Ինչպե՞ս հաղթահարել հիշողությունը այնպիսի հանցագործությունների մասին, որոնց մեղավորը սեփական պետությունդ է: Ինչպե՞ս ընդունել պատասխանատվությունը՝ չգցելով այն ինչ-որ թշնամիների, ժամանակի և հանգամանքների վրա: Արդյո՞ք այլ երկրներ նույնպես ունեն խնդիրներ այս ամենի հետ կապված, թե՞ սա միայն Ռուսաստանի համար է դժվար: Այս հարցերի պատասխանը տալիս է պատմաբան Նիկոլայ Էպլեն` «НЛО» հրատարակչության կողմից հրատարակված իր գրքում («Неудобное прошлое. Память о государственных преступлениях в России и других странах», 2020): Arzamas-ը ներկայացրել է գրքի գլուխներից մեկը։
Բնագիծ
Հանցագործ անցյալի դատապարտման, դրանից հրաժարվելու և դեպի նոր՝ նախկին փորձից ազատված պետականության անցման գործիքների շուրջ խորհրդածելիս առաջ եկող կարևորագույն կատեգորիաներից է բնագծի սահմանումը: Անցյալը սահմանագծվում է՝ տարանջատվելու համար այն բանից, ինչ լինելու է հետագայում, շեշտելու համար հնի և նորի բնագիծը: Անցյալը սահմանազատող «ճարպավոր գծի» մասին խոսել է Տադեուշ Մազովեցկին 1989 թվականին որպես նոր, ազատ Լեհաստանի վարչապետ իր առաջին ելույթում: Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը, բացելով բռնաճնշումների զոհերի հուշահամալիրը, կոչ է արել դիտարկել հեղափոխության 100-ամյակը «որպես երկիրն ու ժողովրդը բաժանած դրամատիկ իրադարձությունների բնագիծ»: Արգենտինայի 1986 թվականի օրենքը, որն արգելում է խունտայի իշխանության տարիներին կատարված հանցագործությունների համար քրեական հետապնդումը, անվանվել է «Օրենք, որը բնագիծ է սահմանում» կամ «վերջակետ դնում» (Ley de Punto Final): Բայց հետպատերազմյան եվրոպական պատմության մեջ բնագիծը սահմանելու ամենահայտնի օրինակը Գերմանիայում «զրոյական ժամի» (1945 թ. մայիսի 8/9 24/0 ժամ) կամ «զրոյական տարվա» (1945) հաստատումն է [1]։
Բնագծի, վերջակետի, զրոյի, սանիտարական խրամատի, էջի շրջադարձման կատեգորիաները ժամանակի շարունակական հոսքի վրա գծանշելու միջոց են, որ թույլ են տալիս սահմանել անցյալը, որի հետ չես ուզում գործ ունենալ, որպես ավարտված, իսկ ինքդ քեզ դասել նորին, որ սկսվում է զրոյից և զերծ է անցյալի ժառանգությունից: Անցյալը «եզրափակել», ստացվում է, անհրաժեշտ է առաջին հերթին այն պատճառով, որ դրա ապակառուցողական ազդեցությունը ներկայի վրա չափազանց ցավոտ և կործանարար է: Այս իմաստով բնագիծ անցկացնելը նման է սանիտարական կորդոնի, որ կոչված է մեկուսացնել վարակը՝ դրա հետագա տարածումը կանխելու համար: Դժվար թե պատահական համարենք, որ հիվանդության ճանապարհին այդպիսի կորդոնի ամենահամոզիչ պատկերը ստեղծվել է Ալբեր Քամյուի «Ժանտախտը» վեպում, որը լույս է տեսել 1947 թվականին և մեկնաբանել ֆաշիզմը որպես հիվանդություն, որը կարող է վերադառնալ:
Գերմանիայի վերաբերյալ «զրոյական տարի» արտահայտության առաջին ամրագրումներից մեկը Ռոբերտո Ռոսսելինիի 1948 թվականի «Գերմանիա, տարի զրոյական» ֆիլմն է, որը նվիրված է Երրորդ ռայխի պատմության բնագծմանը: Ֆիլմի հերոսը՝ 12-ամյա հրեշտակադեմ, շիկահեր տղան (Երրորդ ռայխի հասակակիցը՝ նացիստների օրոք ծնված Գերմանիայի խորհրդանշական պատկերավորում), թափառում է հետպատերազմյան Բեռլինի ավերակներում: Նրա մայրը մահացել է ռմբակոծության հետևանքով: Հայրը՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասնակից, անկողնային հիվանդ, ով վրդովվում է սեփական երեխաների համար բեռ լինելու մտքից և երազում է մահանալ: Նրա ավագ եղբայրը՝ Վերմախտի զինվոր, թաքնվում է դաշնակիցներից, իսկ քույրը ժամանակն անցկացնում է բարերում՝ ծխախոտ խնդրելով ամերիկացի զինվորներից, և շուտով կորոշի անբարո կյանք սկսել: Քաղաքում տղան հանդիպում է իր դպրոցական ուսուցչին, ով իր մեջ սերմանում է այն միտքը, որ թույլերը պետք է ճանապարհը զիջեն ուժեղներին, իսկ որոշ դեպքերում նրանց կարելի է նույնիսկ օգնել, և տղան հորը թույն է տալիս: Նա ամենևին չարագործ չէ, ընդհակառակը, փորձում է իրականացնել հոր կամքը և ուսուցչի խրատը: Բայց նրա եղբայրն ու քույրը խոցված են վշտով, ուսուցիչը սարսափած հրաժարվում է սեփական խոսքերից, իսկ փողոցում հանդիպող երեխաները, չգիտես ինչու, չեն խաղում նրա հետ՝ փախչելով նրանից, ինչպես կփախչեին բորոտի տեսնելիս։ Ավարտական տեսարանում, որը հետպատերազմյան եվրոպական կինոյի ամենասարսափելի տեսարանն են համարում, տղան նետվում է կիսաավերակ տան պատուհանից: Ըստ Ռոսսելինիի՝ «զրոյական տարին» ոչ այնքան նոր սկիզբ է, որքան նախորդ պատմական ժամանակաշրջանի «զրոյացում»: Ի վերջո, նույնիսկ նրա բոլորովին անմեղ ծնունդները, հակառակ իրենց կամքի, կրում են չարի հետքը, որը տարածվել է շրջապատող ամենի վրա:
Բնագիծ սահմանելը միայն անցյալի քրեական պրակտիկաների վարակը արգելափակելու հնարավորությամբ չէ, որ գրավիչ է։ Դա նաև անցյալը «վնասազերծելու» հնարավորություն է՝ ազատվելով դրա համար պատասխանատվությունից: Այս ասպեկտը կարևոր է ինչպես պայմանագրային տրանզիտի փոխզիջումային մոդելների հեղինակների համար (խնդիրը՝ անցումը հնարավորինս հարթելն է՝ պայմանվորվող բոլոր կողմերի համար), այնպես էլ ռևանշիստական մոդելների հեղինակների համար (խնդիրը՝ անցման բացակայությունը քողարկել ճիշտ բառերով): Արգենտինայի «Օրենքը վերջակետի մասին» «անցյալի ավարտն» էր նախկին հանցագործությունների քրեական հետապնդում արգելելու իմաստով: Այս միջոցը հիմանվորվում էր անցյալի բեռից ազատվելով առաջ շարժվելու անհրաժեշտությամբ, բայց իրականում ծառայում էր խունտայի կառավարման տարիներին կատարված հանցագործություններում մեղավոր զինվորականների շահերին: Մազովեցկու «ճարպավոր գիծը», որ ձևականորեն վկայում էր կոմունիստական անցյալին հրաժեշտ տալը, փաստացի երաշխավորում էր կոմունիստական ղեկավարության նկատմամբ լյուստրացիայի վերաբերյալ նախաձեռնությունների արգելափակումը: Երկու դեպքերն էլ հետաձգված արդյունք ունեցան. քսան տարի անց վերադարձ ռազմական դատավարություններին Արգենտինայում և 2015 թվականից լյուստրացիայի թեմայի քաղաքականացում Լեհաստանում:
Բնագծի անցկացումը միշտ էլ փոքր-ինչ խաղ է, իրականություն պրոյեկտում, ներկայացում, որը ենթադրում է գործընթացի մասնակիցների խաղակցումը: 1945 թվականի օգոստոսի 15-ին Ճապոնիայում կայսր Հիրոհիտոյի՝ ազգին ուղղված խոսքերը խորհրդանշականորեն նշանավորում էին ճապոնական էլիտաների և ԱՄՆ-ի միջև կնքված համաձայնագիրը, ըստ որի՝ ռազմական ղեկավարությունը (բացառությամբ կայսեր) մեղավոր էր ճանաչվում ռազմական հանցագործություններում, իսկ ճապոնացիները ներկայացվում էին զոհի դերում, որն իսկապես շահագրգռված է երկիրը ըստ ամերիկյան մոդելի ժողովրդավարացնելու գործում: Կոլումբիայի համալսարանի 20-րդ դարի Ճապոնիայի պատմության փորձագետ Քերոլ Գլյուկը գրում է.
«Գերմանական «զրոյական ժամի» ճապոնական տարբերակը՝ այս բացարձակ խզումը ռազմական անցյալի և հետպատերազմյան ներկայի միջև, շատ խորը զգում էին նույնիսկ նրանք, ովքեր չգիտեին պատմության շարունակականության կտրուկ տարանջատման պատճառները: Դպրոցականները մեկ գիշերվա ընթացքում հայրենասեր «ռազմական երիտասարդությունից» վերածվեցին խանդավառ «ժողովրդավարական երիտասարդության». այս անկեղծ և կարծես թե ջանքեր չպահանջող փոխակերպումը ռազմական սերնդի ներկայացուցիչները զարմանքով էին հիշում: Տարեց ճապոնացիների համար դա ավելի շատ գիտակցված խզում էր, անցյալից ազատվելու և կյանքը նորովի սկսելու անհատական և հավաքական ջանք: Ինստիտուտների հարաբերական ժառանգորդության (նույն աշխատատեղերը, նույն ուսուցիչները, նույն բյուրոկրատները) ֆոնին ճապոնացիները նախընտրեցին հավատալ անցյալից կտրուկ բաժանմանը: Նոր սկիզբը դարձավ «վերածնված Ճապոնիան» հիմնադրելու առասպել, ինչպես հաճախ այն անվանում էին: Խաղաղության և ժողովրդավարության երկակի նպատակի ձգտումով՝ Ճապոնիան «վերակառուցելու» գաղափարը կիսում էին քաղաքական սպեկտրի բոլոր մասերի ներկայացուցիչները: Կարևոր չէր, թե ինչքան էր տարբերվում այս խաղաղության և ժողովրդավարության նրանց ընկալումը. ճապոնացիների մի ստվար զանգված համաձայնեց ամերիկացի օկուպանտների հետ, որ իրենց հիմնական խնդիրը «նոր Ճապոնիա» ստեղծելն էր» [2]:
Զրոյացում
«Զրոյի» խորհրդապատկերը (Nullstunde, Zero Hour, Punto Null)՝ որպես նախկին հետհաշվարկի ավարտ և նորի սկիզբ, արժանի է առանձնակի դիտարկման: Ցանկություն կա ոչ թե պարզապես մեկուսացնել դժվար անցյալը, այլ, ավելին՝ «զրոյացնել» այն, դարձնել տեղի չունեցած: Այս ցանկության մեջ պարսավանքի արժանի ինչ-ոչ բան տեսնելն ընդհանրապես պարտադիր չէ։ Հենց մոռացության հրամայականն էր, որ նորմա էր համարվում մարդկության պատմության ընթացքի գերակշիռ հատվածում՝ ընդհուպ մինչև 20-րդ դարը [3]: «Մոռացանք», «անցանք»․ այսպես են ասում, երբ հաշտվում են կոնֆլիկտից հետո՝ հասկացնելով, որ կոնֆլիկտը սպառված է և հետագա շփմանը չի խանգարում: Բայց «մոռացանք» ռեպլիկան սպառում է կոնֆլիկտը, եթե դա արտասանում է տուժող կողմը այն բանից հետո, երբ կոնֆլիկտի մեղավորն ընդունում է իր մեղքը և ներում խնդրում: Եվ նույնիսկ այդ դեպքում «մոռացությունը» փոխաբերություն է. պատճառած չարիքը չի մոռացվել, այն դադարել է ակտիվ լինել, տեղափոխվել է անցյալի և ավարտվածի կատեգորիա: Մինչդեռ քաղաքական պրակտիկայում «մոռանալու» առաջարկը, որպես կանոն, արվում է ոչ թե զոհի կողմից, այլ մեղավորի, և հենց այն ժամանակ, երբ նա պատրաստ չէ ստանձնել կատարվածի պատասխանատվությունը և ներում հայցել: Այսպիսի զրոյացումը չի ապաքինում կոնֆլիկտը, այլ ռետուշում է այն:
Հավանաբար, խորհրդային և հետխորհրդային արվեստի ամենակարևոր պատկերազարդումն այն մասին, թե ինչ է լինում, երբ մարդիկ փորձում են մոռանալ անցյալը՝ առանց դրա վրա համապատասխան աշխատանք իրականացնելու, բերված է Թենգիզ Աբուլաձեի 1984 թվականին նկարված «Ապաշխարանք» ֆիլմում։ «Ապաշխարանք»-ի գլխավոր կերպարը սեփական ժողովրդի դեմ բռնաճնշումների համար պատասխանատու պաշտոնյայի դիակն է, որը ֆիլմի հերոսները կրկին ու կրկին փորում-հանում են հողից: Հանցագործին հողին հանձնելը նրա հանգստությունն է նշանակում (նույնը՝ ինչ բնագիծ անցկացնելը և անցյալը փակելը): Սակայն, քանի դեռ նրա հանցագործությունները դատապարտված չեն, նմանատիպ հանգստությունն անընդունելի է, և հերոսուհին՝ հանցագործի զոհերի դուստրը, իր պարտքն է համարում թույլ չտալ արդարության նման ոտնահարում: Ինչպես և Ռոսսելլինիի մոտ, չհաղթահարված չարիքը հարվածում է երիտասարդ սերնդին. իմանալով պապի ոճրագործությունների մասին՝ Վարլամի [4] թոռն ինքնասպան է լինում: Եվ այդ ժամանակ որդին, որը նախկինում պաշտպանել էր հորը, ինքն է փորում-հանում հոր դին և նետում այն անդունդը՝ թռչունների հոշոտմանը:
Այս տեսարանի շուրջ բանավեճերը չեն դադարում առ այսօր: Արդյո՞ք հոր դին թռչունների հոշոտմանը նետելը ինչ-որ ընդհանրություն ունի ապաշխարության հետ: Արդյո՞ք հենց այդպես չեն «լիբերալները»՝ քողարկվելով գեղեցիկ ու ճիշտ խոսքերի հետևում, պղծում սեփական անցյալը, որն ատում են: Բայց այս խորհրդապատկերի իմաստն այլ է: Քանի դեռ Վարլամի հանցագործությունները դատապարտված չեն, քանի դեռ նրա որդին շարունակում է արդարացնել հորը, Վարլամն ինքը դեռ ամբողջովին մահացած չէ․ վամպիրի նման նա վարում է տեսիլային իր հետմահու գոյությունը: Եվ հանգստությունը հողի տակ նպաստում է այդպիսի գոյությանը, մինչդեռ այն ընդհատելու միակ միջոցը՝ թույլ չտալ նրան հագիստ մնալ գերեզմանում, անվանարկել, նետել թռչյունների հոշոտմանը` ստիպելով իրապես մահանալ: Սա իրականում ապաշխարանք չէ: Բայց հենց սա է անցյալի բնագծումը, որ ճանապարհ է բացում դեպի ապագա, ինչն էլ ընդգծում է ժամանակակից քաղաքի տեսարանը, որը բացվում է այն լեռից, որտեղից Աբելը նետում է Վարլամին:
Տրավմա․ անցյալը հնարավոր չէ «զրոյացնել»
Հոգեկան տրավմայի դասական տեսությունը, որը սահմանել են Զիգմունդ Ֆրոյդը և Յոզեֆ Բրոյերը «Հիսթերիայի հետազոտություն» գրքում (1895), նշում է, որ ցավալի վերապրումը, որն առաջացել է առաջին հերթին բռնության պատճառով, ծանր հետևանքներ է թողնում այն վերապրածի հոգեկան ներաշխարհի վրա [5]: Տրավմայի նկատմանբ ներաշխարհի բնական արձագանքը տրավմատիկ իրադարձության մասին հիշողության դուրս մղումն է, դրա մոռացումը: Սակայն այդպիսի հոգեկան զրոյացումը բուժմանը չի նպաստում, ընդհակառակը, դեպի ենթագիտակցություն մղված տրավման շարունակում է իր անտեսանելի աշխատանքը՝ վերածվելով հոգեկան խանգարումների, նևրոզների կամ հոգեսոմատիկայի: Տրավմայի թերապիան ոչ թե տրավմատիկ իրադարձությունը մոռանալու, այլ դրա մասին հիշելու և դրա վրա աշխատելու մասին է: Ընդ որում՝ անհրաժեշտ է հաղթահարել զոհի պաշտպանական մեխանիզմները, որոնք կարող են արտահայտվել, մասնավորապես, քննարկվող թեմայի նկատմամբ խորշանքով:
Կարևոր է նշել, որ տրավմաների հետ աշխատողների տեսանկյունից թերապիայի նպատակը տրավմայի «բուժումը» չի կարող լինել: Տրավման հենց տրավմա է նրա համար, որ արմատապես փոխվի վերապրողի կյանքը: Այս իմաստով անհնար է «բուժել» տրավման կամ դարձնել այդ իրադարձությունն անկատար, ինչպես և անհնար է վերադառնալ «մինչ» տվյալ իրադարձության դրություն: Թերապիայի խնդիրն է տրավման ենթարկել քննության, օգնել մարդուն գիտակցել կատարվածը, կոծել, տեղի ունեցածից հետո ընդունել ինքն իրեն և այն նոր աշխարհը, որը փոփոխվել է, երբ կատարվածը հնարավոր է դարձել: Բացի այդ՝ տրավմայի հաջող թերապիայի հիմնական պայմաններից մեկը տրավմատիկ ներազդեցությունների դադարեցումն է և անձի մեկուսացումը դրանց աղբյուրից (օրինակ՝ բռնարարի մեկուսացումը): Այս սկզբունքը կարևոր է նաև հասարակության մասշտաբով տրավմատիկ անցյալի հետ աշխատելիս:
Ինչպես անհատի վերապրած տրավման, այնպես էլ հասարակության նման փորձառությունը չի կարող «զրոյանալ», և դրա թերապիան այդ նպատակը հետապնդել չի կարող: Դժվարին անցյալը մոռանալու, դրա մասին խոսելը դադարեցնելու փորձը, ինչպես օրինակ, տրավմայի դուրս մղումը, միայն մեծացնում է դրա անվերահսկելի «ճեղքման» հավանականությունը: Միևնույն ժամանակ, բնագծումը՝ աշխատանքն առ գիտակցում այն բանի, որ կատարվածն արդեն անցյալում է, բուժման կարևոր պայման է:
Մեռյալ ջուր
Անցյալը հաղթահարելու հետագա պատկերացումներում, որքան էլ որ տարօրինակ է, օգնության են գալիս ֆոլկլորագիտությունը և ազգագրությունը: Ռուսական ժողովրդական հեքիաթների համար ամենևին զարմանալի չէ իրավիճակը, երբ վերջնական մեռցնումը որպես նախապայման է ընդունում մեռածի ամբողջական վերականգնումը, իսկ որպեսզի հերոսն ապրի, նրան նախ պետք է արդյունավետորեն մեռցնել:
Կենդանի ու մեռյալ ջրի նկարագիրը մանկությունից շատ ծանոթ է բոլորիս, որպեսզի կարողանանք լիովին գիտակցել դրա տարօրինակությունն ու առեղծվածությունը: Հիշենք, թե ինչպես է դա գործում: Օձի հետ ճակատամարտում տուժած հերոսի վրա նախ մեռյալ ջուր են լցնում, և նրա վերքերը լավանում են, կտրված վերջույթները աճում, նա դարձյալ բոլորովին նորուկ է, ողջ և առողջ, միայն թե՝ մեռած: Դրանից հետո նրա վրա պետք է կենդանի ջուր ցողել, և ապա հերոսը կկենդանա:
«Երրորդ օրը ագռավը չվադառձավ և երկու պղպջակ բերեց իր հետ. մեկում՝ կենդանի ջուր, մյուսում՝ մեռյալ, և տվեց այդ պղպջակները գորշ գայլին: Պղպջակները վերցրեց գորշ գայլը, փոքրիկ ագռավկին երկու մասի պատեց, ցողեց մեռյալ ջրով և ահա ագռավիկը կցաճեց, ցողեց կենդանի ջրով և ահա ագռավիկը թպրտաց և թռավ: Ապա գորշ գայլը Իվան Ցարևիչին ցողեց մեռյալ ջրով, և ահա նրա մարմինը սերտաճեց, ցողեց կենդանի ջրով, և ահա Իվան Ցարևիչը վեր կացավ և ձայնեց. ” Ա՜խ, այս ինչքան երկար ես քնեցի:» [6]
Առաջին հայացքից տրամաբանությունը պարզ է. կենդանանալու համար նախ պետք է բուժել վերքերը: Բայց ինչու՞ է նման կերպ ազդում ոչ թե կենդանի, այլ մեռյալ ջուրը: Ինչո՞ւ է վերքերի բուժման կախարդական միջոցը կապված ոչ թե կյանքի, այլ մահվան հետ: Հավանաբար, այս առեղծվածի լավագույն բացատրությունը տվել է բանասեր, բանահյուս Վլադիմիր Պրոպը իր «Հրաշապատում հեքիաթի պատմական արմատները» գրքում.
«Մեռյալ ջուրը, կարծես թե նրան [հերոսին] սպանում է վերջնականապես, դարձնում լիակատար ննջեցյալ: Սա իր տեսակի թաղման ծես է, որը համապատասխանում է հող շաղ տալուն: Միայն հիմա նա իսկական հանգուցյալ է և ոչ թե մի արարած, որ սավառնում է երկու աշխարհի միջև,և կարող է վերադառնալ որպես վամպիր: Միայն հիմա՝ մեռյալ ջրով ցողելուց հետո, կգործի կենդանի ջուրը» [7]։
Մեռյալ ջրի ազդեցությունը՝ ուռուցիկ, ինչպես բնորոշ է առասպելին, ձևով ցույց է տալիս, թե ինչպես է գործում անցյալի սահմանազատումը բնագծով: Շարժվել դեպի ապագա՝ առանց անցյալին վերջ տալու, այն դեպքում, երբ անցյալը նշանավորված է հանցագործություններով, նշանակում է՝ պատկանել երկու աշխարհների: Սակայն վամպիրի կերպարը հիշեցնում է, որ երկու հակադիր աշխարհին պատկանել, նշանակում է՝ իրապես չպատկանել նրանցից ոչ մեկին: Կենդանանալու համար նախ անհրաժեշտ է «բոլորովին» մահանալ: Ապագայի համար կործանարար լինելը դադարեցնելու համար անցյալը պետք է ամբողջությամբ բացահայտվի, գնահատվի, և միայն այդ ժամանակ կպարզվի, որ այն «եզրափակված է»:
Անցյալի տրավմայի մշակման իրապես արդյունավետ մոդելը, դրա ցողումը այս կամ այն ջրով, նկարագրում է բազմատեսակ առումներով չափազանց կարևոր հաշտության մի դրվագ․ հաշտություն Դենիս Կարագոդինի՝ իր մեծ պապի սպանության հետաքննության նախաձեռնողի, և վերջինիս մահապատժին մասնակցած անձի թոռնուհու միջև: Կարագոդինի հետաքննության մասին կարդալուց հետո Յուլիա N-ը նամակ է հղում նրան.
«Մի քանի օր չեմ քնում. պարզապես չեմ կարող, և վերջ… Ուսումնասիրել եմ Ձեր կայքի բոլոր նյութերը, բոլոր փաստաթղթերը, այնքան շատ եմ խորհել, հետահայաց հիշել․.. Մտովի հասկանում եմ, որ կատարվածում ես մեղավորություն չունեմ, սակայն բառերով հնարավոր չէ փոխանցել այն զգացմունքները, որոնք ես ապրում եմ…
Տատիկիս հորը (մորական տատիս)՝ իմ նախապապին, ձեռբակալել են տնից՝ գաղտնի հաղորդման շնորհիվ հենց նույն տարիներին, երբ ձերբակալել են Ձեր նախապապին, և տուն նա այլևս չի վերադարձել, իսկ տանը թողել է 4 աղջնակ, տատս նրանցից ամենափոքրն էր… Եվ հիմա պարզվում է, որ մի ընտանիքում և՛ զոհեր, և՛ դահիճներ կային… Դա գիտակցելը շատ դառն է, շատ ցավալի… Բայց ես երբեք չեմ հրաժարվի իմ ընտանիքի պատմությունից, ինչպիսին էլ որ այն լինի։ Այս ամենի հաղթահարման հարցում ինձ կօգնի գիտակցումն առ այն, որ ոչ ես, ոչ էլ իմ հարազատները, որոնց ես գիտեմ, հիշում և սիրում եմ, ոչ մի մասնակցություն չունեն այն վայրագություններին, որոնք տեղի են ունեցել այդ տարիներին…
Նման մարդկանց հասցրած վիշտը ներման արժանի չէ… Հաջորդ սերունդների խնդիրը պետք է լինի պարզապես չհամրանալը. բոլոր իրերն ու իրադարձությունները պետք է կոչվեն իրենց իսկական անուններով: Եվ Ձեզ ուղղված իմ նամակի նպատակը պարզապես Ձեզ ասելն է, որ ես հիմա գիտեմ իմ ընտանիքի պատմության այս ամոթալի էջի մասին և լիովին Ձեր կողքին եմ:
Բայց մեր հասարակության մեջ երբեք ոչինչ չի փոխվի, եթե չբացահայտենք ողջ ճշմարտությունը: Պատահական չէ, որ ստալինիստները հիմա կրկին գլուխ են բարձրացրել, պատահական չեն Ստալինի հուշարձանները, դա պարզապես մտքում չի տեղավորվում, հասանելի չէ ոչ մի տեսակի իմաստավորման համար:
Ձեզ գրել, պատմել կցանկանայի շատ ավելին, բայց կարևորն արդեն ասել եմ․ մեծ ամոթ եմ զգում այս ամենից, ուղղակի ֆիզիկական ցավ: Եվ դառն է գիտակումը, որ ես չեմ կարող ինչ-որ բան ուղղել, միայն խոստովանել իմ ազգակցությունը Զիրյանով Ն․ Ի․-ի հետ և Ձեր նախապապին հիշատակել եկեղեցում:
Շնորհակալ եմ կատարված հսկայական աշխատանքի համար, ծանր, սակայն ճշմարտության համար: Հույս կա, որ հասարակությունը վերջապես կսթափվի Ձեզ նման մարդկանց շնորհիվ: Կրկին շնորհակալություն և կներեք»:
Ահա Դենիս Կարագոդինի պատասխան նամակը.
«Յուլիա,
Դուք ինձ շատ անկեղծ ու սրտառուչ նամակ եք գրել: Սա Ձեր կողմից շատ համարձակ արարք է: Ես անկեղծորեն շնորհակալ եմ: Ես տեսնում եմ, որ Դուք հիանալի անձ եք: Ուրախ եմ, որ այդպիսին եք: Եվ ես հպարտ եմ, որ կարող եմ գրել սա Ձեզ ուղղակիորեն և անմիջականորեն: Ի դեմս ինձ՝ Դուք թշնամի կամ նեղացնող չեք գտնի, միայն մարդու, ով ցանկանում է մեկընդմիշտ զրոյացնել այս անվերջանալի, արյունահեղ ռուսական բաղնիքը: Սրան պետք է վերջ դնել մեկընդմիշտ: Եվ ես կարծում եմ, որ դա անելը իմ և Ձեր ուժերի սահմանում է:
Ես հաշտության ձեռք եմ մեկնում Ձեզ, անկախ նրանից, թե որքան դժվար է ինձ համար դա անել հիմա (հիշելով և իմանալով ամեն ինչ): Ես առաջարկում եմ զրոյացնել ամբողջ իրավիճակը: Դուք Ձեր նամակով արեցիք գլխավորը՝ եղաք անկեղծ, և դա ավելի քան բավական է ամենի համար:
Ապրեք հոգու խաղաղությամբ և ամենակարևորը՝ մաքուր խղճով: Ոչ ես, ոչ էլ իմ հարազատներից կամ մտերիմներից որևէ մեկը Ձեզ երբեք ոչ մի բանում չի մեղադրի: Դուք հիանալի մարդ եք, իմացե՛ք դա: Սրտագին շնորհակալություն…» [8]:
Այս երկխոսությունում, որ որոշակիորեն հոգեբանի հետ խմբային հավաք կամ հակամարտող կողմերի միջնորդավորման սեանս է հիշեցնում, ընթերցողը կարող է բախվել հենց «զրոյացման» կատեգորիային:
Սակայն տվյալ դեպքում թղթակիցներից ոչ մեկը չի ձգտում հանցագործությունը անկատար դարձնել: Ընդհակառակը, նրանք համամիտ են, որ «բոլոր իրերն ու իրադարձությունները պետք է կոչվեն իրենց իսկական անուններով»: Երկխոսության մասնակիցները երկու իրողություն են հասկանում։ Նախ` միայն հանցագործության մասին հիշողությունն ու իմացությունն այն մասին, թե ինչպես և ինչու է դա տեղի ունեցել և թե ով է մեղավոր կատարվածի համար, կարող է երաշխավորել այն նորից կրկնելու անհնարինությունը: Երկրորդ՝ քաղաքացիական համերաշխության կերտման բաղադրատոմսը ճշմարտությունը հայտնաբերելու, որակելու և հաղթահարելու, ինչպես նաև ներում խնդրելու և այն շնորհելու ջանքերն է: «Զրոյացումն» այստեղ ընկալվում է որպես այդ տարանջատող անցյալի մոռացումը, դրա դիակային թույնի հեռացումը, դրա խայթի պոկումը: Բնագծի սահմանումը՝ որպես փոխադարձ վիրավորանքի և վրեժխնդրության շղթայի ճեղքում, դա անելու միջոց է:
Մոռանալ՝ ընդունելու համար; պատռել՝ կցակարելու համար
Բնագծի սահմանումը անցյալի չեղարկումը չէ, այլ դրա հետ հաղորդակցման հաստատումը, բայց միայն դրա նոր որակի հետ: Ահա Քերոլ Գլույկի մի փոքր վերևում ներկայացված մեջբերման շարունակությունը՝ Ճապոնիայում ռազմական անցյալի հետ կապի կանխամտածված խզման վերաբերյալ.
«Հետպատերազմյան ժամանակաշրջանի ճապոնական պատմական միֆը սկսվեց անցյալի սահմանազատմամբ: Միևնույն ժամանակ, այն սերտորեն կապված էր այդ անցյալի հետ և ոչ միայն ժառանգականության կենդանի օրինակների պատճառով, որքան էլ փորձեին թաքցնել դրանք, այլ նաև այն պատճառով, որ խզման շեշտադրումը, որը միֆն էր պահանջում, անընդհատ հիշեցնում էր անցյալի մասին» [9]:
Բնագծման նկատմամբ փոփոխվող վերաբերմունքի նկարագրված դինամիկան առավել լիարժեք ցույց է տալիս Գերմանիայի օրինակը. սկզբում փորձ մոռանալ անցյալը` առաջ շարժվելու համար, ապա բացահայտում, որ անցյալը բաց չի թողնում, հետո` ընդունում, որ այն չեղարկել հնարավոր չէ, և վերջապես, դրա ընդգրկում ազգային նարատիվում՝ որպես նեցուկ ապագայի համար:
Ինչպես նշում է Ջեֆրի Օլիկը «Հայրերի զանցանքները» գրքում, Գերմանիայում «բաժանարար գիծ» հասկացությունը՝ Schlußstrich, պատերազմից անմիջապես հետո և կանցլեր Ադենաուերի օրոք օգտագործվել է առաջին իմաստով. նացիստական անցյալի հիշողությունը չպետք է խանգարեր երկրի վերակառուցմանն ու հասարակության միավորմանը: 1970-ական թվականներից ի վեր Գերմանիայում ավելի ու ավելի հաճախ են խոսում այն մասին, որ բնագծի սահմանումը բարդ խնդիր է, քանի որ ենթադրում է ոչ թե անցյալն անկատար համարել, այլ դրա պատասխանատվությունն ընդունել: Վերջապես, 1980-ականներից ի վեր, երբ գերմանական հասարակության մեջ աստիճանաբար ձևավորվեց նացիստական հանցագործությունների համար պատասխանատվությունն ընդունելու շուրջ համաձայնությունը, մի կողմից, ավելի բարձր էին հնչում կոչերն այդ բնագիծը վերջ ի վերջո սահմանելու և դադարելու խոսել անցյալի մասին, և, մյուս կողմից, կոչերն ընդունել, որ բնագծի սահմանման միջոցով անցյալի վերջնական մշակումն անիրական է [10]։
1983 թվականին «Բյուրեղապակյա գիշերվա» 45-ամյակին նվիրված ելույթում Գերմանիայի արդարադատության նախարար Հանս Էնգելհարդը նշել է, որ «հոգևոր հիգիենայի» նկատառումները պահանջում են, որ հանցավոր անցյալը կենդանի մնա ապագա սերունդների գիտակցությունում [11]: Եվս երկու տարի անց՝ 1985 թվականի մայիսի 8-ին, Նախագահ Ռիխարդ ֆոն Վայցզեկերը Բունդեսթագում հնչեցրեց իր հայտնի ելույթը.
«Բոլորս՝ մեղավոր, թե անմեղ, ծեր թե երիտասարդ, պարտավոր ենք ընդունել անցյալը: Դրա հետևանքները բոլորիս են վերաբերում, և մենք ենք դրա պատասխանատուն… Խոսքն անցյալը հաղթահարելու մասին չէ: Դա անիրական է։ Կատարվածն անհնար է փոխել կամ չեղարկել: Սակայն անցյալի վրա աչք փակողը կույր է դառնում ներկայի նկատմամբ: Նա, ով չի ցանկանում հիշել անմարդկայնության մասին, վտանգում է կրկին վարակվել դրանով» [12]:
Բազմաթիվ գերմանացի մտավորականներին անհանգաստացնող անանց անցյալի զգացումն իր տեղն է գտել փիլիսոփա և պատմաբան Էռնստ Նոլտյեի 1986-ի հունիսին “Frankfurter Allgemeine Zeitung” թերթում հրատարակված բազմանշանակալի վերնագրով հոդվածում՝ «Անցյալ, որը չի ուզում անցնել» (”Die Vergangenheit, die nicht vergehen will”)․
«Նացիոնալ-սոցիալիստական անցյալը… ակնհայտորեն չի խարխլվում և չի կորցնում իր ուժը։ Ընդհակառակը, այն ավելի հզոր և կենդանի է դառնում, բայց ոչ որպես օրինակ, այլ որպես սարսափեցման աղբյուր, որպես անցյալ, որ փաստացի ներկա է դարձել և կախված է ներկայի վրա արդարադատության թրի տեսքով» [13]:
Պատասխանելով Նոլտյեին Die Zeit-ի հուլիսյան համարներից մեկում՝ Յուրգեն Հաբերմասը վիճարկում էր անանց անցյալի գնահատումը որպես բացասական ինքնանույնացման հիմունք, սակայն ամենևին ոչ այն փաստը, որ այս անցյալն իրոք աճող լարվածության վիճակում է պահում.
«Անցյալից, որը չի ուզում անցնել, պատմական օտարացման հիմնավոր պատճառներ կան: <…> Շոկային անցյալի ընկալումը, դրա դատապարտումից մանրազնին տարբերակումը կարող է նաև թուլացնել դրա պարալիզացնող, հիպնոզացնող ազդեցությունը: Պատմական այս մոտեցման հիմքը կարող էր չլինել անցյալի պարտքերից ազատվելու ցանկությունը… Ոմանք որպես ելակետ են ընդունում այն, որ կողմնական վերլուծության վրա հիմնված ընկալման խնդիրը ազատում է ռեֆլեկտիվ հիշողության ուժերը և այդպիսով ընդլայնում հակասական ավանդույթների անկախ մեկնաբանման հնարավորությունները։ Մյուսները կցանկանային ռևիզիոնիստական պատմությունը ծառայեցնել ավանդական ինքնության ազգային-պատմական թարմացմանը» [14]:
Կարծիքների այս փոխանակումը խթան հանդիսացավ լայնամասշտաբ բանավեճի համար, որը հայտնի դարձավ որպես «պատմաբանների վեճ» և գերմանական հասարակական կարծիքի մեջ ամրապնդեց վերաբերմունքը նացիստական անցյալի նկատմամբ՝ որպես անչեղարկելի բացասական կողմնորոշչի:
Ամփոփում
Ներկայացված օրինակները հիշեցնում են, որ անցյալի բնագիծը դիալեկտիկ հասկացություն է, սկզբունքորեն երկակի, քանզի այն միշտ միաժամանակ և՛ վերջ է, և՛ սկիզբ, և՛ տարանջատում, և՛ միավորում: Միավորել դրանք հնարավոր է միայն առանձնացնելով երկու երևույթները, հասկանալով դրանց տարբերությունը: Շարունակել ապրել՝ առանց հոգեկանը վտանգելու, հնարավոր է միայն տրավմատիկ իրադարձությունը իմաստավորելով և ընդունելով: Այս դիալեկտիկայով է թափանցված դժվարին անցյալի հավաքական հիշողության մասին ցանկացած խոսակցություն: «Ինչ է ազգը» քրեստոմատիական իր զեկույցում Էռնեստ Ռենանը նշում է, որ ազգը կազմավորվում է ոչ միայն համատեղ ապրումների ընդհանուր հիշողությամբ, այլև մոռանալու ընդհանուր ունակությամբ: Այս մասին է հիշեցնում նաև ասացվածքը, որը մեջբերում է Ալեքսանդր Սոլժենիցինը «Գուլագ արխիպելագը»-ի ներածության մեջ. «Ով անցյալն է հիշում, նրա աչքը դուրս գա: Եվ ով մոռանում է՝ երկու աչքերը»:
«Հիշատակալիր մշակույթի փոխակերպումը (անցյալը հաղթահարելու ցանկությունից դեպի այն պահպանելու ցանկություն. ” Ն․ Է․) «ավարտի գծի» կոնցեպտից դեպի «բաժանարար գիծ» կոնցեպտ կարևոր քայլ է ենթադրում, ” գրում է Ալեյդա Ասսմանը՝ Գերմանիայում անցյալի մշակման պատմությանը վերաբերող ակնարկում: «Ավարտի գիծը» թողնում է անցյալը հետևում՝ ապահովելով դրա եզրափակումը: Լռության կամ մոռացության օժանդակությամբ անցյալը կկորցնի իր իմաստը և ժամանակի ընթացքում պարզապես կցնդի: «Բաժանարար գծի» կոնցեպտը ենթարկվում է այլ տրամաբանության: Ներկան անցյալից առանձնացնելու համար վերջինիս հետ պետք է հանդիպել դեմ առ դեմ, քննարկել այն և մշակել: Հասարակական փոփոխությունները, որոնք իսկապես երաշխավորում են անցյալի կրկնությունից, երբ անցյալին անդրադառնալն ու դրանից դասեր քաղելը դառնում են ապագայի բարոյական ուղենիշ, հնարավոր են դառնում հիշողության և ոչ թե մոռացության շնորհիվ» [15]:
Դժվարին անցյալով ծանրաբեռված պետության և հասարակության առջև ծառացած մարտահրավերը դրա ճնշող ազդեցությունից ազատվելը չէ: Իրականում, նպատակը դրա հետ կապ հաստատելն է, ընդունել հնից նորին անցնելու փաստը: Այստեղ հարկ է հիշել Զորան Մուզիչին [16]. Դախաույում վերապրած փորձն օգնեց նրան դառնալ այն խորը և ինքնատիպ նկարիչը, ինչպիսին մենք ենք ճանաչում նրան, սակայն միայն այն պատճառով, որ նա կարողացավ կառուցել հարաբերություններն իր անձնական «դժվարին անցյալի» հետ: Հենց այս իմաստով է անցյալի բնագծումն առաջ շարժվելու անհրաժեշտ պայման:
Անցյալն ապագայի ամենակարևոր ռեսուրսն է, պատմական դասերի, դրական և բացասական օրինակների, դերային մոդելների, անհատական և կոլեկտիվ ինքնանույնացման հիմունքների անգնահատելի պահոցը: Սակայն քանի դեռ անցյալը չի դադարել քրեական պրակտիկաներն արդարացնելու ռեսուրս լինել, այն նման է չթաղված դիակի, որը թունավորում է ողջերին դիակային թույնով: Միայն դիակը թաղելուց հետո կարելի է հանգիստ հիշել հանգուցյալին. միայն վերջ տալով քրեական պրակտիկաներին՝ կարելի է վերադառնալ անցյալին որպես այն բանի, առանց որի ապագան անհնար է: Կարևոր է հասկանալ (և ըստ էության սրանում է Ռուսաստանում խորհրդային անցյալի նկատմամբ վերաբերմունքի բանավեճի սկզբունքային նպատակը), թե ինչպես կարելի է ձևակերպել և կազմակերպել այս բնագծումը, որպեսզի այն դառնա միասնական պատմության ընդունում, կցակարում, և ոչ դրա ինչ-որ հատվածի ջնջում, որ միայն մեծացնում է պատմական և սոցիալական խորաբացվածքը: Սա զրույց է այս գործընթացում ամբողջ հասարակության համալրման (կոոպտացիայի) մասին, այն մասին, թե ինչպես այս ցավոտ ընտրությունը հասկանալի և վայել դարձնել հնարավորինս լայն ուժերի շրջանակի համար, և այն մասին, թե ինչպես այս գործընթացում գտնել հիմունքներ՝ դրական ինքնանույնացման համար:
Հղումներ
Թարգմանիչ՝ Մերի Բաբայան (Mery Babayan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: