Ճարտարապետության լեզուն

Սոցիոլոգ Վիկտոր Վախշտայնը՝ ճարտարապետության ոճի վրա ազդող գործոնների, ճարտարապետական փոխաբերությունների և ճարտարապետության սոցիոլոգիայի խնդիրների շուրջ

Ի՞նչ է նշանակում ճարտարապետական օբյեկտին, շինությանը, շենքին կամ ժամանակավոր կառույցին տալ որոշակի սոցիոլոգիական մեկնաբանություն։ Անկախ այն բանից, թե խոսում ենք Մոսկվայի ծայրամասում գտնվող սոբյանինական նորակառույց բարձրահարկ շենքերից, թե խրուշչովյան շենքերից կամ 1990-ակկաներից եկող միայնակ կանգնած զուգարանից, մենք պետք է վերցնենք ճարտարապետական ինչ-որ փաստ և փոխարինենք այն սոցիալական փաստով։ Օրինակ, խրուշչովյան շենքերից խոսելիս սոցիոլոգները միշտ հիշում են այն մասին, որ դրանք ուղղակի չափազանց պարզ, մինիմալ ֆունկցիոնալությամբ կառույցներ չեն։ Նրանք հիշում են հետպատերազմյան ժամանակաշրջանում ծնելիության կտրուկ աճի, դեմոգրաֆիկ գործոնների, բնակչության կտրուկ աճի մասին։ Դրան, իհարկե, գաղափարական գործոններ էլ են ավելացնում. XX համագումարը, խրուշչովյան հալոցքը, անցումը դեպի մասսայականը, բայց և այնպես մարդը՝ 1960-ականների հումանիզացիայի ինչ-որ տերբերակով։ Գործոնների այս կաթսայում, որոնք իրենց մեջ դեմոգրաֆիա, սոցիալական կառուցվածք, մշակույթ, գաղափարախոսություն և քաղաքականություն են ներառում, ծնվում է սոցիոլոգիական բացատրությունը։

Մեր խնդիրն է ընտրել համապատասխան պարամետրերի ինչ-որ մի հավաքածու, որը թույլ կտա շինության համոզիչ մեկնաբանություն վերագրել։ Այսպես է, օրինակ, գործում սոցիոլոգ Վերներ Գեպհարտը, երբ վերլուծում է գերմանական նավերի ճարտարապետությունը։ Նացիստները գալիս են իշխանության, սկսվում է Գերմանիայի բնակչության արագ, հավաքական մոբիլիզացիան։ Ամենօրյա կյանքում արարողակարգային տարրեր են առաջանում և ուժեղանում, ի հայտ է գալիս առաջնագծի փոխաբերությունը, աշխատանքային ճակատը, կանանց ճակատը, կա նաև դատական ճակատ։ Այս ամենը միասին՝ առաջնագծի փոխաբերությունը և արարողակարգային տարրերը, հանգեցնում են նրան, որ, օրինակ, գերմանական նավերի ինտերիերում հիմնական դեր են սկսում խաղալ լայն աստիճանները։

Նիլս Լունինգ Պրակը՝ «Ճարտարապետության լեզուն» գրքի հեղինակը, առաջարկում է բոլոր հասարակությունները բաժանել ըստ նրանց առավել կողմնորոշման դեպի արտաքին կամ ներքին սպառնալիքները։ Մենք ստանում ենք բացատրական մի մոդել, որը, ինչպես գրում է Պրակը, ցույց է տալիս, թե ինչու է Հռոմեական կայսրության ուշ  ժամանակաշրջանը իր մայրամուտից անմիջապես առաջ ստեղծում յուրօրինակ ինտրովերտ ճարտարապետություն, և, հակառակը, ինչու է ինտենսիվ միգրացիայի ժամանակաշրջանի ռոմանական եկեղեցին վերածվում ամրոցի նման մի բանի, որը և պետք է պաշտպանություն և ապաստան տրամադրի։ Ինչու է բարձր գոթիկան հայտնվում Միջնադարի հենց այս ժամանակահատվածում, երբ, կարծես թե, հիմնական սպառնալիքները վերացված են։ Տրամաբանության այս տեսակ մոդելը՝ մոդել, որում մենք՝ սոցիոլոգներս, հետազոտողներս` որպես իլյուզիոնիստների և հոգեվերլուծաբանների խառնուրդ, հավաքական անգիտակցականի կաթսայից դուրս ենք հանում սոցիալական փաստերը, որոնք սահմանում են այս կամ այն շինության արտաքին տեսքը, հայտնվում է նրա արդյունքում, որ ճարտարապետության սոցիոլոգիան` որպես լեզու, սկսում է մեծապես կախում ունենալ ճարտարապետության փոխաբերությունից։

Ճարտարապետության գաղափարը` որպես լեզվի, և կոնկրետ ճարտարապետական օբյեկտը` որպես այդ լեզվով գրված տեքստի` ճարտարապետության սոցիոլոգիայի պատմության ամենածանր, տրավմատիկ իրադարձություններից է։ Եվ այն պատճառներից մեկը, թե ինչու է ճարտարապետության սոցիոլոգիան՝ որպես հետազոտության ինքնուրույն ոլորտ, շատ ուշ ի հայտ գալիս։ Մտածելակերպի այս տրամաբանության խնդիրը կայանում է նրանում, որ շինությունը՝ որպես նյութական օբյեկտ, կոնկրետ ինժեներական կառույց, որն ունի գործառույթ, փոխարինվում է տեքստով, փոխարինվում է նրա խորհրդանշական բաղադրիչներով, հաղորդակցության գաղափարով։ Եվ, կարծես թե, նյութական ոչինչ չի մնում։ Երկրորդ խնդիրը, որն ավելի լուրջ է սոցիոլոգների համար, այն է, որ ճարտարապետական օբյեկտներին մեկնաբանություն տալը մեր մեթոդը չէ։ Դա հետազոտության սոցիոլոգիական միջոց չէ։ Դա հերմենևտիկա, սեմիոտիկա և, վերջ ի վերջո, սիմվոլիկ մարդաբանություն է:

Այն պահից, երբ սոցիոլոգները սկսեցին մակաբուծությամբ զբաղվել «ճարտարապետությունը` որպես լեզու» փոխաբերության հաշվին, նրանք դարձան շատ ավելի ուժեղ հարակից դիսցիպլինների պատանդը՝ ուժեղ հենց ճարտարապետական օբյեկտների նկատմամբ՝ նշանների գիտությունների, հաղորդակցության գիտությունների, խորհրդանշական համակարգերի գիտությունների պատանդը։ Այդ պատճառով ճարտարապետության սոցիոլոգիայում իր գոյության առաջին շրջանում լիովին բնական կերպով զարգանում է ստոկհոլմյան սինդրոմը։ Մի կողմից մենք սեմիոտիկների և մարդաբանների դավադրության մասնակից ենք, որի նպատակն է բացատրել ճարտարապետներին, որ շինությունը ոչ թե նյութական օբյեկտ է, այլ իրականում խորհրդանիշային համակարգի արտահայտում։ Օրագրում արված տեքստի կամ Facebook-ում արված հրապարակման նման մի բան, որը հասարակությունը թողնում է ինքն իր մասին, և մենք միայն պետք է վերծանենք և ասենք, թե ինչպիսին էր այն։ Մյուս կողմից, սոցիոլոգները հայտնագործել են այդ ոլորտ ներթափանցման իրենց սեփական ձևը, այն է՝ այն պահից, երբ սեմիոտիկը ավարտել է իր գործը և ցույց տվել, թե ինչ տեքստ է իրենից ներկայացնում տվյալ կոնկրետ շինությունը, գալիս է սոցիոլոգը և ասում․ «Այո, բայց դուք հասկանում եք, չէ՞, որ այս տեքստը գրել է ոչ թե ճարտարապետը, այլ հասարակությունը»։ Հասարակությունը, նրա դարածրջանը, այդ ժամանակի արժեքները, որոնք կանգնած են այդ ճարտարապետի թիկունքում։ Ստացվում է, որ ճարտարապետությունը ինքնին նշանային համակարգ չէ, այն նշանային համակարգ է կոնկրետ սոցիալական, պատմական և տնտեսական հանգամանքներում։ Ստացվում է, որ ճարտարապետությունը հասարակությունն է քարի մեջ։ 

Այս փոխաբերությունը հերքվեց արդեն 1970–1980 թվականներին։ Բայց հասկանալու համար, թե ինչպես է զարգանում ճարտարապետության սոցիոլոգիան և ինչու է այն այդքան ցավոտ բաժանվում ճարտարապետության փոխաբերությունից որպես լեզու, անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչ է իրենից ներկայացնում սեմիոտիկ ներթափանցումը դեպի ճարտարապետության ուսումնասիրություն: Այն սկսվում է Ռոլան Բարտի ոչ մեծ աշխատանքով, որի անունն է «Քաղաքայինի սեմիոլոգիա», որտեղ Բարտը հայտարարում է ճարտարապետության վրա խաչակրաց արշավանքի մասին։ Մեր խնդիրն է, ասում է Բարտը, «ճարտարապետության լեզու» բառակապակցությունը դարձնել ոչ ուղղակի փոխաբերություն։ Ըստ էության, մենք պետք է կրկնենք Զիգմունդ Ֆրոյդի սխրանքը, ով սկսում է «անգիտակցականի լեզուն» արտահայտությունը զուտ փոխաբերական իմաստով, բայց հետո համոզում և ցույց է տալիս, թե ինչպես է անգիտակցականը խոսում մեզ հետ, իհարկե, հոգեվերլուծաբանի՝ սեփական լեզվի միջնորդությամբ։ Արդյունքում անգիտակցականի լեզուն վերածվում է աշխատանքային կոնցեպտի։ Նույն կերպ և մենք, ասում է Բարտը, պետք է «ճարտարապետության լեզուն» դարձնենք ոչ պարզապես գրական արտահայտություն։ Մենք պետք է ցույց տանք, թե ինչպես է աշխատում իմաստային բեռի հայեցակարգը, կարող ենք արդյոք մենք օգտագործել կրկնակի բաղդատման, սեմեմաների և ձևույթների բաժանման  գաղափարը։ 

Սակայն դրա համար, Ռոլան Բարտի կարծիքով, մենք պետք է նախ և առաջ լուծենք երկու գլխավոր հակառակորդների հարցերը։ Խաչակրաց արշավանքների ճանապարհին կանգնած են երկու թշնամի՝ տնտեսությունը և ճարտարապետությունը։ Իսկ ավելի հստակ՝ գործառույթի և ռացիոնալության գաղափարները, քանի որ ամեն անգամ, երբ մտածում ենք շինության մասին, պատկերացնում ենք, որ շինությունն ունի հստակ գործառութային բաղադրիչներ։ Որ շինությունն ունի գործառույթ և սեփական նշանակություն։ Սեմիոտիկը պետք է գա և ցույց տա, որ նշանակությունը իմաստն է, որ գործառույթը իրականում հաղորդակցական սեմիոտիկ միավոր է։ Այստեղ Բարտը հղում է կատարում Վիկտոր Հյուգոյի աշխատանքին։ Իսկ ավելի ճիշտ «Փարիզի Աստվածամոր Տաճարի» մի գլխին։ Գլուխը հեղինակի մի ահռելի մեկնաբանություն է իր հերոսներից մեկի արտահայտության վերաբերյալ։ Արտահայտությունն այսպես է հնչում․ «ահա սա կսպանի այն»։ Սա-ն գիրքն է, այն՝ Փարիզի Աստվածամոր տաճարը։ Ինչո՞ւ տպագիր գրքի տարածումը պետք է սպանի տաճարը։ Հյուգոն գրում է, քանի որ յուրաքանչյուր դարաշրջանին արտահայտվելու որոշակի ձև է հատուկ, գրելու որոշակի ձև: Ճարտարապետությունը նամակ է, գրում է Վիկտոր Հյուգոն, ինչի համար էլ Ռոլան Բարտը նրան սիրում է՝ համեմատելով Դերիդայի հետ։ Յուրաքանչյուր դարաշրջան առաջարկում է արտահայտման սեփական միջոցները։ Եվ ճարտարապետությունը համապատասխանում է այն դարաշրջանին, որի ժամանակ մարդկանց մեծամասնությունը չէր կարողանում կարդալ, և իշխող վերնախավը, ճարտարապետության միջոցով՝ լայն զանգվածների հետ խոսում է ճարտարապետության լեզվով։ Բայց գալիս է գրագիտության ժամանակաշրջանը, գալիս է տպագիր նյութերի ժամանակը։ Եվ հենց գիրքն է դառնում արտահայտչամիջոց։ Գրականությունը սպանում է ճարտարապետությունը։ Եվ նույնիսկ, ասում է Հյուգոն, եթե ճարտարապետությունը վերակենդանանա, այն այլևս երբեք չի կարողանա մրցակցել գրականության հետ։ 

Բարտն ասում է․ «Հենց սրանից էլ կսկսենք»։ Մենք սկսում ենք նրանից, որ ցույց ենք տալիս, թե ինչ կերպ է ճարտարապետությունը գրի ձև հանդիսանում։ Բարտի թեզը՝ սեմիոլոգների խաչակրաց արշավանքն ընդդեմ ճարտարապետության՝ ստրուկտուալիստական ​​տեսությամբ, շինությունը՝ որպես տեքստ, «ճարտարապետությունը՝ որպես լեզու» փոխաբերությամբ զինված սեմիոլոգներին, հետագայում առավել հետևողականորեն կմարմնավորի Ումբերտո Էկոն։ Իսկ մեզ համար առավել կարևոր է, թե ինչպես է սեմիոտիկ խաչակրաց արշավանքը թույլ տվել սոցիոլոգներին ճարտարապետությունն ընկալել որպես սեփական ուսումնասիրության առարկա: Օրինակ, Վերներ Գեպհարտը, հիանալի գերմանացի հետազոտող, երբ սկսի հետազոտել գերմանական դատարանների ճարտարապետությունը, ցույց կտա, թե ինչու է 1960-1970-ական թվականներին դատարանների ճարտարապետության էվոլուցիա տեղի ունենում։ Հետնացիստական ժամանակաշրջանում իրավունքը դադարում է լինել խորհրդանշական, մշակութային ծանրաբեռնված, նշանակալից, այն դառնում է առօրյա կյանքի մի մաս, անարգվում, և գերմանացիները սկսում են դատի տալ միմյանց` ցանկացած պատճառով: Եվ դատարանն արդեն պետության կամքն արտահայտողից վերածվում է մի վայրի, ուր գնում եք ձեր հարևանի վրա զրպարտություն գրելու։ Գերմանացիների` միմյանց դեմ անվերջ դատական գործընթացներ սկսելուն զուգահեռ` գերմանական դատարանների ճարտարապետությունը զարգանում է առողջ բանկային գրասենյակների ուղղությամբ: Քանզի այժմ դատական շենքերի տարածքի 75%-ը զբաղեցնում էին կլերկների գրասենյակները, այլ ոչ թե դատարանների դահլիճները և ոչ էլ բոլոր մյուս կարևոր, արարողակարգային տարածքները։ 

Ի սկզբանե, տարանջատում ենք ճարտարապետությունը շինությունից։ Որից հետո շինությունը տարրալուծում ենք և ցույց տալիս, որ այդ տարրերը խորհրդանշական են։ Դրանից հետո ցույց ենք տալիս, որ այդ խորհրդանշական տարրերը իրականում արմատավորված են ինչ-որ սոցիալական կառուցվածքի մեջ, ինչ-որ գաղափարախոսության մեջ, մշակութային օրինակներում, հավաքական գաղափարների մեջ:

Սեմիոտիկ ներթափանցումը՝ որպես մարդաբանների, սեմիոտիկների և սոցիոլոգների հավաքական նախաձեռնություն, իրականում միայն մարտահրավեր չնետեց երկու հավերժական հակառակորդներին՝ գործառույթի և ռացիոնալության հայեցակարգին: Այն խախտեց չհարձակման մասին հին պայմանագիրը, որը կքնվել էր դեռ 1940-ական թվականներին ճարտարապետությանը՝ որպես գործառութային օբյեկտների վերաբերվողների և ճարտարապետության մշակութային նշանակությունների, խորհրդանիշների և հատուկ տարրերի մեկնաբանությամբ զբաղվողների միջև։ Դա կապում են Կառլ Բետտիհերի աշխատանքների հետ, ով առաջարկեց ճարտարապետության տեկտոնական տեսությունը։ Այս պառակտումը խորհրդանշականի, հատուկի, սեմիոտիկի, հաղորդակցականի և ուղիղի, բառացիի, գործառույթի միջև անցնում է շինության միջով՝ նրա որոշ տարրերի սահմանով։ Կան գործառութային տարրեր, և կան խորհրդանշական տարրեր։ Խորհրդանշական տարրերի մեկնաբանության հարցում դուք ազատ եք։ Իսկ գործառութայիններին ձեռք մի տվեք, քանի որ առանց դրանց շինությունը կքանդվի։ Վադիմ Բասսը՝ ճարտարապետության հիանալի ռուս հետազոտողը, մի թեստ է առաջարկում։ Նա ասում է՝ նայեք շինությանը և մտովի պատկերացրեք․ եթե տարրը հանելու դեպքում շինությունը կքանդվի, ապա այն գործառութային է, և լավ կլինի դրան ձեռք չտալ։ Իսկ, եթե առանց զարդանախշի այդ բեկորի շինությունը կարող է շարունակել գոյություն ունենալ, ապա այն կարելի է ենթարկել մշակութային մեկնաբանման։ 

Մեծ հաշվով, սեմիոտիկ ներթափանցումը հետևյալն է ասում. եթե ճարտարապետությունը լեզու է, իսկ շինությունը՝ տեքստ, ապա դրանում չկա ոչ մի գործառութային էլեմենտ։ Քանի որ, ինչպես կգրի հետագայում Ումբերտո Էկոն՝ հղում կատարելով Ռոկան Բարտին, մարդկային հասարակության ոչ մի նյութական օբյեկտ չի հանդիսանում սեմիոտիկորեն անմեղ։ Բացի նրանից, որ նա իրոք իրականացնում է որոշակի գործառույթ, այն ավտոմատ կերպով հանդիսանում է հաղորդագրություն նրա մասին, որ այդ գործառույթներն իր հետ կարելի է իրականացնել։ Այսպիսով, երբ սեմիոտիկը, մշակութային մարդաբանը կամ սոցիոլոգը մոտենում է ճարտարապետական օբյեկտին, նրանք դրա գործառութային առումով ուղիղ, սեմիոտիկ առումով անմեղ տարրերի մասնատում են իրականացնում, նվազեցում դեպի սեմիոտիկ առումով ոչ անմեղ տարրերի, այն է՝ նշանների, ծածկագրերի և խորհրդանիշների, որոնք հետագա սոցիոլոգիական մեկնաբանման կարիք ունեն։  

Թարգմանիչ՝ Անի Յախշիբեկյան (Ani Yakhshibekyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: