Հարցազրույց | Լուսինե Հովհաննիսյան

Մարդը մարդու համար արժեք դարձավ, որը 88-ի կարևորություներ էր հասարակության համար

 Հրապարակախոս Լուսինե Հովհաննիսյանի հետ զրուցեց Ռիմա Գրիգորյանը

Լուսինե՛, հայտնի է, որ 88-ին նախորդել են ինչ-ինչ գործընթացներ: Մասնակցե՞լ եք դրանց, և ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ մթնոլորտ էր մինչև 88-ը Հայաստանում:

87-ին ես տասներորդ դասարանն էի ավարտում: Ընդունվեցի բանասիրական ֆակուլտետ, սովորական ուսանողական կյանքը տևեց մինչև հոկտեմբեր՝ մինչև առաջին էկոլոգիական ցույցը, ինչից մթնոլորտը սկսվեց փոխվել, նախորդ կյանքը սկսեց վերանալ: Էն, ինչ պատմել էին ուսանողական կյանքի մասին, փոխվեց, քանի որ արդեն մի ուրիշ բան էր սկսվում: Հենց էկոլոգիական ցույցին մենք առաջին կուրսի ուսանող էինք, և երբ լուրը տարածվեց, որ ուսանողները գնում են այդ ցույցին մասնակցելու, համալսարանի կենտրոնական շենքում բերեցին ցուցադրելու «Ամադեուս» ֆիլմը, որը նոր էր և շատ գայթակղիչ պիտի լիներ այդ պատճառով: Ուսանողների մի մասը գնաց ֆիլմը նայելու. ես, իհարկե, չգնացի, մասնակցեցի ցույցին: Առաջին ցնցումը հենց էկոլոգիական ցույցն էր. զարմանալի էր, թե ոնց կարող է այդքան մարդ հավաքվել, ոնց կարելի է բարձր ասել, որ Նաիրիտը թունավորում է մեր մթնոլորտը: Մենք միանգամից ուրիշ մարդ դարձանք, թեպետ ասողը մենք չէինք, մենք լսարանն էինք, բայց լսարան լինելն էլ էդ ժամանակներում մեծ նորություն էր: Նոյեմբերը, դեկտեմբերը, հունվարը համեմատաբար սովորական անցան՝ քննություններ, դասեր, իսկ փետրվարին կյանքը, աշխարհը, մենք լրիվ փոխվեցինք:

Այդ փոփոխությունը, կապված փետրվարյան առաջին ցույցի և Շարժման սկսվելու հետ, ինչպե՞ս արտահայտվեց:

Հիշում եմ՝ երբ առաջին ցույցից եկա տուն, գիշերվա մեկը-երկուսն էր. դա իմ առաջին` այդքան ուշ ժամին տուն գալն էր:  Ես հիշում եմ իմ՝ երջանկությունից խեղդվելը էն բանից, որ ես ականատեսն ու մասնակիցն եմ մի աներևակայելի բանի, որի մասին չեմ կարողանում պատմել, չեմ կարողանում բացատրել, թե դա ինչ է: Լսողներն էլ չէին հասկանում, թե դա ինչ է, որովհետև ոչ ոք մինչ այդ չէր տեսել նման բան: Առաջին օրվա երջանկության այդ զգացումը երևի հետո կյանքում շատ քիչ եղավ. մնացած երջանկությունները իմն էին միայն, իսկ սա միայն իմը չէր, այլ բոլորինն էր, և ես շատ զարմանում էի, որ մեկ-մեկ գտնվում էին մարդիկ, որ երջանիկ չէին և չէին հասկանում մեր երջանկությունը: Ինձ համար իրենք շատ օտար մարդիկ էին էդ ժամանակ:

Սակայն երբ խոսում են 88-ի մասին, ասում են, որ բոլորն էին մասնակցում, բայց երևի ճիշտ է ասել, որ մեծամասնությունն էր մասնակցում:

Իհարկե մեծամասնությունն էր. երբ որ շատ են մասնակցում, ու դա անսպասելի է, դա ձևակերպվում է որպես բոլոր, որովհետև քո ընկալմամբ բոլորը պիտի լինեին: Իհարկե բոլորը չէին: Ես հիշում եմ, որ մեր բակի երեք շենքից մեկ-երկու հոգի էր գնում ցույցի, որովհետև դա սովետական աշխատողների ու չինովնիկների խավն էր, որ չէր ինտեգրվել ու երևի չէր ինտեգրվելու այդ իրադարձություններին: Մենք գնում էինք ցույցի, իրենք մնում էին ու մեզ ասում՝ էս ցույցի՞ եք գնում էլի: Երբ որ ես բակից դուրս էի գալիս, իմ աշխարհը փոխվում էր. երբ պրոսպեկտով հասնում էի Օպերա, ուրիշ մարդիկ էին, ուրիշ Հայաստան էր, ուրիշ դեպքեր էին, հետո երբ հետ էի գալիս տուն, բակում ուրիշ կյանք էր՝ խորհրդային գաղափարներով, վիճակներով:

Իրենց՝ չմասնակցողներին, ինչպե՞ս էիք վերաբերվում այդ ժամանակ:

17 տարեկանում ծանր էի տանում. ինձ պարտավոր էի զգում բացատրել, որ սխալ են, պիտի մասնակցեն, հիմա, բնականաբար, այդպես չեմ անում, որովհետև ինչ-որ տարիքից հետո անցնում է ուսուցչի այդ կարգավիճակը: Բայց իհարկե տհաճ էր. էն ժամանակ շատ էի ջղայնանում, թե ոնց կարող ես մասնակից չլինել քո երկրի իրադարձությանը, իսկ հիմա մի օրիգինալ բան է սկսվել, երբ ասում են. «Իսկ ես 88-ին չէի մասնակցում, տեղյակ էլ չէի, ես ուրիշ կյանքով էի ապրում», իբր թե իրենք իմաստուն էին: Ես ունեցել եմ  առաջնորդների, գործիչների կուռքեր, որոնց մի խոսքով կարող էինք հասնել Զվարթնոց օդանավակայան, հետո հետ գալ Կայարան: Էդ կուռքերի տապալումն եմ ապրել, խորը հիասթափություններ եմ ապրել, դրանից հետո, իհարկե, չեմ ունեցել նման կուռքեր, որովհետև նախ հասունանում էլ ես, բայց էդքանն ապրելով հանդերձ՝ չեմ հասկանում, որ կարելի է հպարտանալ նրանով, որ չես մասնակցել այդ պրոցեսներին, որովհետև անձի պակասության մասին է խոսում, ոչ թե իմաստնության: 17-18 տարեկանում դու հաստատ իմաստուն չէիր կարող լինել, որ կանխատեսեիր բոլոր քաղաքական իրադարձությունները: Եղել են նաև իմաստուններ, բայց դա ուրիշ թեմա է. մենք նրանց շատ անարժանորեն արհամարհում էինք և մեծամտորեն ծաղրում, բայց նրանք մասնագետներ էին, որ երկիրը սիրում էին մեզ պես, սակայն ուրիշ կարծիք ունեին, պրոֆեսիոնալ քննարկում էին տանում: Թող ինձ ներեն էն երիտասարդները, որ հպարտորեն ասում են, որ չեն մասնակցել. ես իրենց մի քիչ արհամարհանքով եմ վերաբերվում, որովհետև եթե երիտասարդ մարդը հպարտությամբ ասում է, որ չի մասնակցել իր երկրի փոփոխություններին, կա՛մ ինքը երիտասարդ չէ, կա՛մ ինչ-որ բան այն չէ:

Ասացիք, որ մի մասը հպարտությամբ ասում էր, որ չի մասնակցել, բայց հակառակն էլ էր լինում, երբ չեն մասնակցել, բայց ասում են, որ մասնակցել են:

Հակառակը մինչև հիմա լինում է. կարդում ես քեզ շատ լավ ծանոթ մարդկանց կենսագրություններ ու տեսնում, որ բոլորը հերոսներ են. եթե հնարավոր լիներ թաքցնել, կասեին, որ զոհվել են: Շատ ծիծաղելի է, բայց ես միշտ մտածում եմ՝ ինչ են մտածում էդ մարդիկ, չէ՞ որ մենք ողջ ենք: Ո՞նց են կեղծում կենսագրությունը, երբ գիտեն, որ իրենց ճանաչող գոնե հազար հոգի ողջ է: Էնքա՜ն էդպիսի կիսազոհված հերոսներ ունենք:

Իսկ ի՞նչ եք կարծում՝ որն էր նրանց չինտեգրվելու, երբեմն նաև Շարժմանը դեմ լինելու պատճառը: Ասացիք, որ նրանք հիմնականում ներկայացնում էին սովետական չինովնիկների խավը. միգուցե Շարժման ավելի ուշ շրջանում բարձրացված անկախության գաղափա՞րն էր նրանց վանում:

Եթե անկեղծ լինենք, անկախության գաղափարը շատ քիչ թվով մարդկանց էր հասու: Անկախության թեման շարժման սկզբում ընդհանրապես չէր շոշափվում. սկզբում այդ հարցին անդրադարձել են շատ քչերը, և էդ քչերի մեջ եղել են իմ ընկերները: Բոլորովին էդպես չէր, որ անկախություն էինք ուզում: Մինչև 88 թ. մայիսի 28-ը էդ թեման առհասարակ չի շոշափվել: Մայիսի 20-ից սկսվել էր ուսանողական նստացույցը, որը նստացույցի առաջին երևույթն էր մեր հասարակության մեջ և ցնցող ազդեցություն էր թողել մարդկանց վրա: Հիմա գուցե չպատկերացնեք դա, որովհետև 15 րոպեն մեկ «նստացուցում» ենք, բայց դա մի անսովոր երևույթ էր: Նստացույցի կեսերից՝ մայիսի 28-ին, հրապարակ եկան Մովսես Գեորգիսյանը, Ռաֆայել Իշխանյանը (չեմ ուզում անուններ տալ, որովհետև կարող է անուններ մոռանամ)՝ մարդիկ, որ գաղափարապես անկախական էին և հենց այդ ուղղությամբ էին գնում: Իրենք հասկանում էին՝ ինչ է անկախությունը, ոնց պիտի լինի դա. մենք միացանք դրան 28-ից հետո:

Իսկ մինչ այդ՝ մինչ Շարժման սկսելը, անկախության մասին խոսակցություններ, պատկերացումներ կայի՞ն:

Ինձ համար անկախության գաղափարը շատ տեսական, բայց եղել է. դրա համար հորս եմ պարտական: Ինքը ինձ փոքրուց հասկացնում էր, որ  երկիրը,որում ապրում ենք, ստի վրա է հիմնված, Լենինը ամենաստոր մարդն է եղել, էս պիոներ-միոներ ամենակեղտոտ բաներն են մանկության մեջ: Ես միշտ զգացողություն ունեի, որ ես մի բան գիտեմ, որ ընկերներս չգիտեն: Մենք ունեինք դաշնակցական կառավարության ժամանակի հայկական դրամ. հիշում եմ՝ պատկերված էր կին՝ ճախարակի առաջ. ինձ համար դա ինչ-որ երկնային բան էր: Հայրս ինձ բացատրում էր, որ դա մեր փողն է եղել: : Իմ հոր շնորհիվ ես ինչ-ինչ բաներ հասկանում էի: Ինքը ասում էր, որ Բաղրամյան պողոտայի երկհարկանի շենքերը կառուցել են էն նպատակով, որ էդտեղ դեսպանատներ լինեին: Հիմա էդտեղով անցնելիս հաճախ եմ հիշում էդ նախադասությունը. «Դու պատկերացնու՞մ ես՝ սրանք ուրիշ երկրների դեսպանատներ էին լինելու, մենք անկախ երկիր էինք լինելու», իսկ հիմա դեսպանատունն էլ է օֆիսի պես մի բան: Անկախության էդ երևակայական պատկերը ունեցել եմ շնորհիվ հորս դաստիարակության, բայց էդ գաղափարին ինտեգրվել եմ մայիսի 28-ից հետո, երբ Մովսես Գեորգիսյանը բարձրացրեց եռագույնը, և Ռաֆայել Իշխանյանը ելույթ ունեցավ: Էդ օրը շատ հետաքրքիր մի բան տեղի ունեցավ. առաջին անգամ 17 տարեկան հասակում ես սկսեցի կուռքերիս կասկածի տակ առնել, որովհետև Ղարաբաղ կոմիտեի անդամները, որոնց մենք մեծարում էինք, ասացին. «Դուք նստացույցի եք նստած, անկախության շարժման հետ կապ չունեք, դուք ոչ մի ռեակցիա մի տվեք, իրենք իրենց ցույցն անում են՝ գնան»: Պահ է, չէ՞, լինում, որ երեխային մի բան են ասում, ինքը պիտի լսի, բայց ինքը հարց ունի արդեն: Երբ որ Մովսեսը խոսում էր, մենք բոլորս դեմքով շրջվել էինք իր կողմ, և ոչ թե ռեակցիա չէինք տալիս, այլ մեզ զսպել չէինք կարողանում: Էդ պահից ինչ-որ հարց առաջացավ, թե ինչու չպիտի միանանք, մասնակցենք: Երևի լավ չէ, որ էդպես ասենք, բայց կարծում եմ՝ անկախության համար մենք արյուն չենք թափել, չենք նվաճել. անկախությունը եկավ երկրի փլուզման արդյունքում, և գուցե դա է այն չփայփայելու պատճառը: Շատ անուշ բան էր՝ անկախ երկիր, պետություն, հռչակագիր, հիմն, գերբ: Ես չեմ հարգում մարդկանց, որ անկախության մասին քամահրանքով են խոսում նույնիսկ այսօր, երբ այն ապականված է: Միևնույնն է՝ ամեն մարդ պիտի արժանապատվությամբ ասի այդ բառը:

Բայց Հայաստանը՝ ի դեմս Ղարաբաղ կոմիտեի ու Շարժման, քայլեր կատարում էր անկախության ուղղությամբ, օրինակ՝ չմասնակցեց Սովետական Միության պահպանման հանրաքվեին և կազմակերպեց իր սեփական՝ անկախության հանրաքվեն:

70-ամյա զայրույթը սովետական երկրի, ռուսական շովինիզմի նկատմամբ բացվել էր, և մենք չէինք կարող էդ մթնոլորտում նորից հետ գնալ: Դա բացառված էր. մանկատնից փախած երեխային չես կարող համոզել նորից հետ գնալ:

Այնուամենայնիվ, ըստ Ձեզ, ի՞նչ էր պետք, որ անկախության գաղափարը ամրապնդվեր մարդկանց գիտակցության մեջ:

Կարծում եմ՝ խնդիրն այն է, որ մեր ժողովրդագրական պատկերը հիմա զգալի չափով փոխվել է. մտավոր գործունեությամբ զբաղվող մարդկանց մեծ մասը դրսում է, և դա չի կարող չանդրադառնալ մեր երկրի ամեն ինչի վրա, որովհետև նրանք թե՛ ձևավորող, թե՛ զսպող դեր ունեին: Հիմա այդ հարաբերակցությունը փոխվել է: Հիմա սովորեցնելու ունակություն չունեցող, անկիրթ մարդիկ քանակապես շատ են: Ուզում եմ ասել, որ էն մարդիկ, որոնց համար անկախությունը կարող էր վերլուծելի լինել, ևս դրսում են, իսկ նրանք, ովքեր էստեղ են, էն աստիճանի հոգնած են, որ «պայքար» բառից էլ են հոգնել: Մարդիկ ապրել են ուզում, և ի վերջո մարդը ապրելու համար է ծնվել, գուցե միշտ չի կարող պայքարել: Մեր ամենամեծ ողբերգությունը տեղի ունեցավ նրանից հետո, երբ 88-ին ստեղծեցինք մեր մթնոլորտը. ընտրեցինք մարդկանց, որոնք պիտի մեզ առաջնորդեին (նրանք միակ ընտրյալներն են եղել, ընտրել ենք մեկ էլ 96-ին, որը շատ դառնորեն ավարտվեց), և մեր ընտրյալների՝ իրենց չարդարացնելը ամենածանր հարվածն էր մեր պետականությանն ու ժողովրդին, որովհետև առաջին ընտրյալների վրա դրված էր մաքուր պետականություն ստեղծելու հույսը, և էն ժամանակ մարդիկ պատրաստ էին աջակցել էդ ամենին: Շատ կուզեի, որ նոր սերունդը երբեմն մի աչքով տեսներ, թե ինչ է նշանակում կենցաղային անտանելի պայմաններում աչքդ, ականջդ հառած խոհանոցի ռադիոյին՝ սպասել ճակատից լուրերին և ապրել միայն դրանով: Ապրելու գաղափար կար, ուրիշ պատկեր էր, ուրիշ իրավիճակ էր: Հիմա չկա: Դա լրիվ ուրիշ բան էր:

Մինչև 88-ը 70 տարի բռնապետություն էր, բայց տեղի ունեցավ 88-ը: Ի՞նչ եք կարծում՝ հիմա՞ ինչ պրոցեսների արդյունքում է հնարավոր այդքան հզոր շարժում:

Ես դրա մասին ամեն օր եմ մտածում, որովհետև դա ինձ համար ոչ թե հարցազրույցի թեմա է, այլ կյանքի, օրվա հարց: Ես երեխաներ ունեմ էս երկրում, և իրենք մտադիր չեն որևէ երկիր գնալ: Իրենք զգում են իրենց պատկանելությունը  երկրին. ես էս բառը պատահաբար չեմ օգտագործում, որովհետև կարծում եմ, որ մեր բնակչության մեծ մասի խնդիրն այն է, որ իրենք իրենց պատկանելությունը երկրին չեն զգում, ու դա երկրի վատ լինելուց չէ. դա դաստիարակության խնդիր է, որովհետև դա երբևէ չի եղել: Անկախ իշխանությունից՝ իրենք որպես բնակավայր են դիտում էն տեղը, որտեղ ապրում են: Հիմա ես և իմ երեխաները այդպես չենք նայում, այլ այնպես, որ ամեն ինչ մերն է, որ ապականվել է: Ես հզոր քաղաքագիտական գիտելիքներ չունեմ, բայց չեմ հասկանում, թե ելքը որն է, որովհետև ելքը միայն այն է, երբ ընդվզումը հասնում է էն աստիճանին, որ ժողովուրդը լցվում է փողոցներ ու հետ չի գնում: Բայց էդ ընդվզումը, կարծում եմ, չի լինելու արդեն, որովհետև նախ կոտրվել է մի քանի անգամ, հետո ընդվզողների մեծ մասը դուրս է եկել, և սկսվել է մի դեպրեսիվ վիճակ. փաստորեն միայն անձը չէ դեպրեսիվ, ազգն էլ է դեպրեսիվ լինում: Հիմա էս ժողովուրդը էնքան դեպրեսիվ է, որ չունի էն ներքին ֆիզիկահոգեբանական ուժը, որ ասի՝ էսպես մի վարվեք ինձ հետ: Լինում է, որ մարդուն ծեծում-ծեծում են, ինքը ընդվզում է, հետո անջատում ուղեղը և գնում: Մոտավորապես էդ վիճակում են մարդիկ. ավելի վատ ապրել երևի դեռ հնարավոր է, բայց վատ են ապրում, բժշկի գնալու, սնվելու գումար չունեն, վախի մթնոլորտը դարձել է շատ կենցաղային, սովորական վիճակ. իրենք վախենում են բոլորից՝ ոչ միայն իշխանավորներից, այլև իրենցից մի քիչ հզոր հարևանից. վախենամ, քծնեմ, դիմանամ, յոլա գնամ: Ա՛յ սրանից դուրս գալը լավ չեմ պատկերացնում, որովհետև դա ենթադրում է, որ երկար ժամանակ պիտի ռեաբիլիտացնես, կրթես: Բռնության միակ ձևը, որին ես կողմ եմ, բռնի կրթությունն է, որովհետև դա լավ արդյունք է տալիս: Խորհրդային երկրում ինձ համար որևէ լավ բան չկար, բայց բռնի կրթելը ահագին բան է տվել: «Կարոտ» հաղորդաշար կար. ամուսինները պատմում-խոսում են, իսկ պատին սովետական ժամանակներում մահացած իրենց ծնողների լուսանկարն է, որից զգացվում է, որ հատուկ պատրաստվել են լուսանկարվելու գնալու համար, իսկ հեռուստատեսության համար նկարվողները ոնց կան՝ էդպես էլ խոսում են, ու ես մտածում եմ, որ էդ սովետական բռնի  երկիրը բռնի կրթել է, ասել է՝ լուսանկարվելիս չես կարող անշնորհք գնալ, այսինքն՝ ինչ –որ մշակույթ է պարտադրել: Վերադառնալով Ձեր հարցին՝ ես չգիտեմ՝ ինչ կարելի է անել, որովհետև բացթողումը հսկայական է եղել: 88-ից հետո դպրոցները վերացան ըստ էության: Էն, ինչ էսօր դպրոցում է կատարվում, սահմռկեցուցիչ թատրոն է, որը փչացնում է երեխաներին, ուղղակի ապականում ուղեղները: Դա մեր հասարակության ամենավատ կետն է: Միշտ ասում եմ՝ եթե իմ ձեռքին ինչ-որ բան լիներ, կսկսեի կրթությունից, որովհետև էդտեղ են ձևավորվում մարդիկ: Էդ ոլորտը պիտի շտկել, որովհետև քո երեխան, ինչքան էլ լավը լինի, գնում է էդտեղ ու խնդիր է ունենում: Ինքը կա՛մ պիտի ինտեգրվի՝ դառնա իրենց պես, կա՛մ չինտեգրվի. երկու դեպքում էլ խնդիր կա:

Վերջերս՝ էլեկտրաէներգիայի սակագնի բարձրացման դեմ պայքարի օրերին, հարցազրույցներից մեկում անդրադարձել էիք այսօրվա երիտասարդությանը՝ համարելով նրանց իռացիոնալ, բայց կիրթ: Ուզում եմ այս իռացիոնալության համատեքստում անդրադառնանք մեր հասարակության փորձ չկուտակելուն. ամեն շարժում սկսում է զրոյից՝ անտեսելով նախորդ շարժման ձեռք բերած փորձը, ինչը հանգեցնում է նրան, որ էական առաջընթաց տեղի չի ունենում: Ի՞նչ եք կարծում՝ որն է սրա պատճառը:

Մեր շարժման ժամանակ, երբ ՀՀՇ-ն իշխանության էր, և արդեն կար ընդդիմություն, ես էլ արդեն ընդդիմադիր էի, կար մի շատ կարևոր բան. ինչքան էլ վատ բաներ լինեին, հստակ էր, թե ով է իշխանամետ, ով՝ ընդդիմադիր: Էն, ինչ հիմա է կատարվում, շատ նման է 30-ականներին. Բոլորը իրար մասին ասում են «ֆեյք» են, իշխանության մարդ: Երբ ես միացա սոցցանցներին, ու սկսեցի լսել, որ էսինչը «ֆեյք» է, էսինչը՝ սադրիչ, մտածում էի՝ սա մասնագիտությու՞ն է, կարգավիճա՞կ, թե՞ մեկ այլ բան. ի՞նչ է ասում էդ մարդն իր մասին: Հիմա շատ բարդ է, որովհետև չես հասկանում, թե ամեն երկրորդը ով է, բոլորը կասկածի տակ են, անգամ ամենաընդդիմադիր ելույթները: Էս մթնոլորտը ամենասարսափելի բանն է, որ եղավ այս իշխանությունների օրոք: Չգիտեմ՝ սրանից ոնց կարելի է դուրս գալ, բայց երևի հնարավոր է, որովհետև էսպես էլի է եղել տասնամյակներ առաջ, բոլորը բոլորին կասկածել են, բայց ապրել են և դուրս եկել այդ վիճակից: Էս վիճակում երևի հնարավոր չէ մեծ շարժում անել, և շատ խելոք գլուխ է մտածել սա, որովհետև նման պայմաններում մարդիկ ոչ մեկի հետևից չեն գնում:

Վերադառնանք  88. քանի որ նաև ուսանողական նստացույցի մասնակիցներից եք, կպատմե՞ք՝ ինչ մթնոլորտ էր համալսարանում, ճնշումներ չկայի՞ն ուսանողների նկատմամբ:

Համալսարանում շատ տարբեր էր. ես առաջին կուրսում էի, մեր հարյուրհոգանոց կուրսից 3-4 հոգի էր գալիս նստացույցի: Ակտիվ էին հինգերորդ կուրսը և ասպիրանտները: Իհարկե ճնշում էին, բայց դա էլ էսօրվա տականքության հետ չես համեմատի, երբ Սաքուլիկին դարձնում են Վազգեն Սարգսյանի անվան մեդալակիր, որովհետև ինքը լավ է ծեծում: Որակապես համեմատելի չէ: Սերգեյ Համբարձումյանը ռեկտորն էր, իր հետ մենք կռիվ էինք տալիս, թե ինչու մեզ չի թողնում գնալ ցույցի: Դռները փակում էին, որ դուրս չգանք, պատուհանից թռՆում էինք (բանասիրականը Գետառի ափի երկհարկանին էր էն ժամանակ): Վերջում արդեն իրենք էլ էին գալիս մեզ հետ: Մայիսի վերջն էր՝ քննությունների շրջանը. նստացույցից գնում էինք քննության, և թվանշանները դնում էին ավտոմատ: Կուրս կար, որ պետական քննության էր, էլի ընդառաջում էին: Ես հիշում եմ, որ մի անգամ պիտի գնայինք քննության, և էն տղաները, որ պետական պիտի հանձնեին, ամբիոնում քնած էին:

Ի՞նչ եք կարծում՝ 88-ին մարդկանց ի՞նչը հանեց հրապարակ:

Կարծում եմ՝ էական չէր հենց Ղարաբաղ բառը. Ղարաբաղ անվան տակ լիներ Նախիջևան՝ գրեթե նույն բանն էր լինելու: Դա պոռթկում էր, որ մենք մարդ ենք: Զգում ես, որ դու մարդ ես ու կարող ես ինչ-որ բան ասել, կարող ես քեզ թույլ տալ չհավանել Կարեն Դեմիրճյանի պահվածքը հարթակի վրա, երբ ասում է. «Ղարաբաղը ջե՞բս ա, հանեմ տամ», և դու սուլում ես նրա ասածի վրա: Անբացատրելի զգացողություն էր հայտնաբերելը, որ կարող ենք: Երբ Լիգաչովենց ուղարկել էին, որ էստեղ ժողովրդին լռեցնեն, մարդիկ բզկտում էին նրան: Մենք ավելի շատ հայտնաբերել էինք մեր միջի երբևէ չօգտագործած պոտենցիալը, որ մենք մարդ ենք, մենք կարող ենք բողոքել բարձրաձայն, ոչ թե խոհանոցում: Առաջին անգամ կարողանալու այդ գիտակցումը մի ուրիշ ուժ էր տալիս:

Դա անկա՞խ մարդու գիտակցությունն էր:

Դա ավելի շատ անփորձ մարդու գիտակցությունն էր: Մարդը հավանաբար միշտ ունի պոտենցիալ, և սա ավելի շատ անփորձ մարդու գիտակցությունն  է, որ առաջին անգամ հայտնաբերում է իր պոտենցիալը: Ինչպե՞ս է երեխան քայլում առաջին անգամ. նայում է իր ոտքերին ու քայլում. մոտավորապես էդպիսի մի բան էր:

Նախ ես չեմ վախենում ասել, որ վախենում եմ: Երբ կարող են բռնել, երբ դիմացդ իրավական դաշտ չկա, չես կարող չվախենալ, բայց վախին զուգահեռ շարժվում է մարդու արժանապատվությունը, որ ասում է՝ վախդ զսպիր, քեզ հավաքիր: Սրանք զուգահեռ կան. մի մասի մոտ գերակայում է վախը, մյուսի մոտ՝ արժանապատվությունը ու ինձ մի նվաստացրուն՝ անկախ նրանից, թե ինչ կհաջորդի դրան: Երբ ռազմական դրություն հայտարարեցին, ամբողջ Օպերան շրջապատված էր ռուսական տանկերով: Նորմալ չէ, որ 17 տարեկան մարդը չվախենա դրանից, բայց վախ չկար: Միգուցե դա անփորձությունից էր, որովհետև եթե մինչև դա տեսած լինեինք, որ կրակում են, դժվար էդպես անեինք: Գնում-կանգնում էինք ռուս զինվորների առաջ ու ինչ ասես ասում: Հիմա չեմ կարծում, որ դա հերոսություն է. դա ավելի շատ անգիտակից մի բան է, բայց դրանից է սկսում մարդու կայացումը: Մարդը առաջին անգամ դա ասում է, հետո սկսում են մյուս փուլերը. գուցե այլևս չկանգնես դիմացը ասես, այլ ուրիշ բան ձեռնարկես: Դողացող ոտքերով երեխան հետո վազում է. պիտի սկսես դրանից, որ առաջ գնաս. եթե տանը նստես-ասես՝ ի՞նչ կա Օպերայում, առաջ չես գնա: Դա անկախություն ու անվախություն չէր, դա անփորձություն էր, բայց այն պարտադիր քայլն էր, երբ երեխան կանգնել է, ոտքերը դողում են, բայց նա նայում է իր դողացող ոտքերին ու հրճվում: Մենք հենց հրճվում էինք մեզնով, որ մենք մարդ ենք, բողոքում ենք և կարող ենք ասել՝ ինչու՞ ես զենքով եկել-կանգնել իմ քաղաքում:

Իսկ ինչու՞ անհետացավ կամ պակասեց այդ հրճվանքը:

90-ականների պատերազմը խփեց մարդկանց մեջքերին. ոչ էն առումով, որ դժվար էր ապրել, ուղղակի մենք երևի պատրաստ չէինք զոհեր տեսնելու: Շատ ծանր բան է. ես հիշում եմ, որ մի օր մի քանի դիակ բերեցին Օպերայի հրապարակ. կարծես այդ պահին հասկացանք, թե ինչ ենք անում: Դա արդեն կատակ չէր: Դա լրիվ նոր զգացողություն է. երբ ջրցանով ցրում են ընկերոջդ, ուրիշ բան է, բայց երբ պատերազմ է, և էն ընկերդ, որի հետ սկսել եք շարժումը, ջահել ցինիզմով կատակ եք արել, հետո չկա, իսկ հետո մյուսը չկա, և իրենք զոհվում են, ամեն մեկի մասին էլ մի բան են պատմում, հասկանում ես, որ դա խաղ չէ. իրենք էլ չկան: Դա սարսափելի բան է, որ շատերին կոտրեց: Մենք չէինք սպասում, որ իրենք պիտի մեռնեն:

Մյուս կարևոր հանգամանքը թերևս այն է, որ այդ թվականներին շատերը գնացին երկրից: Հիմա գնալը հասկանում եմ էն առումով, որ ոչինչ չեն կարողանում փոխել, հուսահատությունից գնում են, բայց գնալ հենց առաջին անգամից, երբ սոված ես մի քիչ, գործդ լավ չի, տունդ էլ տաք չի, չէի հասկանում, որովհետև եթե մի օր բացակայեի Երևանից, կխելագարվեի: Երևի իրենք էն մարդիկ էին, որ բնակավայր էին փնտրում, իսկ բնակավայրն այլևս հարմար չէր, և գնացին: Նրանք, ովքեր ունեին էդ պատկանելության զգացումը, մնացին. մի մասը զոհվեց, մի մասը վերափոխվեց դեպի վատը: Պատերազմը երբեք անհետևանք չի անցնում: Ես դա զգացի, երբ պատերամից հետո գնացի Ղարաբաղ՝ իմ ամենասիրելի վայրը էս աշխարհում, որտեղ անց էի կացնում իմ մանկության ամառները: Եվ պարզվեց, որ էն հեքիաթը, որ մենք ուզում էինք, չկար: Պատերազմից հետո երբեք լավ չի լինում: Պատերազմը չպիտի երբեք թույլ տալ. դրա համար պիտի ունենալ շատ լավ դիվանագետներ, ոչ թե էնպիսիք, որ կասեն՝ ռուսները զենք չեն վաճառում ադրբեջանցիներին, դա բիզնես է: Այսինքն՝ 41-ամյա բերդավանցի կինը պիտի հասկանա, որ դա բիզնես է, ոչ թե կռիվ: Պատերազմը դեստրուկտիվ բան է, և կարծում եմ, որ նույնիսկ հաղթողի համար նույնքան դեստրուկտիվ է, որքան պարտվողի:

Ունե՞ք հենց 88-ը բնութագրող հատուկ հիշողություններ, պատմություններ:

Հիշում եմ առաջին հանրահավաքի օրը. դեռ անփորձ էինք ու չգիտեինք, որ հրապարակի ամենամեջտեղում չպիտի հայտնվենք: Ես հայտնվել էի մեջտեղում, ու շունչս կտրվում էր: Երբ մի պահ նայեցի շուրջս ու հասկացա, որ դուրս գալ հնարավոր չէ, տագնապեցի, թեպետ օդ կար, ձմեռ էր: Հիշում եմ, որ կողքիս կանգնած մարդը, որ հորս տարիքի էր, հասկացավ, որ վատ եմ զգում ու իր ձեռքի դիպլոմատը դրեց գետնին, ասաց՝ կանգնիր վրան: Ու ինքը էնպիսի հոգատարությամբ էր շրջապատել ինձ էդ օրը, որ իր վերաբերմունքը ինձ համար կարծես ամեն ինչ լիներ:

Երբ մեծ լսարանում ժողով արեցինք և որոշեցինք, որ գնում ենք նստացույցի, մենք էլ լավ չգիտեինք, թե ինչ պիտի անենք, քանի որ առաջին անգամ էինք էդ բառը լսում: Եկանք նստեցինք Օպերայի աստիճաններին. չգիտեինք՝ ինչ է լինելու: Անորոշ ու լարված նստած ենք. ոստիկանները մոտեցան, ոստիկանապետը մոտեցավ,  մեկ էլ բանասիրական ֆակուլտետի բուֆետի բուֆետապան Ֆելիքսը մեքենայով խաչապուրիները արկղով վերցրեց-բերեց հրապարակ ու ասաց. «Երեխե՛ք, կերե՛ք, էլի եմ բերելու»: Էդ փաստը, որ էսինչ լավն ենք մենք, մեզ էյֆորիայի մեջ էր գցում:

Շատ լավ հիշում եմ մեր ազատամարտիկներից Միշիկ Մխոյանին. ինքը մեքենայով աղջիկներին տուն էր հասցնում ու ասում էր՝ բարձրանա՞մ ձերոնց ասեմ, որ ես եմ տուն հասցրել: Մի ուրիշ կարգի հոգատարություն էր, հեքիաթ էր:

Էդ թվերից նաև տհաճ դեպքեր եմ հիշում: Հիշում եմ, երբ առաջին անգամ զգացինք բռնության ուժը: Նոյոմբեր ամիսն էր. պիտի Գերագույն խորհրդի նիստ հրավիրվեր, որ որոշում կայացվեր Ղարաբաղի հարցով: Էն ժամանակ Գերագույն խորհուրդը ներկայիս ԱԺ-ի շենքում էր. չթողեցին, որ նիստը էնտեղ լինի, և պիտի գումարվեր Օպերայի շենքում: «Ղարաբաղ» կոմիտեն բերում էր դեպուտատներին, որպեսզի հնարավոր լիներ նիստ անել: Քվորումն ապահովվեց, և դա երջանկություն էր: Սարսափելի ատամնացավով դիմանում էի, մինչև դեպուտատները եկան, բայց հետո տուն եկա ու շատ հանգիստ էի, որովհետև նիստը սկսել էր, հայրս էլ էնտեղ էր, կգար, կասեր՝ ինչ եղավ: Եղբորս հետ էինք տանը: Հանկարծ ինչ-որ ձայն սկսեցինք լսել, որ Օպերայից հասնում էր Սուրբ Սարգսի կողմ:  Հիշում եմ, որ եղբայրս, որ ինձնից փոքր է չորս տարով և այդ ժամանակ վիրահատված էր, բարձրացավ մեր պատուհանների ճաղավանդակին ցավից կծկված, որ բարձրից ավելի լավ լսի՝ ինչ են ասում օպերայում: Էդ ողջ ընթացքում հեռուստացույցը միացրած էր. մեկ էլ հաղորդումը ընդհատվեց ու լսվեց. «Я генерал Самсонов- комендант города Еревана….»: Փաստորեն ռուսները մտել էին Երևան և հայտարարել պարետային ժամ: Ես բարձրաձայն լաց էի լինում և էդպես լացել եմ մեկ էլ 88 թ.-ին, երբ չես իմանում՝ ինչ կարող է լինել:

88-ի թռիչքից հետո մյուս ամենածանր ու տհաճ պահը, որ ապրել եմ մինչև պատերազմի սկսվելը, հետևյալն էր. 90 թ.-ին ինքնաթիռով գնում եմ Ստեփանակերտ, որտեղ պարետային ժամ է: Ինքնաթիռից իջնելուց սկսած՝ մինչև մեքենայով Մարտունու շրջան հասնելը ռուսական և ադրբեջանական օմոնները անց են կացնում անձնագրային ստուգում: Այդ անձնագրային ստուգումը ամենասարսափելի բանն էր, որ տեսել եմ իմ աչքով և զգացել իմ մաշկի վրա: Դա կամայականության մաքսիմումն էր: Կանգնած են մի ադրբեջանցի ու ռուս, որի աջակցությունը վայելում է ադրբեջանցին:  Վերցնում են անձնագիրդ ու ստուգում. կանանց առանձնապես երկար չեն պահում, բայց խաղում են հոգեկանիդ հետ, իսկ տղամարդկանց անձնագիրը վերցնում են, գնում կես ժամով, մի ժամով կորչում մի տեղ (շատ մարդկանց այդ փուլում ռուսների թույլտվությամբ բանտ տարան): Հետ գալիս նորից ճանապարհին ավտոբուսը կանգնեցնում են, տասնհինգ րոպեն մեկ նորից նույն ձևով ստուգում, և կարող ես երկու ժամ մնալ էդտեղ: Ռուսական ու ադրբեջանական օմոնի այդ պարետային ժամը ամենանվաստացուցիչ բանն էր մինչ պատերազմը. ես միշտ զարմանում եմ, որ մարդիկ դա մոռանում են ու ասում՝ բա Ռուսաստանը չէ՞ր, որ մեզ օգնեց: Դա նրանից է, որ իրենք իրենց գոյությունը առանց իրենց ժեկի պետ հարևանի էլ չեն պատկերացնում. եթե դա պատկերացնեին, միգուցե հետո նա էլ պատկերացնեին:

Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ դեր ունի 88-ի  Շարժումը Հայաստանի պատմության մեջ:

Նախ ուզում եմ ասել, որ 88-ը մեծ երջանկություն էր ու մեծ ցավ, որ  փոխեց կենսակերպս, աշխարհայացքս, ուրախությունս: Ճիշտ են ասում, որ էն սերունդը, որ պատերազմ է տեսել, կորուսյալ սերունդ է: Նույնիսկ նրանք, ովքեր չեն զոհվել, բայց տեսել են իրենց ընկերների զոհվելը, էդ հետքը չեն կարող չունենալ իրենց մեջ: Ամեն կորցրած ընկերոջ համար տարբեր զգացումներ ես ունենում՝ ցավ, ափսոսանք, ամոթ: 88-ը մեզ թռցրեց օդ ու մոռացավ բռնել: Եթե պատերազմը չլիներ, լավ կլիներ, քանի որ բոլորի կյանքը փոխեց դա: Մինչև հիմա էլ զարմանում եմ մարդկանց վրա, որ որևէ կերպ չեն առնչվել էդ ամեն ինչի հետ՝ բացի նրանից, որ լույս չեն ունեցել, «լևի» լույս են քաշել: Ամենազարհուրելի բանը, որ ասվում է այդ տարիների մասին, մութ ու սև տարիներ արտահայտությունն է: Սարսափում եմ էդ արտահայտությունից. ամենակարգին,  ամենաարժանապատիվ տարիներն էին. ո՞նց կարելի է մի քանի ժամ լույսի համար սևացնել այդ տարիները. ինչքա՞ն պիտի հոգով աղքատ լինես, որ նման բան ասես: Չեմ հարգում 90-ականների մասին նման բաներ ասող մարդկանց. շատ տափակ մարդ պիտի լինես, որ նման բան ասես: Ինձ համար էս տարիները ամենամութն են, երբ չգիտես՝ երեխադ ինչ է անելու, դու ինչ ես անելու, գրածդ հոդվածը ում է պետք, ինչ ուզում են՝ անում են. մարդասպանին պարգևատրում են, սպանվածին՝ մեղադրում. էս ամենը նկարագրելու համար միայն Մարկեսը ողջ պիտի լիներ:

Ինչ վերաբերում է պատմության մեջ ունեցած դերին, ապա կարծում եմ, որ այն շատ մեծ է: Սարդարապատից հետո պետություն ունեցանք, իսկ դրանից հետո ոչ մի ճակատագրական բան չի եղել: Ճիշտ է, սովետական շրջանում եղավ շինարարություն, քաղաք սարքեցին, բայց ճակատագրական, շրջադարձային բան չեղավ: 88-ին հաղթեցինք. մենք վաղուց հաղթանակ բառը չէինք ասել: Լավ է, որ հաղթեցինք. պատմության որ կետը բացում ես՝ չկա այդ բառը, մեկ էլ առաջին անգամ հաղթում ես, թեպետ ինձ համար կարևորը հաղթանակը չէր, որովհետև ես կուզեի, որ պատերազմ եղած չլիներ: Ինձ համար կարևոր էր, որ մենք շատ սիրում էինք իրար էդ ժամանակ: Շիմոն Պերեսի վերջին ելույթում մի նախադասություն կա այն մասին, որ մարդն էր արժեք, դրա համար Իսրայել ստեղծվեց: Ինձ համար 88-ը կարևոր էր ոչ թե նրա համար, որ մենք հաղթեցինք, տարածք վերցրինք (դրանք շատ քննարկելի բաներ են), այլ նրա համար, որ մարդը մարդու համար արժեք դարձավ, ամեն մեկը մյուսի համար ցավ էր զգում. 88-ը դա էր: Վաղուց մարդը արժեք չէր եղել. 70 տարի ամեն ինչ ապականված էր, արժեք էր միայն ռուսական բռնապետությունը, դպրոցը, երբեմն թույլ էին տալիս հիշել միայն մեր դարավոր պատմությունը: Մարդը մարդու համար արժեք դարձավ ու կորավ-գնաց անվերադարձ. հիմա փողոցում մարդ են ծեծում՝ տեսնողներն անտարբեր անցնում են: Բարենպաստ ֆոն պիտի լինի, որ մարդու մեջ լավը բացվի, իսկ այսօր այդ բարենպաստ ֆոնը չկա: Էսօր կարդում էի, որ Բերդավանի բնակիչներից մեկը, որ կանգնած է մահվան դեմ դիմաց, ասում է՝ ճաշս փչացրին, այսինքն՝ մահի հետ էլ է կատակ անում. դա ինձ համար շատ ավելին է, քան մեր մտավորականի ողորկ ու  ողորմելի խոսքը: Ամենամեծ փիլիսոփան է ինքը, ու ա՛յ իրեն պետք է պարգևատրել, որ էդքան լավն է:

Աղբյուրը՝ hambardzum.am կայքի արխիվ