Օգոստոսի 29-ին Թուրքիան հրաժեշտ տվեց 81-ամյա լրագրող, գրող Շուլե Յուքսել Շենլերին, ով թուրք հասարակության մեջ մուսուլման կանանց իրավունքների համար մղվող պայքարի առաջամարտիկներից էր։ Շենլերը դարձավ մուսուլման կանանց ձայնը աշխարհիկ և «արևմտականացած» Թուրքիայում, որտեղ մուսուլման կանայք ընկճված էին հասարակական կյանքում և ենթարկվում էին բազմաթիվ քննադատությունների իրենց կրոնական հայացքների և, մասնավորապես, գլխաշոր կրելու համար։ Նրա հոդվածներն ու բազմաթիվ կոնֆերանսները (1960-1970-ականներին) որոշ չափով նպաստեցին գլխաշոր կրող, բայց միևնույն ժամանակ կրթված և կայացած մուսուլման թրքուհու կերպարի ձևավորմանը թուրք հասարակության մեջ։ Պետք է նշել, որ գլխաշորի խնդիրը եղել է Շենլերի պայքարի առանցքային հարցերից մեկը։ Նա դարձավ գլխաշոր կրող առաջին լրագրողը Թուրքիայում։ Դեռ պատանի տարիքում դերձակի մոտ անցած դասերը այս կնոջը պետք է օգնեին՝ ամսագրերից մեկում գծագրելու թուրք կնոջ ժամանակակից քաղաքային գլխաշորը՝ թեսեթյուրը(tesettür): Միայն Թուրքիային բնորոշ գլխաշորի այս տեսակը հաճախ հեղինակի անունով կոչվում է շուլեբաշ (şulebaş):
Գլխաշորով կանանց իրավունքների համար մղած պայքարը 1971թ․ Շենլերին տարավ բանտարկության։ Նախագահող Ջևդեթ Սունային վիրավորանք հասցնելու մեղադրանքով նա դատապարտվեց ութ ամիս ազատազրկման։ Կրեց ողջ պատիժը՝ մերժելով նախագահի առաջարկը՝ ներողություն խնդրել և կրճատել բանտարկության ժամկետը 2 ամսով։
Նրա հեղինակած գրքերը (“Suffering of the Youth”, “What Happened to us”, “Woman in Islam and Today”) հիմնականում արծարծում են թուրք հասարակության մեջ առկա այն խնդիրները, որոնք մտահոգում էին գրողին։ Շենլերը թղթակցել է մի շարք թերթերի մինչ 2000-ականների սկիզբը։
Շենլերի հուղարկավորությանը ներկա նախագահ Ռ․Թ․ Էրդողանը հայտնեց, որ կառավարությունը հիմնելու է գրադարան և թանգարան՝ նվիրված Շենլերին։ Իր ելույթում Էրդողանը նշեց հետևյալը․ «Նա մոտիվացրել է անթիվ երիտասարդ կանանց, որպեսզի շարունակեն կրթություն ստանալ՝ առանց հետ կանգնելու իրենց հավատքից, և դառնան իրենց ազգին ծառայող անհատներ»։[1]
Գշխաշորով կանանց պայքարի առաջնորդներից Շենլերի մահը առիթ դարձավ անդրադառնալու թուրք հասարակության մեջ գլխաշորի դերին, գլխաշոր կրելու հետ կապված արգելքներին ու «գլխաշորի» անցած ճանապարհին հանրապետական Թուրքիայում։
Գշխաշորի կրոնական ասպեկտը
Թեև մուսուլման հասարակության զարգացման ընթացքում գլխաշորն ինքնին կրել է բազմաթիվ փոփոխություններ, այնուամենայնիվ, դիմադրության շնորհիվ պահպանել է իր գոյությունը մինչ օրս։ Այն ակտիվ քննարկումների առարկա է դարձել ինչպես մուսուլմանական, այնպես էլ արևմտյան ոչ մուսուլման երկրներում վերջին 30 տարիներին՝ դիտարկվելով մարդու իրավունքների, աշխարհիկ-կրոնական բախման, քաղաքական համատեքստերում։
Կրոնական տեսանկյունից իսլամի մեջ ևս գլխաշորի թեման բավական չարչրկված է։ Բազմիցս կարելի է տեսնել քննարկումներ այն մասին, թե արդյոք մուսուլմանների սուրբ գիրքը՝ Ղուրանը, պարունակում է Ալլահից տրված ուղղակի պատվիրան գլխաշոր կրելու վերաբերյալ։ Ղուրանի տեքստն ինքնին բավական բարդ է, և յուրաքանչյուր տող պահանջում է մեկնաբանություն։ Մարմինները ծածկելու վերաբերյալ կանանց ուղղված խոսքերը տեղ են գտել “Nur” սուրահի 31-րդ այաթում։ Բառերի և տերմինների տարբեր մեկնաբանությունները առաջ են բերում տարակարծություն այս հարցում։ Բառացիորեն գլուխն ու մազերը ծածկելու պատվերի բացակայությունը որոշ մեկնաբաններին հնարավորություն է տալիս տողերը մեկնաբանել որպես կուրծքն ու լանջաբացվածքը ծածկելու հորդոր։
Անկախ այս քննարկումներից՝ գլխաշորն ու դրա տարատեսակները մնում են մուսուլման կնոջ ամենակարևոր ատրիբուտները։ Պետք է նշել, որ եթե գշխաշորի և ողջ մարմինը ծածկող մուսուլմանական հագուստի՝ հիջաբի կրումը այսօր կրոնական մեկնաբանությամբ խորհրդանշում է կնոջ կանացիությունն ու հավատն առ Ալլահ, ապա իսլամի ձևավորման վաղ փուլում նրա նպատակը հիմնականում եղել է ոտնձգություններից կանանց պաշտպանելը։
Գլխաշորի «անցած ուղին» հանրապետական Թուրքիայում
Թուրքիայի Հանրապետությունում «իսլամականացում-աշխարհիկացում» կամ ավելի լայն՝ «արևմուտք-արևելք» բախումը արտացոլող հարցերից մեկն այսպես կոչված «գլխաշորի հարցն է»։ Քաղաքական իսլամի «խորհրդանիշ» համարվող գլխաշորի վերաբերյալ ընդունված դատական որոշումները, գլխաշորի տիպերի վերաբերյալ քննարկումները կազմում են այս խնդրի հիմքը։ Թեև մինչ 1960թ․ կրոնական գլխաշորի արգելքը կրթական և պետական հաստատություններում անվերապահորեն ընդունվում էր, սակայն 1961թ․ սահմանադրության ազատական դրույթների շնորհիվ ակտիվացած իսլամական շարժումները մարտահրավեր նետեցին այդ արգելքին, որը ժամանակ առ ժամանակ հանվեց և կրկին ներդրվեց կամ փոփոխվեց սահմանադրության մեջ։ Իրականում կարևոր է ուշադրություն դարձնել այն կետին, որ Աթաթուրքի կողմից գլխաշորի կրումը օրենսդրական առումով երբեք չի արգելվել։ Իրականում գլխաշորի արգելքի կողմնակիցները ենթագիտակցորեն կրում են 1925թ․ Աթաթուրքի կողմից պարտադրված «Գլխարկի օրենքի» (Șapka kanunu) ազդեցությունը, որով արգելվում էր տղամարդկանց «ֆեզ» կոչվող գլխարկ կրելը և պարտադրվում էր արևմտյան տիպի գլխարկի կրումը։ [2]
1960-ականներին գլխաշորի հետ կապված քննարկումը երկրում ակտիվացավ՝ կապված Անկարայի համալսարանի աստվածաբանության ֆակուլտետի ուսանողուհի Հաթիջե Բաբաջանի՝ 1967թ․ համալսարանից հեռացվելու հետ։ Բանն այն է, որ ուսանողուհին երկար ճնշումներից հետո հրաժարվել էր հանել գլխաշորը, որի արդյունքում շուտով համալսարանում գխաշոր կրող աջիկների թիվը հասել է 6-ի։ Տեղի չտալով ճնշումներին՝ ի վերջո Հաթիջե Բաբաջանը հեռացվում է համալսարանից, որը պատճառ է դառնում համալսարանում ուսուցիչների և ուսանողների մասնակցությամբ ցույցերի։ [3] 1973թ․ Անկարայի Փաստաբանական պալատ գլխաշորով ներկայացող փաստաբան Էմինե Այքենարը ազատվեց աշխատանքից պալատի ղեկավարի կողմից։ 1977-78 ուսումնական տարում Սաքարյայի՝ աղջիկների համար նախատեսված իմամ-հաթիփ ուսումնարանում 215 աղջիկ կարգապահական տույժի ենթարկվեց գլխաշոր կրելու հիմքով։ [4]
1978թ․ առաջին անգամ «Ժողովրդա-հանրապետական» կառավարության Աշխատանքի նախարարությունը պաշտոնապես արգելեց աշխատել գլխաշորով։ Սա տարածվեց բոլոր հասարակական հաստատությունների վրա։ 1979թ․ գլխաշոր կրողների հետ միասին չսափրված ուսանողների նկատմամբ էլ որոշ պատիժներ կիրառվեցին։
1982թ․ դեկտեմբերի 20-ին Բարձրագույն կրթության խորհուրդը՝ ԲԿԽ-ն, հագուստի վերաբերյալ բանաձևով արգելեց գլխաշորի կրումը ուսումնական հաստատություններում։ [5] Սակայն միայն 2 տարի անց արգելքը հանվեց և թույլատրվեց միայն մազերը ծածկող թուրբանի (türban) կրումը։ Արդեն 1987թ․, անսալով գործող նախագահ Քենան Էվրենի՝ «Թուրքիայում ծայրահեղականության վտանգ կա» խոսքին, ԲԿԽ-ն նորից արգելեց թուրբանի կրումը։ [6]
1987թ․ Թուրգութ Օզալի կառավարությունը ընդունեց օրենք գլխաշորի արգելքի վերացման մասին, սակայն նախագահ Էվրենը կիրառեց վետոյի իր իրավունքը։ 1989թ․ դեկտեմբերի 28-ին ԲԿԽ-ն ուժը կորցրած ճանաչեց 1982թ. որոշումը և գլխաշորի վերաբերյալ որոշումներ ընդունելը վերապահեց համալսարաններին։ [7] Սա դարձավ երկրում մի շարք հակասությունների և անհամապատասխանությունների պատճառ։
1997թ.-ի փետրվարյան «Թավշյա հեղափոխությունից» հետո Ազգային անվտանգության խորհրդի և գեներալների ճնշմամբ Կրթության նախարարությունը ևս մեկ անգամ վերահաստատեց ուսումնական հաստատություններում կրոնական հագուստ կրելու վրա դրված արգելքը։ [8] Իրավիճակը գլխաշորի խնդրի շուրջ նոր լարում ստացավ, երբ «Ազգային տեսակետի» հերթական կուսակցություններից «Առաքինություն» կուսակցությունը, մտնելով քաղաքական գործընթացների մեջ, արդեն 1999թ. ապրիլի 18-ի խորհրդարանական ընտրություններում ստացավ շուրջ 15% քվե, և նորընտիր խորհրդարանի բացմանը կուսակցության պատգամավոր Մերվե Քավաքչըն խորհրդարան եկավ գլխաշորով։ Մինչ այդ ոչ մի կին գլխաշորով չէր համարձակվել ոտք դնել Աթաթուրքի այդ «միջնաբերդը»։ [9] Ժողովրդահանրապետականները վրդովմունքով ընդունեցին եղածը, կնոջ դեմ նույնիսկ դատական գործ հարուցեցին և պահանջեցին մահապատիժ։ 2002թ․-ին «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության իշխանության գալով՝ ԵՄ-ին անդամագրման վերաբերյալ թեժ քննարկումների և գործընթացների ֆոնին ավելի քան իրական դարձավ խնդրի կարգավորման հեռանկարը։ Թեև իշխանության գալուց հետո անմիջապես այս զգայուն խնդրին լուծում տալ չփորձեցին, բայց կուսակցության անդամների և ղեկավարների սեփական օրինակը խոսում էր գլխաշորի խնդրին ուղղված իրենց վերաբերմունքի մասին։ Այսպես՝ 2002թ. ընտրություններից հետո Գյուլի գլխավորած կառավարության 25 անդամներից 14-ի կանայք գլխաշոր էին կրում։ Նրանց մեջ էր նաև Գյուլի կինը՝ Հայրունիսան։ Վերջինս 1998թ․ չի կարողացել դիմել Անկարայի լեզվաբանական և պատմա-աշխարհագրական համալսարանի Արաբերեն լեզվի և գրականության ֆակուլտետ՝ գլխաշոր կրելու պատճառով։ Այս առիթով նա 2002թ. դիմել է մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան, սակայն ամուսնու՝ վարչապետ դառնալու պատճառով ստիպված է եղել հետ վերցնել դիմումը։
Դեռ 1998թ. Անկարայի համալսարանի բժշկության ֆակուլտետի ուսանողուհի Լեյլա Շահինը, գլխաշոր կրելու պատճառով կրած կարգապահական տույժի հետ կապված, դիմել էր մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան։ Արդեն 2005թ․-ին ուսանողուհու դիմում-հայցը մերժվեց։ [10]
1990-ականներից հասարակությունը պառակտող և որպես քաղաքական իսլամի խորհրդանիշ ընկալվող գլխաշորի խնդրին իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը (ԱԶԿ) փորձեց իրավական լուծում տալ 2008թ․-ին։ Տարվա սկզբին ԱԶԿ-ն ԱՇԿ-ի և ԴՀԿ-ի հետ միասին հանդես եկավ օրենսդրական նախաձեռնությամբ, որի նպատակն էր վերացնել համալսարաններում և պետական հաստատություններում գլխաշոր կրելու վրա դրված արգելքը։ Հետևաբար քաղաքական ուժերի նոր նախաձեռնությունը նպատակ ուներ փոխել սահմանադրության 10-րդ և 42-րդ կետերը։ [11] Թեև փետրվարի 9-ին ԹԱՄԺ-ում նախագիծը հաստատվեց, սակայն ՀԺԿ-ն որոշեց վիճարկել փոփոխությունը քեմալիզմի պահապաններից մեկը համարվող Սահմանադրական դատարանում։ Վերջինս, իրականում գերազանցելով սահմանադրությամբ ամրագրված իր լիազորությունները, հունիսի 5-ին չեղարկեց փետրվարի 9-ի որոշումը, ու գլխաշորի խնդիրը մնաց օդում կախված։ [12]
2013թ․ սեպտեմբերի 30-ին Ռ. Թ. Էրդողանի առաջ քաշած «Ժողովրդավարացման փաթեթը» եկավ լուծելու գլխաշորի հարցը։ Համաձայն փաթեթի՝ կրոնական գլխաշորով կանայք այդուհետ իրավունք ունեին աշխատել պետական հաստատություններում (բացառությամբ ԶՈՒ-ի, դատարանների, ոստիկանության):[13] 2014թ․ մարտին փաթեթը գրեթե ամբողջությամբ ընդունվեց խորհրդարանում։
Այսպիսով, գլխաշորի խնդիրը, ներկայացնելով Մարդու հիմնարար իրավունքների տեսանկյունից և հմտորեն օգտագործելով ԵՄ անդամակցության հարցը, ԱԶԿ-ն տվեց խնդրին իրեն ցանկալի լուծում։
Գլխաշորի խնդրի արծարծումը Փամուքի «Ձյունը» վեպում
Երկար ժամանակ հասարակական-քաղաքական դիսկուրսում քննարկվող գլխաշորի հարցն իր արտացոլումը գտավ նաև գրականության մեջ։ Եվրամիություն-Թուրքիա հարաբերությունների ակտիվացման ֆոնին Փամուքը եղավ այն գրողը, ով արձագանքեց առկա կարևոր խնդրին։ Նրա «Ձյունը» վեպում արևմուտք-արևելք բախումը մասնավորապես ներկայացված է գլխաշորի արգելքի խնդրով։ 2006թ․ Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Օրհան Փամուքը «Թայմ» ամսագրի կողմից ճանաչվել է աշխարհի 100 ամենաազդեցիկ մարդկանցից մեկը։ Նրա գրքերը թարգմանվել են մոտ 60 լեզուներով ու հրատարակվել ավելի քան 100 երկրում։ 2002թ․ հրապարակված «Ձյունը» վեպը, որը, ըստ հեղինակի, իր «առաջին ու վերջին քաղաքական վեպն է», 2004թ․ New York Times Book Review-ի կողմից ճանաչվել է այդ տարվա լավագույն 10 գրքերից մեկը։
Մինչ պոստմոդեռնիստական այս վեպի գերակա մոտիվը երջանկության և սեփական «ես» -ի փնտրտուքն է, քաղաքական բաղադրիչը գործողություների իրականացման ֆոնն է։ 1990-ականների սկիզբը պատկերող վեպում Փամուքին հաջողվել է ներկայացնել ու կերպավորել երկրի հասարակական-քաղաքական կյանքի տվյալ փուլում առկա գաղափարական ուղղությունների հիմնական կրողներին և երկրում մի շարք կարևոր հիմնախնդիրների նկատմամբ նրանց վերաբերմունքը։ Հատուկ շեշտը դնելով երկար տարիներ Թուրքիայի քաղաքական-հասարակական դիսկուրսում չարչրկված «գլխաշորի խնդրին»՝ հեղինակը մասնավորապես անդրադառնում է Թուրքիայի ուսումնական հաստատություններում այն կրելու արգելքին։ Լինելով սեկուլյարիզմի ջատագով և արևմտյան բարքերի կրող՝ Օրհան Փամուքը գլխաշորի հետ կապված հարցը չի ներկայացրել միակողմանիորեն։ Վեպում կարելի է տեսնել թե՛ գլխաշորի տարածման հետ կապված աշխարհիկության դրույթի վտանգման վախ, թե՛ պաշտպանություն՝ ի դեմս թուրք կանանց ու աղջիկների, ովքեր տարիներ շարունակ կրել են գլխաշոր և որոնց կարճ ժամանակում պարտադրվում է հրաժարվել դրանից։ Գլխաշորի խնդրի նման պատկերումը մեկ անգամ ևս գալիս է ցույց տալու, որ տարիներ շարունակ այս հարցը եղել է թուրք հասարակությանը բևեռացնող և թշնամացնող խնդիր։
“
Ներկայումս կարող ենք ասել, որ գլխաշորի հետ կապված քննարկումները հանդարտվել են, սակայն քաղաքական-հասարակական դիսկուրսում դրանք իսպառ չեն անհետացել։
Հղումներ
[1]Başkan Erdoğan Şule Yüksel Şenler’in cenaze töreninde açıklamalarda bulundu |Video., “ahaber”, 29.08.19,
[2] Տեր-Մաթևոսյան Վ․, «Իսլամը Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական կյանքում(1970-2001թ)», ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտ, Երևան 2008թ․, էջ 179
[3] “1968’de Başörtüsü, ilk Fakülte işali, 80’lerde “Türban” ve Kenen Evren”, Ankara-BIA Haber Merkezi, 09.06.2008
[4] Adnan Oktay, “28 Șubat süreci öncesi ev sonrasında Türkiyede başöüsü yasağı”,
[5] Toruk İbrahim, “Türkiyede başörtüsü sorunu ve yazılımedyada sunumu”, Türkiye Araştırmaları Dergesi, s. 486
[6] Նույն տեղում։
[7] Elizabeth Özdalga, The veiling issue, official secularism and popular islam in Modern Turkey, Curzon Press, Richmond, 1998, pp.39-47
[8] Տեր-Մաթևոսյան Վ․, «Իսլամը Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական կյանքում(1970-2001թ)», ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտ, Երևան 2008թ․, էջ 181
[9] Նույն տեղում։
[10] “AİHM, Leyla Șahin’in türbanla ilgili itirazını reddetti”, Hürriyet gazetesi, 10.11.2005
[11] Սաֆրաստյան Ռ․, Մելքոնյան Ռ․ և ուրիշներ, Թուրքիայի Հանրապետության պատմության դասագիրք, ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտ, Երևան 2018թ․, էջ 260
[12] “Türban tartışmaları 60’larda başamıştı”, Cumhuriyet gazetesi, 05.10.2010
http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/diger/184516/Turban_tartismalari_60_larda_baslamisti.html
[13] Սաֆրաստյան Ռ․, Մելքոնյան Ռ․ և ուրիշներ, Թուրքիայի Հանրապետության պատմության դասագիրք, ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտ, Երևան 2018թ․, էջ 288
Գրականություն
1․Տեր-Մաթևոսյան Վ․, «Իսլամը Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական կյանքում(1970-2001թ)», ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտ, Երևան 2008թ․
2․ Սաֆրաստյան Ռ․, Մելքոնյան Ռ․ և ուրիշներ, Թուրքիայի Հանրապետության պատմության դասագիրք, ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտ, Երևան 2018թ․
3․ Toruk İbrahim, “Türkiyede başörtüsü sorunu ve yazılımedyada sunumu”, Türkiye Araştırmaları Dergesi
4․ Elizabeth Özdalga, The veiling issue, official secularism and popular islam in Modern Turkey, Curzon Press, Richmond, 1998
5․Metin Toprak , Nasuh Uslu, “The Headscarf Controversy in Turkey”, Journal of Economic and Social research 11(1) 2009, 43-67
6.Orhan Pamuk. “Kar”. Istanbul:İletişim Yayınları, 2002.
9․https://www.dailysabah.com/turkey/2019/08/29/sule-yuksel-senler-icon-for-muslim-women-passes-away
12․http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/diger/184516/Turban_tartismalari_60_larda_baslamisti.html
13 . Cover Photo:
Հեղինակ՝ Անահիտ Կարապետյան (Anahit Karapetyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են։