Բերնի Սանդերսը անընդհատ խոսում է տնտեսական անհավասարության մասին, ինչը օրեցօր ավելի մեծ հնչեղություն է ստանում։ Պետք չէ սոցիալիստ լինել անհանգստանալու համար Ամերիկայում հարուստների և աղքատների միջև բաժանումից։ Քաղաքական շրջանակներում ընդգրկված շատ ամերիկացիներ պնդում են, որ խորապես անհանգստացած են տնտեսական անհավասարությամբ, և շատերն ասում են, որ աջակցում են փոփոխություններին, որոնք կնպաստեն եկամտի և հարստության ավելի հավասարաչափ բաշխմանը:
Սակայն իր «Անհավասարության մասին» գրքում փիլիսոփա Հարի Ֆրանկֆուրտը պնդում է, որ տնտեսական հավասարությունը չունի ոչ մի ներհատուկ արժեք։ Սա բարոյական պնդում է, սակայն, միևնույն ժամանակ, նաև հոգեբանական։ Ֆրանկֆուրտը ենթադրում է, որ եթե մարդիկ ժամանակ տրամադրեն դատելու, ապա կտեսնեն, որ անհավասարությունը իրականում այն չէ, ինչ իրենց անհանգստացնում է։
Մարդիկ կարող են անհանգստանալ նրանից, ինչ նրանք համարում են տնտեսական անհավասարության անարդարացի պատճառներ, իրավացիորեն խելամիտ անհանգստություն, հաշվի առնելով՝ թե որքանով է մարդու եկամուտը և հարստությունը սահմանվում նրա ծնունդով, ներառյալ՝ որքան գումար են ունեցել մարդու ծնողները՝ պայմանավորված մարդու սեռով։ Մենք նաև անհանգստացած ենք տնտեսական անհավասարության պոտենցիալ հետևանքներով։ Մենք կարող ենք կարծել, որ այն քայքայում է ժողովրդավարությունը, մեծացնում հանցավորությունը կամ նվազեցնում ընդհանուր երջանկությունը։ Ամենից շատ մարդկանց անհանգստացնում է աղքատությունը, սակայն ոչ թե այն, որ որոշները ունեն ավելի քիչ, այլ այն որ «նրանք, ովքեր քիչ ունեն, չափից շատ քիչ ունեն»։
Այդուհանդերձ, Ֆրանկֆուրտը պնդում է, որ մեզ չի անհանգստացնում անհավասարությունը հանուն մեզ։ Նա նշում է, որ քչերին է անհանգստացնում շատ հարուստների և շատ լավ ապահովված մարդկանց միջև անհավասարությունը, անգամ եթե այն կարող է լինել չափից ավելի մեծ, ինչպես բացարձակ, այնպես էլ համամասնությամբ, քան չափավոր բարեկեցության և աղքատության միջև եղած անհավասարությունը։ Ըստ նրա՝ աշխարհը, որտեղ բոլորը տանջվում են սարսափելի աղքատությունից, կլիներ կատարյալ հավասար, սակայն ոչ բոլորը կնախընտրեն այդ աշխարհը այն աշխարհից, որում մենք հիմա ապրում ենք։ Ուստի «հավասարությունը» չի կարող լինել այն, ինչ մենք իսկապես արժևորում ենք։
Ֆրանկֆուրտի որոշ փաստարկներ կրում են տեխնիկական բնույթ, սակայն դժվար չէ հիշել դեպքեր, երբ դեպի հավասարություն սխալ կողմնորոշումը դարձնում է աշխարհը ավելի վատը։ Իմ սիրած օրինակը այստեղ կատակերգու Լուիս Ք․Ք․-ից է, որտեղ նա նկարագրում է, թե ինչպես է կոտրվել իր հինգ տարեկան երեխայի խաղալիքը, որից հետո երեխան պահանջել է, որպեսզի նա կոտրի իր քրոջ խաղալիքը, որպեսզի լինի հավասարություն։ «Եվ ես արեցի։ Կարծես լաց լինելով։ Եվ ես նայեցի նրան։ Նրա դեմքին սարսռեցնող ժպիտ էր»։
Կարո՞ղ է արդյոք Ֆրանկֆուրտը իսկապես լինել իրավացի այն հարցում, որ մարդիկ չեն արժևորում տնտեսական հավասարությունը հանուն իրենց։ Շատ գիտնականներ այլ կերպ են կարծում։ Պրիմատոլոգ Ֆրանս դե Վալը ամփոփում է հայտնի տեսակետը՝ գրելով․ «Ռոբին Հուդը ճիշտ էր հասկացել։ Մարդկության ամենախորը ցանկությունը հարստություն տարածելն է։
Ի պաշտպանություն դե Վալի տեսակետի՝ հետազոտողները պարզել են, որ եթե երեխաներին խնդրեն բաժանել առարկաները անծանոթ մարդկանց, ապա նրանք խստորեն հակված կլինեն հավասարաչափ բաշխմանը նույնիսկ ծայրահեղ իրավիճակներում։ Հոգեբաններ Ալեքս Շոուն և Քրիստինա Օլսոնը վեցից ութ տարեկան երեխաներին պատմեցին երկու տղաների՝ Դենի և Մարկի մասին, ովքեր մաքրել էին իրենց սենյակը և պետք է պարգևատրվեին ջնջիչներով, սակայն երեխաները հինգն էին, ուստի հավասար բաշխումը հնարավոր չէր։ Երեխաները ճնշող մեծամասնությամբ հայտնեցին, որ փորձավարը պետք է դեն նետի հինգերորդ ջնջիչը, քան իրականացնի անհավասար բաժանում։ Նրանք վարվեցին այդպես, անգամ, եթե կարողանային ջնջիչը տալ Դենին կամ Մարկին առանց մյուսի իմացության, այնպես, որ նրանք չէին կարող անհանգստանալ զայրույթի կամ նախանձի առաջացման համար։
Թվում է, թե այս արձագանքները արտացոլում են հավասարության բուռն ցանկություն, բայց ավելի հավանական է, որ դրանք արտացոլում են արդարության ցանկություն: Միայն այն պատճառով, որ Դենն ու Մարկը նույն գործն էին արել, նրանք պետք է ստանային նույն պարգևը: Եվ այսպես, երբ Շոուն և Օլսոնը երեխաներին ասացին, որ «Դենը ավելի շատ աշխատանք է կատարել, քան Մարկը», նրանք բավականին հանգիստ էին, որ պետք է երեքը տան Դանին, իսկ երկուսը՝ Մարկին: Այսինքն՝ նրանց համար բնական էր անհավասարությունը այնքան ժամանակ, քանի դեռ այն արդար էր:
Հետազոտության ընթացքում, որին ես մասնակցում էի Յելի համալսարանում, և որը ղեկավարվում էր այն ժամանակվա շրջանավարտ Մարկ Շեսկինի կողմից, մենք պարզեցինք, որ ավելի փոքր տարիքի երեխաներն իրականում ունեն անհավասարության հակվածություն։ Նրանք նախընտրում են այնպիսի բաշխում, որտեղ նրանք հարաբերական առավելություն են ստանում հավասար բաշխումների նկատմամբ, որտեղ յուրաքանչյուրը ստանում է նույնը։ Օրինակ՝ երեխաները նախընտրում են մեկը իրենց համար և ոչինչ մյուս երեխայի համար այն տարբերակի շրջանակներում, որտեղ յուրաքանչյուրը ստանում է երկուսը։
Այս եզրահանգումը համապատասխանում է նրան, ինչը բացահայտել են շատ հետազոտողներ և նկատել են շատ ծնողներ։ Երբ բաժանվում է հյուրասիրություն, երեխաները դառնագին կբողոքեն, եթե ստանան քիչ, և հակառակը՝ նրանք միանգամայն հանգիստ են, եթե ստանում են ավելին։ Նմանապես վարվում են նաև պրիմատները։ Կապիկները սիրում են վարունգ, և նրանք, որպես կանոն, երջանիկ են լինում ստանալով այն, սակայն եթե նրանց տան վարունգ այն բանից հետո, երբ նրանք տեսել են, թե ինչպես է մեկ այլ կապիկ ստանում խաղող, որը կապիկները նույնպես սիրում են, նրանք կատաղում են։ Մյուս կողմից՝ խաղողով կապիկը բավականին հանգիստ է զգում իրեն՝ իր հարաբերական առավելությամբ։
Փոքր խմբերի դիտարկումներից բխում են տարբեր տեսակի փաստարկներ՝ հօգուտ հավասարության նկատմամբ բնական հակվածության, որոնք, ըստ էության, էգալիտար խմբեր են։ Փոքր խմբերում ապրանքները բաշխվում են մոտավորապես հավասարապես, թույլերի մասին հոգ են տանում, իսկ առաջնորնդերի իշխանությունը սահմանափակ է: Այն շատ նման է «Գրավի՛ր Ուոլ Սթրիթը»-ին (Occupy Wall Street)։
Փոքր խմբերի վարքագիծը տեսնելը գրավիչ է, քանի որ դրանք արտացոլում են հավասար վերաբերմունքի ինչ-որ բնական նախապատվություն, բայց մարդաբան Քրիստոֆեր Բոեմը, ով այս խմբերը լայնորեն ուսումնասիրել է, այլ պատմություն է պատմում: Նա պնդում է, որ այդ էգալիտար կառույցները ծագում են, քանի որ ոչ ոք չի ուզում ձախողվել։ Այս հասարակություններում անհատները մոտավորապես հավասար են, քանի որ բոլորը պայքարում են նրա համար, որպեսզի ոչ ոք չստանա իրենցից շատ իշխանություն։ Ինչպես և քննարկել եմ իմ՝ «Ուղղակի երեխաներ» վերջին գրքում, այս խմբերում գործում է ինչ-որ էգալիտարիզմի անտեսանլի ձեռք։ Բոեմը գրում է․ «Անհատները, ովքերը այլ կերպ կլինեին ենթականեր, բավականաչափ խելացի են, որպեսզի ձևավորեն մեծ և միասնական քաղաքական դաշինք։ ․․․Քանի որ միավորված ենթակաները անընդհանտ ճնշում են իրենց մեջ ավելի հավակնոտ ալֆա տեսակներին, էգալիտարիզմը, ըստ էության, քաղաքական աստիճանակարգի արտառոց տարատեսակ է։ Թույլերը համատեղում են ուժերը, որպեսզի ակտիվորեն գերիշխեն ուժեղներին»։
Այս վերլուծությունները օգնում են մեզ բացատրել, թե ինչու այսօր գոյություն ունեն ուժի այդպիսի մեծ տարբերություններ աշխարհում, որտեղ թույլերի համար ավելի դժվար է միավորվել՝ ուժեղներին գերիշխելու նպատակով։ Ինչպես ասում է Բոեմը՝ փոքր հասարակություններում ցանկացած նմանակող բռնապետ կարող է արհամարհվել կամ ծաղրվել ցանկացածի կողմից, և եթե նա չի ընկալել հաղորդագրթյունը, ապա կարող է ծեծի ենթարկվել, վտարվել խմբից կամ սպանվել։ Սակայն սա ավելի բարդ հնարք է միլիոնավոր մարդկանց հանույթում, որտեղ փոխգործակցություններն այլևս դեմ առ դեմ չեն, և որտեղ հզորները ունեն զենքեր և գուլագներ։
Այն, ինչ մենք տեսնում ենք երեխաների և փոքր մասշտաբի հասարակությունների ուսումնասիրություններից, արդարության վաղ ձգտում է և ոչ մեկից պակաս չստանալու առանձնակի ուժեղ մղում: Սակայն մենք չգտանք ապացույց, որ մարդիկ կամ ցանկացած այլ տեսակ, բնականորեն, արժևորում են հավասարությունը իրենց համար։
Վարքաբանական տնտեսագետներ Մայքլ Նորթոնը և Դեն Արիելին վերջերս ցույց տվեցին ամերիկացիների հարստության բաշխումների մոդել, որտեղ ներքևում գտնվող առաջին հնգյակը ուներ հարստության X տոկոս, հաջորդ հնգյակը՝ Y տոկոս, և այսպես շարունակ։ Նրանք պարզեցին, որ ամերիկացիները շատ սխալ են այն հարցում, թե որքան անհավասար է իրենց երկիրը։ Նրանք կարծում են, որ ներքևի 40 տոկոսն ունի հարստության 9 տոկոսը, իսկ վերևի 20 տոկոսը՝ 59 տոկոս, մինչդեռ իրական համամասնությունը հետևյալն է՝ 0,3% և 84%:
Նրանք նաև հայտնաբերեցին, որ երբ ամերիկացիներին հարցնում են, թե որ բաշխումը կլիներ իդեալական, նրանք, անկախ քաղաքական կուսակցությունից, ցանկանում են շատ ավելի հավասար հասարակություն, քան որում իրականում ապրում են կամ հավատում են, որ ապրում են։ “The Atlantic”-ում հրապարակված իր հոդվածում Արիելին գրում է․ «Ամերկացիների ճնշող մեծամասնությունը նախընտրում է հարստության բաշխում ավելի հավասար, քան առկա է Շվեդիայում, որը քաղաքական գաղափարախոսության առումով տեղավորվում է ծայրահեղ ձախ կողմում և որը ազատականների կողմից ընկալվում է որպես իդեալական հասարակություն՝ քննադատվելով պահպանողականների կողմից որպես սոցիալիստական դայակ-պետություն»։
Սրանք կարևոր եզրահանգումներ են, սակայն Ֆրանկֆուրտի վերլուծությունը ստիպում է մեզ կասկածի տակ առնել դրանց իրական նշանակությունը։ Արիելին շեշտում է, որ ամերիկացիները շատ ավելի հավասար հասարակություն են ուզում, քան ունեն, սակայն սխալ է նշել, որ նրանք իրականում հավասարություն չեն ուզում: Ուսումնասիրությունները պարզեցին, որ երբ հարցվածներին խնդրում էին ստեղծել իդեալական հասարակություն, նրանք ընտրում էին այնպիսի հասարակություն, որտեղ վերևի հնգյակում գտնվողները ունեն մոտ երեք անգամ ավել հարստություն, քան նրանք, ովքեր գտնվում են ներքևի հնգյակում։ Սա դժվար թե լուծի խնդիրը, սակայն այն պետք է դրդի մեզ լուրջ վերաբվերվել Ֆրանկֆուրտի թերահավատությանը այն մասին, թե ինչ ենք մենք ուզում, և նրա մտահոգությանը, որ մենք չափից շատ ենք անհանգստանում հարաբերական տարբերություններով և ոչ բավարար չափով՝ արդարության և առաջին հերթին աղքատների տառապանքների մասին։
Թարգմանիչ՝ Տաթև Ղազարյան (Tatev Ghazaryan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: