Մարդիկ վերադառնալու են գրախանութներ։ Ինչպես վերադառնալու են այգիներ, փողոցներ, սրճարաններ, կինոթատրոններ, թանգարաններ, թատրոններ, գրադարաններ, համալսարանական լսարաններ։ Մարդը դեռևս թվային էակ չէ։
Պանդեմիական ճգնաժամը սպանում է գրքային ինդուստրիան՝ հրատարակչություններին ու գրավաճառներին։ Սպանում է տնտեսական տեսանկյունից, բայց ավելի մեծ վախ է ներշնչում հոգեբանական ճգնաժամը, իսկ եթե մարդիկ հետ վարժվեն կարդալուց կամ ընտելանան միայն էլեկտրոնային գրքերին կամ աուդիոգրքերին, կմոռանան ճանապարհը դեպի գրախանութներ, էլ չենք խոսում բուկինիստականների մասին, որոնք վերածվել են գիտակների և կոլեկցիոների գետտոյի։ Այդ պարագայում հաստատ կկորչի մարդկային մշակույթի հսկայական շերտ։
Ավելի քան 500 հրատարակիչների և գրողների ապրիլյան նամակը, գրքային ոլորտին աջակցության խնդրանքով՝ ուղղված «մեծ եղբայր կառավարությանը», անպատասխան մնաց․ հավանաբար, այնտեղ՝ վերևում, կարդում են միայն ծառայողական գրառումները, գիրքը առաջին անհրաժեշտության ապրանք չի հանդիսանում։ (Վերջին հետաքրքրաշարժ դեպքը, երբ «վերին մարդը» պատմում էր այն մասին, որ նա կարդացել է ինչ-որ մի գիրք, տեղի էր ունեցել 5 տարի առաջ Դմիտրի Մեդվեդևի հետ։ Նախկին վարչապետը նշել էր, որ կարդում է Եվգենի Չիժովի «Թարգմանություն տողատակից» (Перевод с подстрочника) գիրքը. «Հեղինակը իմ հին համալսարանական ընկերն էր, ով նույնիսկ չէր հիշում, թե ով է հիմա վարչապետը, զարմացել էր, երբ ես հայտնեցի իրեն այս մասին»)։
Հրատարակիչներն աղետային և անտիուտոպիական մտորումներ ունեն։ Օրինակ, ամենախոշոր հրատարակչություններից մեկում պատրաստվում են նոր գիրք հրատարակել թղթային տեսքով, միայն եթե ապագա գրքի մասին տեղեկատվությունը ունենա 1 միլիոն «շփում առցանց լսարանի հետ»։ Ցանցը ներկայումս արհամարհանքով ղեկավարում է հին նյութական աշխարհը։ Սակայն առկա են մի շարք «բայցեր»։ Դրանցից գլխավորն այն է, որ մենք գրեթե ամեն անգամ հակված ենք արտապատկերել այսօրվա տենդենցները վաղվա վրա։ Իսկ հետո պարզվում է, որ դա տենդենց չէ, այլ մեր ռեակցիան՝ ընթացիկ իրավիճակին, որի մասին մոռանում են, երբ խնդիրը լուծվում է։
Հրատարակիչներն, այսօր, այնպիսի վարք են դրսևորում, կարծես գրախանութները երբևէ այլևս չեն վերաբացվելու։ Նմանատիպ աղետալի կանխատեսումներ են արվում կինոինդուստրիայի վերաբերյալ․ երկար շաբաթներ շարունակ ֆիլմերն օնլայն դիտելուց հետո, կինոթատրոնների կարիքը ոչ ոք չի ունենա։
Այդ դեպքում, ուրեմն, ոչ ոքի պետք չեն լինի դաշտերն ու անտառները, քանի որ համացանցում կարելի է նայել դրանց պատկերները։ Ոչ ոք չի գնա ձկնորսության, քանի որ ձուկը կառաքի առաքիչը հենց բնակարանի մուտքի մոտ։ Պետք չեն լինի նաև մարզասրահները, քանի որ բոլորը կարող են կատարել վարժությունները Zoom-ով։ Եվ ընդհանրապես, այսուհետ բուժվելու և մահանալու ենք միայն կորոնավիրուսից, քաղցկեղն ու սրտանոթային հիվանդություններն այլևս չեն վախեցնի մեզ, կամ էլ դրանք պարզապես կարևոր չեն։
Քվեարկելու ենք նույնպես հեռավար կարգով՝ օգտագործելով փոստատար աղավնիներին։ Կրթվելու ենք միայն ուղղանկյուն էկրանի միջոցով․ ինչի՞ համար են մեզ պետք կենդանի ուսուցիչներ, գուրուներ, դաստիարակներ և ինչի՞ համար է մեզ պետք նրանց հետ շփումը։ Դրանից միայն հարասմենթ է, ուրիշ ոչինչ․․․
Ո՛չ իհարկե, ամեն ինչ վերադառնալու է և ավելի արագ, քան մենք կարծում ենք։ Չնայած, շատ դժվար է կանխատեսել ընթերցողների վարքագիծը, ովքեր, հնարավոր է, որ մասամբ վերածվեն սինթետիկ պրոդուկտների սպառողներ՝ «գիրք + ինչ-որ բան»։ Բայց պետք է նշել, որ գրողների ստեղծագործությունները մարքեթինգային իմաստով միշտ եղել են սինթետիկ պրոդուկտ․ գրքի գլուխները հերթով տպագրվում են թերթում, այնուհետև դուրս է գալիս ամբողջական գիրքը, հաջողության դեպքում հայտնվում է ֆիլմը, ինչն էլ դրդում է ընթերցողներին գնել գիրքը։ Այս ամենն արդեն առկա էր տասնամյակներ առաջ․․․
Եթե նույնիսկ գիրքն աստիճանաբար սկսում է դուրս գալ կիրառությունից, միևնույն է այդ ընթացքն ավելի դանդաղ է տեղի ունենում, քան թվում էր։ Տպագիր թերթերը հեռացան կյանքից ավելի արագ, չնայած, միգուցե, դա Ռուսաստանի յուրահատկությունն է․ ոչ բոլոր երկրներում է սպառողը հրաժարվել տպագիր լուրերից, ինչը կախված է տեղային մշակույթից՝ կենցաղային և քաղաքական։ Ընդհանրապես Ռուսաստանում շատ բան է վերանում ավելի արագ և անդառնալի։
Շատերի համար կարևոր գրքի գրախոսության հղումային մշակույթն, օրինակ, իրականում գրեթե մահացել է։ Այն ռեսուրսները, որոնք հրապարակում են գրախոսությունները, նշանակալի են սոցիալական նեղ շրջանակի համար և ավելի շատ գետտո են հիշեցնում։
Երբեմն, նման ինստիտուտների արագ մահը նպաստում է մշակութային մեկուսացմանը և ուղեղների դեգրադացմանը։ ԽՍՀՄ-ը փակ երկիր էր։ Բայց, օրինակ, արևմտյան մշակույթի ինֆիլտրացիան՝ և՛ գեղարվեստական, և՛ նոն-ֆիքշն, և՛ գիտական, օտար լեզուներով ավելի ազատ էր անցնում, քան հիմա՝ բաց սահմանների ժամանակներում։ Համենայն դեպս Խորհրդային միության ժամանակ Մոսվկայում երկու նմանատիպ կետ կար․ Կաչալովի փողոցի (Մալայա Նիկիտսկայա) վրա գտնվող օտարերկրյա գրքի գրախանութը ու Գորկու և Պուշկինի հրապարակի անկյունում գտնվող «Ակադեմգրքի» երկրորդ հարկը՝ ոչ այնքան «հին» Մոսվկայի անհետացած վայրերը։ Այնպես չէ, որ այնտեղ կարելի էր գնել իրական «արգելված» գրականություն, բայց ավելի բուսակեր ժամանակներում խիստ և ալեհեր Յան Յանովիչը զարմանալի ճկունությամբ կարող էր փաթեթավորել կոշտ շագանակագույն թղթով, իսկ նա միշտ փաթեթավորում էր վաճառված ապրանքը, օրինակ՝ սոլժենիցյան «Բեկորների տակից» (Из-под Глыб) հավաքածուն։
Կաչալովի փողոցի կամ «Ակադեմգրքի» նման խանութները մինչև այժմ էլ առկա են տարբեր երկրներում, ավելի ճիշտ՝ քաղաքներում՝ հատկապես գրականության կայուն մշակույթով։ Մեզ մոտ դրանք վերացրեց ժամանակը․ այդպես վերացավ Իվան Ֆյոդորովի արձանի մոտ գտնվող խանութը, որտեղ ընթանում էր թանկարժեք ապրանքների ամենաակտիվ ոչ օրինական վաճառքը։ Գրքերը վաճառվում էին թանկարժեք զարդերի գնով, և փոքր, հողի մեջ սերտաճած իմ Մոսկվայի խորհրդանիշը՝ «Մշակույթի զբոսայգի» մետրոյի ելքի մոտ գտնվող «Բուկինիստը»։ Այն վաղուց կրում է հպարտ «Քսերոքս» անվանումը կամ նման մի բան։
Մշակութային տեսակների փլուզումն անխուսափելի է, ինչպես ընթերցողների այնպիսի շրջանի, որ ֆրանսիական բառով կոչվում է milieu։ Օքսֆորդի Blackwell’s գրախանութում վաճառում են նկար, որի վրա պատկերված է հենց նույն խանութի ինտերիերը տասնամյակներ առաջ։ Նկարի հակառակ կողմում նշված է նկարում պատկերված յուրաքանչյուր ընթերցող, որոնք փորփրում են գրադարակները․ այն պրոֆեսորը, այս դեկանը, հեռավոր անկյունում՝ ուսանողը։ Նման պատկեր էր կայուն համայնքներում, օրինակ, Կուզնեցկիի վրա գտնվող «Գրողների կրպակում»։ «Կրպակը», փառք Աստծու, դեռ ապրում է, տնավարի ճռռացող հատակով, դրանով իսկ ապահովելով ճանապարհորդությունը ժամանակի մեջ, բայց հազիվ թե milieu մնացել է։
Ժամանակի ընթացքում մաքրվում են անտիկ և բուկինիստական գրականության շերտերը, հին պարբերականները։ Պաստերնակի և Օլեշի կենդանության օրոք լավ հրատարակությունները ես դեռ կարող էի գտնել՝ որոշ ժամանակ փնտրելով։ Ներկայումս դրանք երևի թե առկա են, բայց արդեն արգելվող կոլլեկցիոն գնով։ Եվ հենց այդպես փորփրելով գրքերի սովորական կույտը դրանք հաստատ չես գտնի, ինչպես ես ժամանակին գտա «Երեք գիրուկների» երկրորդ հրատարակչությունը՝ Դոբուժինսկու պատկերազարդերով։
Բայց սկսվեց ավելի ուշ գրականության մեկ այլ ալիք։ Եվ երբևէ չէր եղել, որ Արսենի Տարկովսկու՝ 1966թ․ «Երկրին՝ երկնային»-ի երեք հրապարակություններ միաժամանակ դրված լինեին գրախանութի նույն դարակի վրա։
Այսօր գրախանութներում դուք չեք գնի 1960-1970-ական թվականների «Ուրախ պատկերները»․ այո՛, այդ ես եմ դրանք գնել ավելի քան 10 տարի առաջ՝ խանդոտ հայացքով նայելով մյուս գնորդ-մրցակիցներին։
Բուկինիստիկան ապացուցում է, որ գիրքը նյութական աշխարհի իր է։ Էլեկտրոնային գիրքը, համենայն դեպս ինձ համար, գիրք չէ։ Գիրքը պետք է ունենա գույն, հոտ, լինի թղթից՝ այն ամենը, ինչը կազմում է գրքի կյանքը և անձնական պատմությունը։ Ինչպես, օրինակ, ծառի դեպքում։ Ծառը, «լի ծաղիկներով և տերևներով», չի կարող լինել էլեկտրոնային։ Թղթային գրքերը մի ամբողջ սերունդների հիշողության գաղտնաբառն են։ Ո՞ւմ մոտ է եղել նարնջագույն Մայն Րիդը և սև Քոնան Դոլյը, մուգ կանաչ Չեխովը և կապույտ Ժուլ Վերնը։ Իսկ դուք ունե՞ք մանկական բազմահատոր դեղին հանրագիտարանը կամ բազմագույն հատորները, առաջին հատորը՝ մանուշակագույն «Երկիրը»։
Նույնիսկ թղթային դպրոցական դասագիրքը ձևավորում է մարդու հիշողությունը, ինչն էլ ձևավորում է մարդուն։ Իմ մայրը հատուկ դպրոցների ֆրանսերենի դասագրքերի հեղինակն էր։ Եվ մինչև հիմա ես կարող եմ կռահել ֆրանկոֆոն մարդու տարիքը, այն բանի օգնությամբ, թե 2-րդ դասարանի ո՞ր դասագիրքն է նա հիշում՝ «դեղնավուն» (ուրեմն նա մոտ 70 տարեկան է), թե «կազմի վրա Պիֆի պատկերով» (ուրեմն նա մոտ 50 տարեկան է):
Գրքերը՝ հանգուցյալ և կենդանի հարազատների հետ զրուցելու միջոց են, ժամանակի մեջ ճամփորդելու տեխնիկա․ ընդգծումները, նշումները լուսանցքներում, 70-ականների տրոլեյբուսյան տոմսը՝ որպես պատահաբար մոռացված էջանիշ։ Չէ որ, ինչպես կասեր Իոսիֆ Բրոսդսկին, ով վերջերս դարձավ 80 տարեկան, «Աստված պահպանում է ամեն ինչ»։
«Քառակուսի խղճի տաք և ծխացող կտորը» (ըստ Պաստերնակի), էլեկտրոնային տարբերակով չի ծխում։ Օրերս, The New Yorker ամսագրի կայքում հրապարակվել էր հիանալի տեսահոլովակ՝ անտիկվար գրականության գրքավաճառների պրոֆեսիոնալ եզրույթների մասին։ Հին գրքերը վնասվում են հենց նույն «գրքային որդով», բառացիորեն։ Գիրքը, նկատում է անտիկվարը ծիծաղով, «նաև ուտեստ է», իսկ էլեկտրոնային ապրանքը համեղ չէ։
Էլեկտրոնային դարաշրջանը, որի ինտերվենցիան խորացրեց պանդեմիան, բերելով իր հետ նաև թվային վիրուս, բացահայտեց թղթային գրքի ևս մեկ կարևոր հատկանիշ․ այն նշում է պրոֆեսիոնալ շերտը՝ ուսուցիչներին, գիտնականներին, գրողներին, լրագրողներին։
Երբ սկսվեցին համատարած Zoom-կոնֆերանսները, Skype-հանդիպումները, անձրևի պես թափվեցին վիդեո դասախոսությունները և օնլայն քննարկումները, դրանց մասնակիցները և հեղինակները փորձում էին տեղավորել իրենց էկրանին՝ գրապահարանների և գրադարակների ֆոնի վրա։ Հակառակ դեպքում ո՞վ ես դու, որ սովորեցնես կամ լուսաբանես։
Դու պետք է շրջապատված լինես կենդանի, անկանոն դրված գրքերով, ինչը դրանց օգտագործման ապացույցն է հանդիսանում։ Հետաքրքիր է ուսումնասիրել խոսողի մեջքի ետևում գտնվող գրքերի կազմերը։ Աշխարհի լավագույն զբաղմունքներից մեկը, որը սիրում էր Կառլ Մարքսը, «գրքերը փորփրելն է»։ Առայժմ գոնե խորամանկ։
Մարդիկ վերադառնալու են գրախանութներ։ Ինչպես վերադառնալու են այգիներ, փողոցներ, սրճարաններ, կինոթատրոններ, թանգարաններ, թատրոններ, գրադարաններ, համալսարանական լսարաններ։ Մարդը դեռևս թվային էակ չէ։
Եթե դրախտը գոյություն ունի, ապա հիմա այնտեղ խիստ Յան Յանիչը, անկյունում գրքային որսորդի հետ փսփսալով, գնորդի համար փաթեթավորում է գիրքը շագանակագույն թղթի մեջ, որպեսզի վերջինս ստանա կրկնակի հաճույք՝ մեկը գնումից, մյուսն այն բանից, որ գալով տուն նա բացելու է «քառակուսի խղճի տաք և ծխացող կտորը»՝ որպես իրական նվեր։
Հոդվածի բնօրինակը հրապարակվել է Газета.ru կայքում
Թարգմանիչ՝ Ալինա Բարսեղյան (Alina Barseghyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: