծառայություններ մատուցող ընկերություններ չկան: 2007 թվականի ապրիլի 9-ին ընդունված «Ապահովագրության և ապահովագրական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն՝ նույն ընկերությունը իրավունք չունի միաժամանակ իրականացնել ոչ կյանքի և կյանքի ապահովագրություն^[9]:

Օրենքի այսպիսի սահմանափակումը կապված է նրա հետ, որ ոչ կյանքի ապահովագրության ոլորտում գործող ընկերությունները վարում են կարճաժամկետ ներդրումային գործունեություն, իսկ կյանքի ապահովագրությամբ զբաղվող ընկերություններն իրականացնում են երկարաժամկետ ներդրումային քաղաքականություն, ինչը ենթադրում է նաև երկարաժամկետ ռիսկի գնահատում։ Այսինքն՝ այստեղ այդ երկու տեսակների տարանջատման և ռիսկը կառավարելու խնդիրն է առաջանում, ինչն էլ դարձավ այսպիսի կարգավորման հիմնական պատճառներից մեկը:

Կյանքի ապահովագրության դեպքում ապահովագրական հատուցումները կարող են կատարվել երկար տարիներ անց։ Ուստի այստեղ մեծ նշանակություն ունի ընկերության փորձառությունն ու պատմությունը, իսկ Հայաստանում այս ոլորտը, կարելի է ասել, նոր է զարգանում, և նաև, սրանով էլ պայմանավորված, գործող ապահովագրական ընկերությունները կյանքի ապահովագրություն չեն իրականացնում:

Գոյություն ունեն կյանքի ապահովագրության պահանջարկը ձևավորող որոշիչ տարրեր: Դրա վրա ազդում են սպառողների բնավորությունը և արտաքին միջավայրը (տնտեսական, սոցիալ-մշակութային և ինստիտուցիոնալ գործոնները): Ապահովագրության գնմանը նպաստող կարևոր գործոն է նաև սպառողի եկամտի մակարդակը:

Քաղաքական և իրավական դաշտի կայունությունը ևս կարևոր է կենսունակ և աճող կյանքի ապահովագրության շուկայի համար: Քանի որ կյանքի ապահովագրությունը ենթադրում է սպառողի և ընկերության միջև երկարատև փոխհարաբերություն, ուստի որքան կայուն է երկրում առկա իրավական համակարգը և քաղաքական համակարգը, այնքան ավելի բարձր է պայմանագրային կողմերի պատրաստակամությունը հարաբերություններ ձևավորելու համար:

Հայաստանում կյանքի ապահովագրության չգործելու պատճառներից մեկը պահանջարկի բացակայությունն է, իսկ դրա բացակայության պատճառը՝ բնակչության ցածր կենսամակարդակը, և միաժամանակ այն, որ մարդկանց մոտ դեռևս չի ձևավորվել ապահովագրական մշակույթը, և նրանց մեծամասնությունը չի ընկալում դրա անհրաժեշտությունը: Համապատասխան կադրային կազմը ևս առկա խնդիրներից մեկն է, որը բարելավման կարիք ունի, քանի որ ապահովագրական ընկերությունների արդյունավետությունը մեծապես կախված է ռիսկերի կառավարումից, իսկ այստեղ դրանք կառավարելու ռազմավարությունը ևս թույլ է՝ պայմանավորված որակավորված մասնագետների (ակտուարների) պակասով:

Այսպիսով՝ կյանքի ապահովագրության ոլորտի ձևավորման և զարգացման համար (ինչպես և ցանկացած այլ ոլորտի դեպքում) նախևառաջ անհրաժեշտ է, որ բացահայտվեն այն բոլոր հիմնախնդիրները, որոնք առկա են, մշակվեն և կիրառվեն հնարավոր որոշակի մեթոդներ, որոնք էլ կնպաստեն դրանց լուծմանը:

Ուստի, հաշվի առնելով դրանք, կարող ենք ասել, որ դեռ երկար ժամանակ է անհրաժեշտ, որպեսզի ապահովագրության այս տեսակը պահանջարկ ունենա  և կայանա Հայաստանում, որտեղ դրա ներդրումը, կարող ենք փաստել, որ կարևոր գործոն կդառնա  բնակչության բարեկեցության աճի, տնտեսական կայնության բարձրացման և բազմաթիվ խնդիրների լուծման համար:

Հեղինակ՝ Մարիամ Խաչատրյան (Mariam Khachatryan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: