«Զենք ոչ թե թույլի, այլ ուժեղի». Վասն Նիկոլայ Կոպոսովի «Հիշելության օրենքներ, հիշելության պատերազմներ. անցյալի քաղաքականությունը Եվրոպայում և Ռուսաստանում»-ի
Ստույգ հայտնի չէ՝ արդյո՞ք նրանք խոսել են կոնցեսիոն տաղավարի հետևում գտնվող մարդու հետ, այնուամենայնիվ հավանականությունը մեծ է, որ խոսել են: Հունվարի վերջն էր, լույսերը վառվել էին և կինոդիտողները հագնում էին իրենց վերարկուներն ու գլխարկները և պատրաստվում լքել Մոսկվայի Պիոներ կինոթատրոնը, երբ վեց զինված ոստիկան և քաղաքացիական հագուստով մի շարք պաշտոնյաներ ներխուժեցին և սկսեցին հարցաքննել անձնակազմին այդ օրվա ցերեկույթի առանձնահատկությունների մասին: Պիոները նոր էր սկսել «Ստալինի մահը» սև կատակերգության 10-օրյա թողարկումը՝ խորհրդային առաջնորդի վախճանին հաջորդող օրերին իշխանության համար մղվող արյունալի պայքարի մասին, որը հեղինակել է շոտլանդացի գրող-ռեժիսոր Արմանդո Իաննուչչին՝ ամերիկյան լսարանին առավել հայտնի որպես Ջուլիա Լուի-Դրայֆըսի գլխավոր դերակատարմամբ նկարահանված «Փոխնախագահ» (“Veep”) քաղաքական սիթքոմի ստեղծող:
Ռուսաստանում ֆիլմի առաջին ցուցադրումից օրեր առաջ Մշակույթի նախարարությունը չեղարկեց դրա թողարկման թույլտվությունը և արգելքին չենթարկվող կինոթատրոններին սպառնաց տուգանքներով և գործունեության հնարավոր կասեցմամբ: Հատուկ փակ ցուցադրությունից հետո, որին ներկա էին Ռուսաստանի մշակույթի նախարար՝ Վլադիմիր Մեդինսկին, նախարարության իրավաբանները և ռուսական ժամանակակից մշակույթի աշխարհի փոքրաթիվ երևելիներ, որոշվեց, որ Իաննուչչիի երգիծանքը և՛ «ծայրահեղական» է, և՛ «սադրանք» ռուս ժողովրդի համար: «Ֆիլմը պղծում է մեր պատմական խորհրդանիշերը՝ խորհրդային օրհներգը, շքանշաններն ու մեդալները, իսկ մարշալ Ժուկովին՝ պատկերում որպես ապուշ», — ասաց նախարարության խորհրդատվական խորհրդի անդամներից մեկը՝ նկատի ունենալով խորհրդային մեծ ռազմական հրամանատարին: Նոյեմբերին, երբ ֆիլմի հարցն ի սկզբանե դրվեց Մեդինսկիի առաջ, նա մերժեց ցանկացած տեսակետ, թե Ռուսաստանում այն կարող էր արգելվել՝ լրագրողների հավաքին ասելով. «Մենք ունենք խոսքի ազատություն»: Բայց և այնպես, հարցը տեղին էր: 2015 թվականին նախարարությունն արգելեց ստալինյան Ռուսաստանում սերիական մարդասպանի մասին պատմող հոլիվուդյան «Երեխա-44» (Child 44) թրիլլերը: Այն ժամանակ Մեդինսկին նշել էր. «Կարևոր է, որ վերջապես, վերջ տանք մեր իսկ մասին շիզոֆրենիկ արտացոլումների անվերջ շարքին»: Ըստ նրա՝ «Երեխա-44»-ը ոչ այնքան «մի երկիր, որքան ֆիզիկապես և հոգեպես անլիարժեք ենթամարդկանցով Մորդոր» էր պատկերում: Պաշտոնական հայտարարության մեջ նախարարությունը հիմնավորել է ֆիլմի արգելքը՝ հիմք ընդունելով «պատմական փաստերի և Հայրենական մեծ պատերազմից առաջ, ընթացքում և դրանից հետո իրադարձությունների բուն մեկնության աղավաղումը»:
Ձևակերպումը և դրա հիմքում ընկած տրամաբանությունը արտացոլված են վերջին արգելքի վերաբերյալ Մեդինսկիի հայտարարության մեջ. «Անհնար է չհամաձայնել, որ մեր ավագ սերնդի շատ մարդիկ, և ոչ միայն նրանք, այս ֆիլմը վիրավորական ծաղրանք կդիտարկեն մեր ամբողջ խորհրդային անցյալի, ֆաշիզմը հաղթած երկրի, սովետկան բանակի, հասարակ մարդու և հատկապես ստալինիզմի զոհերի հանդեպ»:
«Ստալինի մահը»-ի շուրջ սկանդալը խոսում է հիշողության, պատմության և ազատ խոսքի սահմանափակման խնդիրների մասին, որոնք ընկած են Նիկոլայ Կոպոսովի «Հիշելության օրենքներ, հիշելության պատերազմներ» նոր գրքի հիմքում: Ռուսաստանում ծնված Էմորիի համալսարանի պատմաբան Կոպոսովը վերապատրաստվել է որպես եվրոպական մտավոր պատմության մասնագետ, և իր ուսումնասիրության առարկային մոտենում է ոչ միայն որպես ականավոր հեղինակություն, որն արդեն մեծ թվով հրապարակումներ ունի պատմական հիշողության և ուժի հարցի մասին, այլև որպես մտավորական, որը հավատարիմ մնալով բաց և ազնիվ հետազոտության գաղափարին, իր կնոջ՝ ակադեմիկոս Դինա Խապաևայի հետ հեռացվել էր Սանկտ Պետերբուրգի Սմոլնիի ազատական արվեստի և գիտությունների քոլեջից պուտինյան Ռուսաստանում, իր բնորոշմամբ, նոր «հիշելության ազգայնական քաղաքականությանը» բախվելուց հետո:
Անցյալի վերաբերյալ մեկնաբանությունները քրեականացնելու գաղափարի նկատմամբ նրա հետաքրքրությունը ծագել է 1990-ականներին՝ Փարիզի École des Hautes Études en Sciences Sociales-ում իբրև այցելու-պրոֆեսոր դասախոսելիս: 1990 թվականին Ֆրանսիան նոր էր ընդունել Հոլոքոստի ժխտումը քրեականացնող Գայսոտ օրենքը, իսկ ֆրանսիական պատմական հանրությունը թիկունք դարձավ օրենքին, ինչպես և Կոպոսովն՝ այդ մասին իմանալուն պես: Ֆրանսիան նման օրենսդրություն ընդունած առաջին երկիրը չէր: 1985 թվականին Գերմանիան ստեղծել էր հիշելության իր սեփական օրենքը, որը քրեականացնում է Հոլոքոստի ժխտումը, իսկ հաջորդ տարի նույնն արեց Իսրայելը: Դրանից հետո անցյալի վերաբերյալ որոշ տեսակի հայտարարություններ արգելող երկրների թիվը, ինչպես նաև հատուկ օրենքների քանակը ավելացավ. 1980-ականներին ընդունված ընդհամենը հինգ ազգային հիշելության օրենքներից 1990-ականներին հասնելով 19-ի, և 27-ի՝ այս դարի առաջին տասնամյակում: «Հիշելության օրենքներ, հիշելության պատերազմներ» գրքում Կոպոսովը փորձում է գլուխ հանել այս երևույթից, մասնավորապես՝ ինչպե՞ս պետք է հասկանալ անցյալի մասին խոսակցությունները վերահսկող իրավական ակտերի այս տարածումը, ինչո՞վ են մի շարք օրենքներ տարբերվում միմյանցից, ի՞նչ դեր են նրանք խաղում ներկայիս քաղաքականության մեջ, և ի՞նչ կարող ենք ասել դրանց մշակութային իմաստի, որպես ժամանակակից պատմական գիտակցության ցուցիչներ և քաղաքական լեգիտիմացման գործիքներ ունեցած նշանակության մասին:
Հիշելության օրենքների սկզբնավորման մասին Կոպոսովի ընկալման մեջ կարևոր նշանակություն ունի վերջին տասնամյակների անցումը «գաղափարախոսությունների դարաշրջանից» դեպի «հիշողության դարաշրջան»: Մարքսիզմի և նացիզմի պես մեծ վարպետաց պատմությունների մահվանից ի վեր արևմտյան պատմական գիտակցությունը, ըստ Կոպոսովի, մասնատվեց և ամրագրվեց առանձին ազգային համայնքների և այլ խմբերի ընդգծման վրա: Նման մեծ տեղաշարժի պատճառները շատ են՝ սկսած կոմունիզմի փլուզումից, մինչև քաղաքացիական իրավունքների տարբեր շարժումներ և համընդհանուր մարդու իրավունքներով ավելի լայն մտահոգություն, մինչև պատմական մասնագիտության մեջ փոփոխություններ, ամենակարևորը՝ «ցածից եկող պատմություն» գրելու հետաքրքրություն և ստորադաս ու այլ մարգինալացված ժողովուրդների փորձի վերհանում, ինչպես և իր նկարագրմամբ, մինչև «զոհականության նոր մշակույթ»: Ապագայի վախճանով, լինի այն մարքսիստական կամ Առաջընթացի երթի ինչ-որ ավելի ընդհանրական գաղափար, մարդիկ շրջվել են դեպի անցյալ, որպեսզի փորձեն իրենք իրենց, ինչպես նաև ուրիշներին բացատրել, թե ովքեր են, և որ ամենակարևորն է, ինչի միջով են անցել:
Ահա, թե ինչպես է այն ձևակերպում Կոպոսովը.
Պատմական գիտակցությունը մեծապես կենտրոնացել է որոշ խմբերի հանդեպ գործված որոշ չարագործությունների վրա, և հիշելության օրենքները պատմական գիտակցության այս նոր ձևի ամենացայտուն դրսևորումներից մեկն են. հիշելության ոչ մի օրենք իրականում չի արգելում պատմության որևէ փիլիսոփայություն: Դրանք արգելում են միայն տարբեր «երևակայական համայնքների» սուրբ խորհրդանիշ համարվող առանձին պատմական իրադարձությունների սխալ մեկնաբանությունը:
Հիշելության օրենքները ձևավորվել են հիմնականում երկու ժամանակակից գործընթացներից. առաջին՝ 1970-ականներին և 1980-ականներին Հոլոքոստի՝ որպես հուսկ հետին «հանցագործությունների հանցագործության» հիշատակի բարձրացումից, և երկրորդ՝ Հոլոքոստի աճող և ավելի ու ավելի ագրեսիվ հերքումներից, ինչի վկայությունն է 1978 թվականի l’affaire Faurisson-ը [1], ֆրանսիացի մի ակադեմիկոսի մասնակցությամբ, որը հրապարակավ ժխտում էր գազի խցիկների գոյությունը:
Կոպոսովը ներկայացնում է հիշելության օրենքի օրենսդրության այս առաջին փուլը և՛ իբրև հասկանալի, և՛ պաշտպանության ենթակա: Այս օրենքները բխում էին անհերքելի ժողովրդավարական մղումներից՝ պաշտպանելու անողոք պետական բռնության զոհերի հիշատակը և մաս կազմեցին ռասիզմի ճանաչման և դրա դեմ պայքարի ավելի լայն շարժմանը: Սակայն, երբ գնալով ավելի շատ տուժած խմբեր սկսեցին լոբբինգ անել իրենց սեփական հիշելության օրենքները, ամեն ինչ սկսվեց փոխվել: 1987 թ-ին Եվրախորհրդարանը 1915 թ-ին Օսմանյան կայսրությունում հայերի կոտորածը ճանաչեց որպես ցեղասպանություն, մինչդեռ միևնույն ժամանակ ուկրաինական սփյուռքի անդամները սկսեցին քարոզել Հոլոդոմորի՝ 1930-ականների սկզբին խորհրդային ժամանակաշրջանում սովի հետևանքով միլիոնավոր մարդկանց մահն իբրև Ստալինի կողմից ուկրաինացի ժողովրդի նկատմամբ ցեղասպանության ճանաչումը: Ոմանք սկսեցին պնդել, որ տրանսատլանտյան ստրկավաճառությունը նույնպես ճանաչվի որպես ցեղասպանություն:
Գնալով ավելի շատ համայնքներ էին ցանկանում, որ իրենց մասնավոր ողբերգությունները պաշտոնապես ճանաչվեն: Հիշելության օրենքների ալիքը սկիզբ դրեց և՛ զոհականության շուրջ մրցակցության, և՛ օրենքների կիրառման մասին նոր հասկացողության. ոչ թե տրավմաներ ստացած բնակչության, այլ հզոր պետությունների պաշտպանության համար: Թուրքիան, վրդովված 1987 թվականի Հայոց ցեղասպանության մասին որոշմամբ և հաղագս արդի քաղաքական նպատակների իր օսմանյան անցյալը փառաբանելու մտադրությամբ, ընդունեց մի օրենք, որն ապօրինի էր համարում սպանդը «ցեղասպանություն» անվանելը: Ավելին, նոր օրենքը արգելում է ցանկացած վիրավորանք թուրք ազգի և նրա կառավարության հասցեին. հանցագործություն, որը պատժվում է մինչև երկու տարի ազատազրկմամբ:
Արևմուտքում շատ պատմաբաններ, որոնք հավանություն էին տվել հիշելության սկզբնական օրենքներին, սկսեցին գիտակցել դրանց վտանգավոր, անկանխատեսելի հետևանքները: 2008 թվականին ականավոր պատմաբանների մի խումբ, ներառյալ Քարլո Գինզբուրգը և Պիեր Նորան, հիշողության ոլորտում ֆրանսիացի պատմաբանների դեկանը, հռչակագիր հրապարակեցին՝ հայտնի որպես Բլուայի կոչ.
Պատմությունը չպետք է ստրուկ դառնա ժամանակակից քաղաքականությանը, ոչ էլ կարող է գրվել մրցակցային հիշատակների հրամանով: Ազատ պետությունում ոչ մի քաղաքական իշխանություն իրավունք չունի սահմանել պատմական ճշմարտությունը և պատժամիջոցների սպառնալիքով զսպել պատմաբանի ազատությունը: […] Ժողովրդավարության մեջ պատմության համար ազատությունը՝ ազատություն է բոլորի համար:
Կատուն, սակայն, պայուսակից դուրս էր[2]
Կոպոսովը մանրամասն ցույց է տալիս, թե ինչպես են հիշելության օրենքները արևմուտքից դեպի արևելք տարածվելուն պես՝ դառնում նվազ ժողովրդավար և ավելի բռնակալական, զենք ոչ թե թույլի, այլ ուժեղի ձեռքում՝ ուղղված անցյալի մասին մրցակցային պատմությունները լռեցնելուն և առասպելական ազգային պատմություն կերտելուն, հաճախ դառնալով թե՛ նմանը չունեցող զոհականացման և թե՛ տպավորիչ հերոսության դրսևորում, որն ամբողջապես իրացվել է Պուտինի ռեժիմի վերջին տարիներին: Խորն ուսումնասիրված, մանրակրկիտ և հարուստ այս աշխատանքը՝ «Հիշելության օրենքներ, հիշելության պատերազմներ»-ը, հստակեցնում է անցյալի մասին մեր հասկացողությունը օրինականացնելու փորձերի վտանգները:
Թարգմանիչ՝ Մերի Համբարձումյան (Mery Hambardzumyan), խմբագիր՝ Հեղինե Ալեքսանյան (Heghine Aleksanyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: