Մ.թ.ա. հինգերորդ դարում ողբերգակ Սոֆոկլեսը սկսում է «Էդիպ տիրաննոսը» պիեսը համանուն հերոսից, որ ջանում է պարզել իր քաղաքում՝ Թեբեում բռնկված ժանտախտի պատճառը: (Սփոյլեր ազդանիշ․ դա իր սեփական վատ ղեկավարումն է):
Իբրև մեկը, ով գրում է վաղ հունական պոեզիայի մասին, ես շատ ժամանակ եմ անցկացնում՝ խորհելով, թե ինչու էր դրա կատարումն այդքան կարևոր անտիկ կյանքի համար: Պատասխաններից մեկն այն է, որ վիպերգությունը և ողբերգությունը օգնել են անտիկ պատմասացներին և լսարանին փորձել իմաստավորել մարդկային տառապանքը:
Այս տեսանկյունից, ժանտախտները մեծ դեր են ունեցել հին մյութոսներում էլ ավելի կարևոր թեմայի՝ առաջնորդի խելամտության ձևավորման մեջ: Օրինակ՝ «Իլիական»-ի սկզբում Կալխաս մարգարեն, որին հայտնի է իննօրյա ժանտախտի պատճառը, գովերգվում է որպես մեկը, «ով գիտի՝ ինչ կա, ինչ է լինելու և ինչ է եղել նախկինում»:
Այս լեզուն կանխատեսում է գլխավոր քննադատությունը Հոմերոսի լեգենդար թագավոր Ագամեմնոնի հասցեին. նա չգիտի «առաջն ու հետոն»:
Վիպերգերն իրենց լսարանին հիշեցնում են, որ առաջնորդները պետք է կարողանան պլանավորել ապագան՝ հիմնվելով անցյալում տեղի ունեցածի վրա: Նրանք պետք է հասկանան պատճառն ու հետևանքը:
Ի՞նչն առաջ բերեց ժանտախտը: Կարո՞ղ էր արդյոք այն կանխվել:
Մարդկանց անխոհեմությունը
Մյութոսներն օգնում են իրենց լսարանինին հասկանալ իրերի պատճառները:
Ինչպես շեշտում են պատումի տեսաբանները, ինչպիսին է Մարկ Թըրները, և հիշողության այնպիսի մասնագետներ, ինչպիսին է Չարլզ Ֆըրնիհոն, մարդիկ մանուկ հասակում պատճառի և հետևանքի մասին պատմություններից և հասկացություններից են սովորում՝ ինչպես իրենց պահել: Նախքանի, ներկայի ու հետոյի գծային հաջորդականությունը փոխանցում է իրերի փոխհարաբերությունները և այն, թե ինչպես ենք մենք՝ որպես մարդ արարածներ, հասկանում սեփական պատասխանատվությունն աշխարհում:
Ժանտախտի մասին պատմություններն ապահովում են միջավայր, ուր ճակատագիրը մարդկային կազմավորումը հասցնում է ծայրահեղին: Մարդկանց առաջնորդները գրեթե միշտ վճռորոշ են պատճառական հաջորդականության համար, ինչպես Զևսն է նկատում Հոմերոսի «Ոդիսականում»՝ ասելով. (ըստ իմ թարգմանության) «Մարդիկ միշտ աստվածներին են մեղադրում իրենց տառապանքների մեջ, բայց իրենց ճակատագրից անդին ցավ են զգում՝ սեփական անխոհեմության պատճառով»:
Մարդկանց ստեղծած խնդիրները չեն սահմանափակվում ժանտախտով. բանաստեղծ Հեսիոդոսը գրում է, որ հունական գերագույն աստվածը՝ Զևսը, վատ առաջնորդների նկատմամբ իր անհավանությունն արտահայտել է՝ նրանց ռազմական անհաջողություններով և համաճարակներով ծանրաբեռնելով:
Մարդկային ձախողումների հետևանքները կրկնավոր են առաջնորդների անտիկ քննադատության մեջ` ժանտախտներով հանդերձ կամ առանց դրանց.
Օրինակ՝ «Իլիական»-ը նկարագրում է այն ղեկավարներին, որոնք «անխոհեմությամբ կործանում են իրենց ժողովրդին»: «Ոդիսականն» արտահայտում է սա՝ «վատ հովիվները ոչնչացնում են իրենց հոտերը» դարձվածքով:
Կործանարար հիվանդություն
Հին աշխարհում ժանտախտները տարածված էին, բայց ոչ բոլորն էին բարդվում ղեկավարների վրա: Մյուս բնական աղետների նման դրանց առաջացման մեջ հաճախ մեղադրվում էին աստվածները:
Այնուամենայնիվ, պատմաբանները, ինչպիսիք են Պոլիբիոսը մ.թ.ա. 2-րդ դարում և Լիվիոսը մ.թ.ա. 1-ին դարում, նույնպես հաճախակի պատմում են բանակներին և ճահիճներում կամ վատ սանիտարական պայմաններով քաղաքներում ապրող մարդկանց համակած համաճարակներից:
Փիլիսոփաներն ու բժիշկները ևս բանական մոտեցում են փնտրել՝ մեղադրելով կլիմային կամ աղտոտվածությանը:
Երբ պատմաբան Թուկիդիդեսը պատմում է, թե ինչպես է ենթադրաբար Եթովպիայում ծագած ժանտախտը մ.թ.ա. 430թ.-ին հարվածում Աթենքին, պատկերավոր նկարագրում է հանկարծակի բարձր ջերմությամբ, շնչառական անբավարարվածությամբ և մի շարք հիվանդագին դրսևորումներից տառապող հիվանդներին: Ովքեր հաղթահարել էին հիվանդությունը, այնպիսի զառանցանքային տենդ էին ունեցել, որ միգուցե չեն էլ հիշում այդ ամենը:
Աթենքը՝ որպես պետություն, պատրաստ չէր դիմակայելու այդ ժանտախտի մարտահրավերին: Թուկիդիդեսը նկարագրում է մարդկային ցանկացած արձագանքի ապարդյունությունը. Աստվածներին ուղղված կոչերն ու բժիշկների (որոնք զանգվածաբար մահանում էին) աշխատանքը հավասարապես անօգուտ էին:
Հիվանդությունը մեծ կորուստ պատճառեց, քանի որ Պելոպոնեսյան պատերազմի ժամանակ աթենացիները խմբվել էին քաղաքային պարիսպների ներսում, որպեսզի դիմակայեն Սպարտայի բանակին:
Այդուհանդերձ, չնայած ժանտախտի սարսափելի բնույթին՝ Թուկիդիդեսը պնդում է, որ վատագույնը մարդկանց՝ վախից առաջացած հուսահատությունն էր և «ոչխարների պես մեռնող մարդկանց սարսափը»:
Հիվանդ մարդիկ մահանում էին՝ մատնված անուշադրության, պատշաճ ապաստարանի բացակայությամբ և հիվանդություններից, որ տարածվում էին անպատրաստ ու գերբնակեցված քաղաքում ոչ պատշաճ հուղարկավորումների պատճառով՝ հաջորդվելով թալանով ու անօրինականությամբ:
Աթենքը՝ իբրև բերդ իր թշնամիների դեմ խոյացած, ավեր բերեց ինքն իր վրա:
Մարդկային արատները իմաստավորելիս
ժանտախտի մասին արձանագրություններում չեն հիշատակվում դրանից մահացած շատ մարդկանց անուններ:
Հոմերոսը, Սոֆոկլեսը և Թուկիդիդեսը մեզ պատմում են զանգվածային մահերի մասին: Սակայն անտիկ շրջանի պատումներում ժանտախտները սովորաբար պատմության սկիզբն են, ոչ թե ավարտը: Ժանտախտը չկանգնեցրեց Տրոյական պատերազմը, հետ չպահեց Էդիպի որդիներին քաղաքացիական պատերազմից կամ աթենացիներին բավարար հիմքեր չտվեց խաղաղություն հաստատելու համար:
ժանտախտի ավերածություններից հետո տարիներ շարունակ Աթենքը դեռ կեղեքվում էր ներքին պայքարից, կործանարար քաղաքականությունից և եսասեր առաջնորդներից: Հանրաճանաչ քաղաքականությունը հանգեցրեց մ.թ.ա. 415 թ.-ի կորստաբեր սիցիլիական արշավանքին՝ բերելով հազարավոր աթենացիների մահվան, բայց Աթենքը, այդուհանդերձ, կանգուն մնաց:
Մեկ տասնամյակ անց աթենացիները կրկին բաժանվեցին քաղաքացիական խմբակցությունների, և ի վերջո, դատապարտեցին իրենց իսկ գեներալներին Արգինուսայում մ.թ.ա. 406 թ.-ին կայացած ռազմածովային հաղթանակից հետո: Ք.ա. 404 թ.-ին՝ պաշարումից հետո, Սպարտան պարտության մատնեց Աթենքին:
Սակայն, ինչպես տեղեկանում ենք հունական մյութոսից, (կրկին) իրականում Աթենքի առաջնորդներն ու աթենացիներն էին, որ պարտության մատնեցին իրենք իրենց:
Դոկտոր Ջոել Քրիստենսենը դասական ուսումնասիրությունների դոցենտ է Բրենդայզի համալսարանում, որտեղ դասավանդում է հունական էպիկական և արխայիկ պոեզիա, հռետորաբանության և գրականության տեսություն, լեզվաբանություն և դիցաբանություն: Ի լրումն գիտական ամսագրերում իր հրապարակումների՝ նա հեղինակել է ՛՛Beginner’s Guide to Homer՛՛ (One World, 2013), ՛՛Homer Thebes՛՛ (CHS, 2019) գրքերը Էլթոն Թ. Ե. Բարկերի հետ միասին, ինչպես նաև ՛՛A Commentary on the Homeric Battle of Frogs and Mice՛՛-ը (Bloomsbury, 2018) Էրիկ Ռոբինսոնի հետ: 2020 թվականին Քորնելլ Պրեսը կհրապարակի իր ՛՛The Many-Minded Man: the Odyssey, Psychology, and the Therapy of Epic՛՛ գիրքը:
Թարգմանիչ՝ Արմինե Թաթոյան (Armine Tatoyan), խմբագիր Մերի Պետրոսյան (Meri Petrosyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: