Իսլամացման հիմնախնդիրը ժամանակակից Թուրքիայում․ Ազդող գործոնները ու տարբեր մոտեցումները

Ժամանակակից գլոբալ քաղաքականության համատեքստում իսլամական գործոնի դերի բարձրացումը հանգեցնում է վերջինիս  հետ կապված երևույթների արժևորմանը ու վերաարժևորմանը: Այդպիսի երևույթներից է իսլամականացման հիմնախնդիրը, որի կարևորմանը նպաստեցին հատկապես վերջին տարիներին միջազգային քաղաքական գործընթացները` մասնավորապես այսպես կոչված «արաբական գարնան» հետևանքով Եգիպտոսում իսլամիստական ուժերի իշխանության գալը, դրան հաջորդած պետական հեղաշրջումը, Սիրիայի և Իրաքի տարածքում իսլամական պետություն ստեղծելու ծայրահեղական ուժերի փորձը (Իրաքի և Լևանտի իսլամական պետություն): Նպաստեց նաև էներգետիկ գործոնի դերի մեծացումը, ինչը  փաստորեն ենթադրում է, «իսլամական  ռեժիմների» հետ երկխոսության անհրաժեշտություն:

Ինչ վերաբերում է խնդրի առնչությանը Թուրքիային, ապա այս խնդիրն այստեղ ոչ միայն նոր չէ, այլև ունի ծավալուն նախապատմություն, խորը սոցիալ-հոգեբանական պատճառներ և էականորեն տարբերվում է արաբական երկրներում իսլամականացման խնդրից: Խնդրի ասպարեզ գալն իր հետ բերում  է որոշակի այլ հարցեր, օրինակ՝ որքանո՞վ է նման իսլամը Թուրքիայում և այլ իսլամական պետություններում, արդյո՞ք համեմատելի են իսլամականացման հիմնախնդիրները այս երկրներում: Հետաքրքրական է նաև իսլամի և արևմտյան դեմոկրատական արժեքների փոխհարաբերությունների շուրջ  ձևավորված քննարկումը. արդյո՞ք դրանք համադրելի են, որո՞նք են համադրման եզրերը, թե՞ նման  փորձերը դատապարտված են ձախողման: Այս խնդրի առնչությամբ Թուրքիայում վերջին տարիներին տեղի ունեցած սկանդալները և դրանց հաջորդած գործընթացները (մասնավորապես 2016 թվականի հուլիսին տեղի ունեցած ռազմական հեղաշրջման փորձը) ցույց են տալիս, որ խնդիրը, չնայած բազմաթիվ հետազոտողների այլակարծությանը, ոչ միայն լուծված չէ, այլ դեռևս սրման փուլում է:

Իսլամը Օսմանյան կայսրությունում

Թուրքիայում իսլամական գործոնի դոմինանտության ավանդույթը գալիս է դեռևս Օսմանյան կայսրության շրջանից: Օսմանյան կայսրության սուլթանը ոչ միայն պետության աշխարհիկ ղեկավարն էր, այլ նաև հոգևոր առաջնորդը` խալիֆը:  Օսմանյան կայսրության սուլթանի գլխավոր նպատակն էր իսլամի տարածումը «անհավատների հողերում» և իսլամական արժեքների պաշտպանությունը, իսկ սուլթանի հպատակները համարվում էին նրա ստրուկները և պարտավոր էին ծառայել նրան ու անվերապահորեն ենթարկվել նրա հրամաններին: Առհասարակ, Օսմանյան կայսրության և թուրքական էթնոսի ձևավորման գործընթացում չի կարելի անտեսել իսլամի խաղացած կարևորագույն դերը: Ինչու՞ կարևորագույն։ Քանի որ, թերևս, որևէ այլ գործոն ավելի կարևոր դեր չի խաղացել թուրքերի էթնիկ կազմավորման գործընթացում: Այլ գործոնները (լեզվական ընդհանրություն, մշակութային ընդհանրություն, ընդհանուր ծագում, «ընդհանուր նպատակի» առկայություն) կարելի է ասել, որ ստորադասվում են:

Օսմանյան կայսրության մեջ գոյություն ուներ մի պաշտոն, որը փաստորեն  քաղաքական էր կամ պետական  և ստեղծված էր կարգավորելու կրոնական խնդիրները: Խոսքը շեյխ ուլ իսլամի մասին էր (արաբերենից բառացի թարգմանած՝  ավագը իսլամում): Դա  կայսրության կարևորագույն պաշտոններից մեկն էր: Նա էր մեկնաբանում և հիմնավորում պետության քաղաքականությունը և սուլթանի որոշումները Ղուրանի տեսանկյունից: 18-19-րդ դարերում պետության ճգնաժամի աստիճանական խորացում էր տեղի ունենում, ինչը արտացոլվում էր ոչ միայն տնտեսական և քաղաքական, այլ նաև սոցիալ-հոգեբանական ոլորտներում: Այս գործընթացը կանգնեցնելու միտում ուներ սուլթան Աբդուլ Մեջիդի կողմից 1839 թվականից հռչակված Թանզիմաթը, որը փաստորեն էական արդյունք չտվեց:

Թանզիմաթը այլ խնդիրների լուծման հետ միաժամանակ միտված էր կարգավորելու թուրքական պետություն-իսլամ փոխհարաբերությունները, սակայն, ինչպես նշվեց վերևում, այդ քայլը ապարդյուն էր: Հաջորդ տարիներին, հատկապես Աբդուլ Համիդ 2-րդի կառավարման ժամանակաշրջանում, իսլամը պետության կողմից կիրառվում էր որպես գաղափարախոսական զենք իշխող վերնախավի հետադիմական քաղաքականությունը իրականացնելու, իրականացվող քաղաքական բռնաճնշումները, ազգային և կրոնական փոքրամասնությունների զանգվածային կոտորածները արդարացնելու համար: Պետություն-կրոն փոխհարաբերությունների իրական կարգավորումները տեղի ունեցան արդեն Թուրքիան հանրապետություն հռչակելուց հետո:

Իսլամի հիմնախնդիրը Թուրքիայում Աթաթուրքի բարեփոխումների ներքո

Առաջին համաշխարհային պատերազմում կրած պարտությունից հետո Թուրքիան թևակոխեց Աթաթուրքի ռեֆորմների շրջանը: Թերևս սա Թուրքիայում առաջին և, կարելի է ասել` դեռևս ամենահաջողված պայքարն էր պետության աշխարհիկացման գործում: Առհասարակ, Աթաթուրքի բարեփոխումների ընդհանուր միտումը կարելի է բնութագրել պետության աշխարհիկացմամբ: Նախ` 1922 թվականին Աթաթուրքը առանձնացրեց իրարից խալիֆի և սուլթանի ինստիտուտները  և վերացրեց սուլթանությունը: Այնուհետև` 1924 թվականին վերացվեց նաև խալիֆությունը: Աթաթուրքը գտնում էր, որ երկիրը պետք է որդեգրի արևմտյան մոդելը և միակ ճիշտ ուղին կարող է լինել աշխարհիկ պետությունը:  Հետագայում իրականացվեցին այլ ռեֆորմներ (գլխաշորերի արգելում, շարիաթի դատարանների վերացում, կոչումների փոխարինումը ազգանուններով, արաբատառ այբուբենի փոխարինում լատինատառով): Աթաթուրքի ռեֆորմները փաստորեն հանդիսանում են ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետության հիմքը: Այդ ռեֆորմներով արգելվում էին նաև կրոնական միաբանությունները: Սակայն, ըստ որոշակի աղբյուրների, այդ միաբանությունները շարունակում են ընդհատակյա գործունեությունը և դրանց անդամներ են հանդիսացել Թուրքիայի նախկին վարչապետ և նախագահ Թուրգութ Օզալը, նախկին վարչապետ Նեջմեթին Էրբականը, Իսլամական Բարօրություն կուսակցության առաջնորդ Ռեջայի Քութանը, ինչպես նաև ներկայիս էլիտայի ներկայացուցիչներ նախկին նախագահ Աբդուլահ Գյուլը (2007-2014), նախկին վարչապետ և ներկայիս նախագահ Ռեջեփ Թայիբ Էրդողանը, նախկին փոխվարչապետ Բյուլենթ Արինջը (2009-2015), պառլամենտի նախկին խոսնակ Մեհմեդ Ալի Սահինը (2009-2011)[4]:

Իսլամի հետ կապված մի շարք դրսևուրմներ ժամանակակից Թուրքիայում

Ըստ Կենտրոնական հետախուզական վարչության (ԿՀՎ) կայքում հրապարակված տվյալների` Թուրքիայում բնակչության 99.8%-ը մուսուլման է, մնացած 0.2%-ը՝  քրիստոնյա և հուդայական:  Մուսուլման բնակչության 72%-ը սունիներ են, 25%-ը` շիաներ և ալևիներ, իսկ 3%-ը` շիա-տաներկուականներ: Տևական ժամանակ լաիցիզմը (աշխարհիկությունը) Թուրքիայում հանրապետության հիմքերից մեկն էր և, փաստորեն, գերակշռում էր իսլամական ավանդույթների հանդեպ: Սակայն վերջին տարիներին տեղի ունեցած մի շարք դեպքեր, ի ցույց դրեցին խնդրի բաց կողմերը:

2012 թվականի հոկտեմբերին սկսվեց դաշնակահար Ֆազիլեմ Սայի դեմ դատական գործընթացը: Խնդիրն այն էր, որ նույն թվականի ապրիլին Սայը Twitter սոցիալական ցանցի իր էջում հրապարակել էր հետևյալ գրառումը. «Չգիտեմ` արդյոք դուք ևս եկել եք նման եզրահանգման, բայց, երբ կյանքում բախվում ես որևէ ապուշի` կործանված, խղճուկ մարդու, գողի կամ հիմարի, նա անկասկած իսլամիստ է լինում»:  Բացի այդ՝ նշվում էր, որ Սայը ծաղրել է մուսուլմանական դրախտը՝ համեմատելով այն «հասարակաց տան» հետ:  2013 թվականին թուրքական դատարանը նրան մեղավոր ճանաչեց և դատապարտեց 10-ամսյա պայմանական կալանքի[13]:

2012 թվականի ապրիլին Թուրքիայի պառլամենտը հաստատեց որոշում, որը ենթադրում էր Թուրքիայի տարրական և միջնակարգ դպրոցներում Ղուրանի և Սուննայի դասավանդում[14]: Բացի այդ՝ արաբերենը դառնում էր կամընտրական առարկա: Մինչ այդ աշակերտները իրավունք ունեին ընտրել իսպաներեն, իտալերեն կամ չինարեն՝ որպես երկրորդ օտար լեզու: Փաստորեն արաբերենը մտցվեց այդ լեզուների շարքը: Որոշմանը կողմ էին քվեարկել Արդարություն և Զարգացում կուսակցությունը և պառլամենտի ազգայնական ուժերը:

2010 թվականին Թուրքիայի Բարձրագույն կրթության հանձնաժողովը որոշում ընդունեց, որով հանվում էր ուսումնական հաստատություններում կանացի գլխաշոր կրելու արգելքը[15]: Այս խնդիրն ուներ տևական պատմություն: 1925 թվականին արգելքը դրվել էր  Աթաթուրքի կողմից և նպատակ ուներ կատարել հերթական քայլը պետության և հասարակության աշխարհիկացման գործում: Հետագայում եղել էին մի շարք փորձեր հատկապես Թուրգութ Օզալի կողմից, սակայն դրանք գործնական արդյունքի չէին բերել: 2013 թվականի հոկտեմբերին հանվեց պետական հիմնարկներում կանացի գլխաշոր կրելու արգելքը[16]: Այդ որոշմանը դրական արձագանքեց Եվրոհանձնաժողովը՝ գնահատելով այդ քայլը որպես առաջընթաց` կանանց իրավունքների և բազմակարծության ապահովման ասպարեզում[17]:  Առաջին կինը, որ խախտել էր պետական հիմնարկներում գլխաշոր կրելու արգելքը, Աբդուլլա Գյուլի կինն էր: Նախագահ Գյուլի երդման արարողությանը նրա կինը ներկայացել էր գլխաշորով[18]: Դա 2007 թվականին էր, փաստորեն այն ժամանակ , երբ արգելքը դեռ չէր հանվել: Այնուհետև` 2013 թվականի հոկտեմբերի 31-ին Թուրքիայի պառլամենտի կին պատգամավորները նիստի եկան գլխաշորերով[19]: Սա փաստորեն   ցույց տվեց այս պայքարում այդ ժամանակվա վարչապետ (ներկայիս նախագահ) Էրդողանի վերջնական հաղթանակը:

Առաջին հայացքից գուցե այս փաստը թվում է ոչ այնքան էական, սակայն, հաշվի առնելով իսլամական աշխարհում սիմվոլների կարևորությունը  և այն փաստը, թե երկար ժամանակ ինչպիսի պայքար էր տարվում դրա համար, ուղղակի անհնար է չշեշտել այդ փաստի կարևորությունը: Փաստորեն, Թուրքիայում հետընթաց կատարվեց հանրապետության հիմնադրի կայացրած կարևորագույն որոշումներից մեկից:  Բացի այդ, խնդիրն ավելի կարևորվում է, եթե այն  դիտարկում ենք իսլամականության և աշխարհիկության միջև պայքարի համատեքստում: Փաստորեն, սա քայլ էր աշխարհիկությունից դեպի իսլամականացում:

Իսլամը և արմատական ծայրահեղական խմբավորումները Թուրքիայում

Հիմնախնդրի ուսումնասիրության համատեքստում կարևոր է անդրադառնալ նաև Թուրքիայում ծայրահեղական ուժերի և խմբերի ակտիվացմանը և դրա վրա ազդող արտաքին ու ներքին պատճառներին:

 Թուրքիայում ռադիկալության աճը պայմանավորված է  ներքին քաղաքական և պատմական պատճառներով, բացի այդ՝ վերջինիս վրա ներազդող գործոններն են նաև թուրքական նացիոնալիզմն  ու քրդական գործոնը[20]: Որպես արտաքին գործոններ կարելի է նշել արևմտյան մոդելով ընթանալը, ԱՄՆ-ի և Իսրայելի հետ դաշնակցությունն ու համագործակցությունը, որոշ դեպքերում (որոշ խմբերի դեպքում) նաև  Իրանի գործոնը:

Թուրքիայում գործում են մեծ թվով ռադիկալ-իսլամիստական խմբեր, որոնցից են «Պայքարողներ հանուն Երուսաղեմի», «Հիզբ-ութ Թախրիր», «Իսլամական շարժման կազմակերպությունը», «Մեծ արևելքի նվաճողների իսլամական ճակատը»,  «Քրդական Հեզբոլահը», բացի այդ՝ նշվում է նաև միջազգային ահաբեկչական ցանցերի` «Ալ-Քաիդայի»  ներկայությունը Թուրքիայում: Սրանցից հատկապես հետաքրքրական է «Քրդական Հեզբոլահը», որը պայքարում էր ոչ միայն թուրքական իշխանությունների, այլ նաև Քրդստանի Բանվորական կուսակցության (PKK) դեմ: Չնայած կարելի է ասել, որ ռադիկալ խմբավորումները Թուրքիայի քաղաքական կյանքում և քաղաքական որոշումերի կայացման վրա մեծ ազդեցություն չունեն, սակայն սրանք, այնուամենայնիվ, երկրի տարածքում գործող ահաբեկչական խմբավորումներ են և ժամանակ առ ժամանակ հանդես են գալիս ահաբեկչական ակցիաներով, ինչը չի կարող չանհանգստացնել իշխանություններին: Այսպիսի կազմակերպությունների հիմնական թիրախը համարվում է Աթաթուրքի կերպարը, որի ռեֆորմները, ըստ նրանց, շեղել են Թուրքիան «իսլամական ուղուց»: Դրանք, որպես կանոն, հանդես են գալիս «արևմտյան ուղուց» հրաժարվելու դիրքերից, մի մասը գտնում են, որ պետք է պայքարել Իրանի և առհասարակ շիական վտանգի դեմ, մի մասը համարում են, որ պետք է ստեղծել իսլամական պետություն Իրանի մոդելով[21]: Հարկ է նշել, որ դրանք հիմնականում սուֆիական ուղղության զանազան ուսմունքների կրողներ են:  Եվ, չնայած դրանց դեմ թուրքական ուժային կառույցների, ընդհանուր առմամբ, արդյունավետ պայքարին՝ կա տեսակետ, որ դրանց դերը և կշիռը գնալով կարող է բարձրանալ:

Ռադիկալության և ահաբեկչական խմբավորումների աճը ավելի հրատապ և սուր են դարձնում իսլամի և արևմտյան դեմոկրատական արժեքների միջև քննարկումը : Քանի որ քաղաքական իշխանությունը գտնվում է Էրդողանի և նրա կուսակցության ձեռքում, կարելի է ասել, որ իսլամականացման գործընթացը գնում է ըստ նրանց նախանշած ուղու: Իհարկե, բավականին բարդ խնդիր է այս հարցում որևէ բան կանխատեսելը, այնուամենայնիվ, գաղափարական կամ զուտ տեսական առումով վերջին տարիներին խնդրի հետ կապված ահռելի գործ է արվել: Հետաքրքրական է նաև խնդրի շուրջ մոտեցումների խիստ տարբերությանը, ինչը ևս վկայում է խնդրի բազմակողմանի և բարդ լինելու մասին և ենթադրում է խնդրի շուրջ որոշակի մոբիլության առկայություն: Թուրքիայում իսլամական և արևմտյան դեմոկրատական արժեքների համեմատության և համադրության  գործում ահռելի է Ֆեթուլլահ Գյուլենի ներդրումը:

Ֆեթուլլահ Գյուլենի գործոնը Թուրքիայի իսլամականացման ֆոնին

Ֆեթուլլահ Գյուլենը  ժամանակակից ամենահակասական թուրքական քաղաքական և հասարակական գործիչներից մեկն է: Հանդիսանում է նաև  իսլամի մեծագույն գիտնականներից: Նրա ուսմունքը`գյուլենականությունը ուսումնասիրվում և հետազոտության է ենթարկվում աշխարհի առաջատար համալսարաններում: Գյուլենը իր աշխատություններում հաճախ է անդրադառնում իսլամի և դեմոկրատական արժեքների համեմատության հիմնախնդրին: «Համեմատական մոտեցումը իսլամին և դեմոկրատիային» հոդվածի մեջ Գյուլենը առաջ է քաշում այն տեսակետը, որ արևմտյան հետազոտողների շրջանում տարածված է իսլամի և դեմոկրատիայի միջև համեմատություն դնելու սխալը[23]: Նա նշում է, որ դրանք գործնականում անհամեմատելի երևույթներ են, քանի որ իսլամը կրոն է, իսկ դեմոկրատիան` քաղաքական համակարգ, իսկ համեմատել պետք է ոչ թե այս երկու երևույթները, այլ դրանց արժեքային համակարգերն ու տեսական հիմքերի ընդհանրությունները: Գյուլենը նշում է, որ իսլամը չի առաջարկում հստակ, անփոփոխ պետական կառավարման համակարգ և չի փորձում դա ձևավորել: Դրա փոխարեն իսլամը հաստատել է այն հիմանարար սկզբունքները, որոնք սահմանում են պետական կառավարման հիմնական բնույթը՝ դրանով հնարավորություն տալով մարդկանց ընտրելու կառավարման ձևն ու տեսակը՝ կախված ժամանակից և հանգամանքներից[24]: Եթե փորձենք կարճ ներկայացնել Գյուլենի մոտեցումը, նա գտնում է, որ իսլամական արժեհամակարգը, հակառակ տարածված կարծիքին, չի հակասում դեմոկրատական արժեհամակարգին և վաղ իսլամի տեսական բազայում կարելի է գտնել դեմոկրատական արժեքային մոտեցումներ: Ուղղակի խնդիրը, ըստ Գյուլենի, իսլամի քաղաքականացման հարցում է: Քաղաքականությունը և պետությունը վերաբերում են մարդկանց կյանքի աշխարհիկ կողմին, իսկ կրոնը լուծում է հասարակական և միջանձնային հարաբերությունների հիմնահարցերը:

Գյուլենին հաճախ են մեղադրում Թուրքիայում իսլամական պետություն ստեղծելու ջանքերի մեջ: Առհասարակ, Գյուլենի ազդեցությունը Թուրքիայում ժամանակակից քաղաքական գարծընթացների վրա հագեցած է հակասական, իսկ շատ հաճախ՝ միֆական պատմություններով, իսկ նրա իրականացրած գործունեությունը ոչ միշտ է բխում իր ասածներից կամ գրածներից: Նրան մեղադրում են ամերիկյան քաղաքականությանը ձեռնտու գործունեության մեջ: Առհասարակ իսլամի քաղաքականացումը տարբեր մոտեցումներով որակվում է որպես ԱՄՆ-ի շահերին սպասարկող երևույթ:

Այսպիսով՝ ուսումնասիրելով իսլամացման հիմնախնդիրը ժամանակակից Թուրքիայում՝ կարելի է եզրակացնել, որ գործընթացը դեռևս սրման և լարման փուլում է, և կարևորագույն իրադարձությունները դեռ առջևում են: Եթե Թուրքիայի ներսում տեղի ունեցող գործընթացները համադրենք այն ամենի հետ, ինչ տևական ժամանակ տեղի է ունենում տարածաշրջանում, և հաշվի առնենք այն, թե ինչ մեծ դերակատարություն ունի Թուրքիան այդ բոլոր գործընթացներում, ապա կարող ենք փաստել, որ  այս ամենը սպառնում է դառնալ կարևորագույն գործընթաց ոչ միայն Թուրքիայում, այլև ամբողջ մերձավորարևելյան տարածաշրջանում: Մասնավորապես կարող ենք արձանագրել, որ իսլամը այն վճռորոշ գործիքներից մեկն է, որի շուրջ է կառուցվում Թուրքիայի ոչ միայն ներքին, այլև արտաքին քաղաքականությունը տարածաշրջանի երկրների մեծ մասի հետ: Հետաքրքրական է, որ իսլամը որպես արտաքին քաղաքական ֆակտոր է հանդիսանում ոչ միայն Թուրքիայի համար իր հարաբերությունները հարևան պետությունների հետ կառուցելիս և այդ երկրների ներքին քաղաքականության վրա ազդելու համար, այլ նաև հակառակ պարագայում, երբ որոշ տարածաշրջանային և գլոբալ արտաքին քաղաքական ուժեր օգտագործում են իսլամը Թուրքիայի ներքաղաքական գործընթացների վրա ազդելու և այդ երկրի հետ իրենց փոխհարաբերությունները կարգավորելու համար: Այս գործընթացը այսօր հատկապես ցայտուն է երևում Թուրքիա-Քաթար և Թուրքիա-Սաուդյան Արաբիա փոխհարաբերությունների համատեքստում: Այսպիսով`կարելի է փաստել, որ իսլամը՝ Թուրքիայի համար որպես ներքին և արտաքին քաղաքականության կերտման վրա ազդող հզոր և կարևորագույն գործիք,  վերջին տասնամյակում, ինչպես մինչև հանրապետության հռչակումն էր,  նորից սկսել է դառնալ այն հիմնաքարը, ինչի շուրջ կառուցվում և իրականացվում է Թուրքիայի քաղաքականությունը:

Հեղինակ՝ Անդրանիկ Հովհաննիսյան (Andranik Hovhannisyan): © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: