Իսլամը աշխարհի երկրորդ ամենատարածված և, միևնույն ժամանակ, ամենաարագ աճող կրոնն է: Մոտավոր գնահատումներով այսօր մահմեդականների թիվը հասնում է 1.1-ից 1.5 միլիարդի, այսինքն` Երկիր մոլորակի բնակչության մոտ մեկ հինգերորդը, որը տարածված է ավելի քան 70 երկրներում: Աշխարհագրական առումով իսլամի ազդեցությունը հիմնականում կենտրոնացած է Ասիայում և Աֆրիկայում: Հայտնի միջազգայնագետ Էնդրյու Հեյվուդը իր «Գլոբալ քաղաքականություն» գրքում նշում է, որ իսլամն ուղղակի միայն կրոն չէ և երբեք էլ այդպիսին չի եղել: «Այն ավելի շուտ կենսակերպ է, որն ուղեկցվում է անհատների, ազգերի ու պետությունների բարոյական, քաղաքական և տնտեսական վարքի մասին կոնկրետ ցուցումներով»,- գրում է հեղինակը[1]: Հենց այս գաղափարն էլ, ըստ էության, ընկած է իսլամը քաղաքականացնելու որոշ մահմեդական խմբերի ձգտումների հիմքում:
Իսլամն առաջարկում է պետական և իրավական կազմավորման մի առաձին համակարգ, որն արտահայտված է Ղուրանում և Սուննայում, որն իր մեջ ներառում է այն ողջ վարքականոնը, որին, ըստ ավանդության, հետևում էր Մուհամեդ մարգարեն: Առավել առաջադիմական մահմեդականներն ընդունում են նաև մահմեդական վարքականոնի վերաբերյալ որոշ նոր քարոզիչների մեկնաբանությունները՝ այսպես կոչված «իջթիհադը», չնայած այն հանգամանքին, որ առավել պահպանողական մահմեդականները պնդում են, որ «իթջիհադի դարպասները» փակվել են շուրջ 1000 տարի առաջ[2]:
Քաղաքական իսլամը կամ իսլամիզմը ի հայտ է եկել իսլամի հիմնադրման ժամանակաշրջանից սկսած: Իսլամի՝ որպես կրոնի և որպես աշխարհայացքի ի հայտ գալը ունեցել է մեծամասամբ քաղաքական նպատակներ: Այն միտված է եղել Արաբական թերակղզու ցեղերի միավորմանը և արաբական պետություն ստեղծելուն: Իհարկե պետք է նշել, որ «Ղուրանը» անուղղակիորեն մերժում է պետությունը՝ որպես կրոնից առանձին ինստիտուտ, այդ իսկ պատճառով սկզբնական շրջանում ստեղծված մուսուլմանական երկրները համարվում էին կրոնական ինստիտուտներ, իսկ խալիֆները, սուլթանները և իմամները՝ ավելի շատ հոգևոր, քան աշխարհիկ և քաղաքական գործիչներ: «Պետության» հասկացությունը բացակայում էր Ղուրանում և Սուննայում, ինչպես նաև սկզբնական շրջանի մահմեդական հետազոտողների աշխատություներում: Ինչպես նշում է իսլամական փիլիսոփա Հեյդար Ջամալը՝ «Պետությունը թաղուտ է (այսինքն մի բան, որին խոնարհվում են Ալլահից բացի), շահագործման մեխանիզմ, որը ստեղծվել է հեթանոսական քաղաքակրթություններում շահագործող խավի կողմից, ինչը չի կարելի հարմարեցնել իսլամին: Ալլահը իր Ղուրանում ոչինչ չի ասում պետության մասին: Միայն մեկ անգամ այնտեղ կա հիշատակություն «դաուլա» իմաստով, ինչը այդտեղ նշանակում է հասարակական հարստություն, այլ ոչ թե պետություն: Ղուրանը խոսում է միայն հանրույթի (ումմայի) մասին, իսկ վերջինս և պետությունը անհաշտ թշնամիներ են»[3]:
Իսլամը՝ որպես կրոն, բաժանվում է 2 հիմնական մեծ ուղղությունների` սուննիականության և շիականության: Սուննիները կազմում են ամբողջ մահմեդական բնակչության մոտ 85-90 տոկոսը, իսկ շիաները` 10-12 տոկոսը: Երկու ուղղությունները մեծապես տարբերվում են միմյանցից գաղափարա-փիլիսոփայական առումներով: Սակայն երկու ուղղությունների բաժանման և հիմնական հակասություններն ունեին հենց քաղաքական պատճառներ: Մասնավորապես՝ հիմնական խնդիրը իսլամի բոլոր հետևորդների կրոնական և քաղաքական ղեկավարի` խալիֆի հետևորդության հարցն էր[4]:
Քաղաքական իսլամի զարգացման հիմնական փուլերը և հիմնական ուղղությունները
Քաղաքական իսլամն ունեցել է զարգացման մի շարք փուլեր և իր դրսևորումն է գտել տարբեր ձևերով, սակայն մեզ առավել հետաքրքիր են քաղաքական իսլամի կամ իսլամիզմի ժամանակակից դրսևորումները կամ ճյուղերը:
Քաղաքական իսլամը ներկայիս իմաստով առաջացել է 18-րդ դարից սկսած և բուռն զարգացում է ապրել 20-21-րդ դարերի ընթացքում: Ընդհանուր առմամբ քաղաքական իսլամը կարելի է բաժանել 5 հիմնական ուղղությունների՝ հոմեյնիականություն, վահաբիականություն, սալաֆիականություն (արաբերեն նախնի բառից), չափավոր իսլամիզմ և եվրոիսլամ:
Հոմեյնիականություն
Հոմեյնիականությունը պատկանում է իսլամի շիա ճյուղին և առաջ է եկել 1979թ․-ից սկսած` Իրանում իսլամական հեղափոխությունից հետո: Այն հանդիսանում է բավական ծայրահեղ ուղղություն, սակայն ոչ այնքան ագրեսիվ, որքան սուննիականության քաղաքական արմատական ուղղությունները: Հոմեյնիկանությունը ներկայիս Իրանի իսլամական հանրապետության հիմնական կրոնական, գաղափարական հենքն է, և աշարհաքաղաքական նպատակներից ելնելով՝ Իրանը փորձում է այն տարածել Մերձավոր Արևելքի շիա բնակչության շրջանում, մասնավորապես՝ Լիբանանում (Հեզբոլլահ), Իրաքում (Մահդիի բանակ), Եմենում (Հուսիթներ կամ Անսար Ալլա): Հոմեյնիականության հիմքում ընկած է հակասեմիթիզմը, հակասիոնիզմը, հակաիմպերալիզմը: Ընդհանրապես, ուղղության հիմնադիր այաթոլլա Ռոբոլահ Հոմեյին հանդիսանում էր Արևմուտքի, մասնավորապես՝ ԱՄՆ-ի մոլլի հակառակորդ և քննադատ: Հոմեյնիականությունը համարում է, որ իսլամական պետության սահմանադրության հիմքում պետք է ընկած լինի Շարիաթը, իսկ երկրի հոգևոր իշխանությունը պետք է վեր կանգնած լինի քաղաքական իշխանությունից: Այս ամենին մենք կարող ենք ականատես լինել Իրանում: Սակայն հոմեյնիականությունը սկզբունքորեն չի մերժում ժողովրդավարական կառավարումը և իր քաղաքականության մեջ բավականին ճկուն է:[5]
**
Մեր ուսումնասիրության համար առավել կարևոր և հիմնային են իսլամի սուննի ուղղության քաղաքական հիմնական հոսանքները՝ վահաբիականություն, սալաֆիականություն, չափավոր իսլամիզմը:
Վահաբիականություն
Քաղաքական իսլամի ներկայիս ամենաարմատական ուղղությունն է համարվում վահաբիականությունը: Այս ուղղությունը հիմնադրվել է 18-րդ դարում Արաբական թերակղզում, իսլամի քարոզիչ Մուհամմեդ Աբդ ալ-Վահաբի կողմից: Աբդ ալ-Վահաբի գաղափարախոսություն հիմնադրույթը հանդիսանում էր այսպես կոչված «մաքուր իսլամը»: Ըստ ալ-Վահաբի` ժամանակի ընթացքում մահմեդականները հեռացել էին իսլամի նախնական, ճշմարիտ սկզբունքներից, և այժմ աշխարհում գոյություն ունեցող բոլոր անարդարությունները դրա արդյունք են: Ալ-Վահաբը իր ուսմունքով կոչ էր անում մահմեդականներին ոտքի կանգնել և սրբազան պայքար մղել իսլամի նախնական վիճակի վերականգնման համար: Այդ պայքարի տակ նա հասկանում էր բոլոր մուսուլմանական աղանդների (ի դեպ ամենամեծ աղանդը նա համարում էր շիականությունը) բռնի վերացումը, ինչպես նաև սրբազան պատերազմը կամ ջիհադը բոլոր ոչ մահմեդականների դեմ (մասնավորապես այստեղ նա կոչ էր անում սպանել բոլոր «ոչ գրքի» ժողովուրդներին, իսկ «գրքի ժողովուրդներին» (քրիստոնյաներ, հրեաներ)՝ բռնի կրոնափոխ անել): Ալ-Վահաբի գաղափարները բավականին մեծ արձագանք ստացան:[6] Հատկանշական է, որ ալ-Վահաբը հանդիսանում էր ներկայիս Սաուդյան Արաբիայի թագավորական դինաստիայի հիմնադիր Մուհամմեդ իբն Սաուդ իբն Մուհամմադ իբն Միքրին ալ-Մուրադիի գաղափարական կողմնակիցը, և հենց վահաբիականության գաղափարի տակ Արաբական թերակղզու ցեղերը միավորվեցին և մոտ 200 տարվա պայքարից հետո անկախացան Օսմանյան կայսրությունից՝ ստեղծելով ներկայիս Սաուդյան Արաբիան: Ներկայումս վահաբիականությունը պաշտոնապես Սաուդյան Արաբիայի պետական գաղափարախոսությունն է, իսկ այդ երկիրը ամբողջ աշխարհում վահաբիականության կարևորագույն ֆինանսավորողն ու աջակիցն է: Հատկանշական է, որ որոշ տեսաբաններ վահաբիականներին համեմատում են 17-18-րդ դարերում Մեծ Բրիտանիայում տարածում գտած բողոքական ծայրահեղ ուղղության` պուրիտանների հետ: Վերջիններս նույնպես գործում էին բավականին արմատական ձևով և կոչ էին անում հաստատել քրիստոնեության մաքուր ձևը[7]: Ներկայումս գործող հիմնական իսլամական ահաբեկչական խմբավորումներն ունեն վահաբիական գաղափարախոսություն: Հատկապես կարելի է նշել ալ-Քաիդան և Իսլամական պետությունը (նախկին Իրաքի և Ասորիքի իսլամական պետությունը): Վահաբիականները հայտարարում են, որ իրենց նպատակն է ամբողջ մահմեդական աշխարհում մեկ միասնական խալիֆայության ստեղծումը, որը պետք է ղեկավարվի Շարիաթի օրենքներով: Մասնավորապես՝ նրանք իսլամական տարածք (դար ալ-Իսլամ) են դիտում նաև Եվրոպայի զգալի մասը` Պիրենեյան և Բալկանյան թերակղզիները[8]:
Սալաֆիականություն
Քաղաքական իսլամի մյուս ծայրահեղ ուղղությունը սալաֆիականությունն է, որի քաղաքական կառույցն է հանդիսանում «Մուսուլման եղբայրներ» կուսակցությունը: Վերջինս ստեղծվել 1928թ․-ին Եգիպտոսում: Այն նպատակ է հռչակել մահմեդական բնակչություն ունեցող երկրներում իսլամական պետությունների ստեղծումը, որը կկառավարվի Շարիաթի օրենքներով: «Մուսուլման եղբայրների» հիմնական գաղափարախոսն է Հասան ալ-Բաննան (1906–1949): Իր վերլուծություններում նա հիմնավորվում էր խիստ թաուխիդի վրա: Նա կարծում էր, որ իսլամը ունիկալ և ունիվերսալ հասարակական կառույց է, որը հստակեցնում է մարդկային կյանքի բոլոր հիմնական ասպեկտները: «Մուսուլման եղբայրների» գլխավոր կարգախոսն էր՝ «Ալլահը մեր աստվածն է, Մարգարեն՝ մեր առաջնորդը, ջիհադը մեր ճանապարհն է, Ալլահի համար մեռնելը մեր բարձրագույն ձգտումն է»: Ալ-Բաննան նշում էր, որ իսլամական համայնքը պետք է ապրի շարիաթով: Ղուրանում նշվում է տարբեր ազգության և ռասսայի մարդկանց միասնության, եղբայրության և հավասարության, տնտեսական հավասարության, հավասար հնարավորությունների, մարդուն մարդու կողմից շահագործման անհնարինության, անկրթության և չքավորության բացակայության մասին: Ալ-Բաննան գտնում էր, որ այդ ամենը եղել է առաջին խալիֆների կառավարման ընթացքում, ուստի պետք էր վերականգնել այդ խալիֆայությունը[9]: Հետաքրքրական է, որ այստեղ մենք տեսնում ենք տեսականորեն սոցիալիզմի որոշակի դրսևորումներ: Սակայն գործնականում սալաֆիականությունը կտրականապես դեմ էր արտահայտվում սոցիալիզմի կամ կոմունիզմի հետ համագործակցությանը: Նշված ուղղության հիմնական դրույթներից է նաև հակասիոնիզմը, ինչպես նաև սալաֆիզմի որոշ ենթաուղղությունների համար հակաարևմտականությունը[10]:
«Մուսուլման եղբայրները» ամբողջ 20-րդ դարում պայքարել են Եգիպտոսում, Սիրիայում և արաբական սոցիալիստական կամ ազգայնական պետություններում իշխանությունը գրավելու համար, սակայն պարտվել են: 2010թ․-ին արաբական երկրներում սկսված հեղափոխությունների շարքը նոր հնարավորություններ ընձեռեց «Մուսուլման եղբայրներին»: Թունիսում, Լիբիայում և Եգիպտոսում (վերջինում՝ ժամանակավորապես) նրանք հասան իշխանության, իսկ Սիրիայում ակտիվորեն պայքարում են Բաշար ալ-Ասսադի աշխարհիկ ռեժիմը տապալելու համար:
Ընդհանրապես շատ դեպքերում մասնագետները նույնացնում են «քաղաքական իսլամ» և «իսլամիզմ» հասկացությունները, իսկ իսլամական քաղաքակրթության և քաղաքական իսլամի ուսումնասիրությունների գծով հայտնի մասնագետ Ջոն Էսպոզիտոն նույնիսկ նույնականացնում է «քաղաքական իսլամ» և «իսլամական արմատականություն» հասկացությունները[11]: Էսպոզիտոն, նկարագրելով քաղաքական իսլամի դրսևորումն ու վերելքը ժամանակակից աշխարհում, գալիս է շատ հետաքրքրական մի եզրահանգման. «Քաղաքական իսլամը նոր վերելք ապրեց, երբ շատերի մոտ ձևավորվեց այն ընկալումը, որ ձախողման են մատնվել աշխահիկ այնպիսի գաղափարախոսություններն, ինչպիսիք են ազգայնականությունը, կապիտալիզը և սոցիալիզմը: Իսլամական խորհրդանիշերը, հռետորաբանությունը, գործիչները և կազմակերպությունները դարձել են լեգիտիմացման և մոբիլիզացման այն աղբյուրները, որոնցով և սնվում է իսլամական սոցիալական և քաղաքական ակտիվիզմը»,- գրում է նա[12]: Այսինքն` իսլամը, կոնկրետ քաղաքական գործունեության իրականացման պարագայում, հանդես է գալիս որպես լեգիտիմության աղբյուր: Կարելի է պնդել, որ հենց «Մուսուլման եղբայրների» պարագայում է ակտուալ այս դրույթը:
Չափավոր իսլամիզմ
Քաղաքական իսլամի մյուս ուղղությունը չափավոր իսլամիզմն է: Տեսականորեն այս ուղղության ներկայացուցիչները կողմ են ներկայիս լիբերալ ժողովրդավարության և իսլամի միախառնմանն ու ներդաշնակ ձուլմանը: Մասնավորապես՝ նրանք կողմ են Շարիաթից որոշ դրույթների կիրառմանը պետության օրենսդրական դաշտում, ինչպես նաև որոշակի լիբերալ արժեքների սահմանափակման կողմնակից են[13]: Որոշակիորեն կարելի է նմանություններ տեսնել չափավոր իսլամիստների և ներկայիս արևմտյան ժողովրդավարություններում առկա պահպանողական կուսակցությունների միջև: Ներկայումս սակայն չափավոր իսլամիստների միակ իրական իշխանությունը և ստացված մոդելը գործում է Թուրքիայում: Իհարկե չի կարելի հստակ կանխատեսել, թե այն ինչի կվերածվի հետագայում[14], սակայն այժմ չափավոր իսլամիզմի թուրքական մոդելը հաջող կերպով խուսանավում է եվրոպական լիբերալ արժեքների և քաղաքական իսլամի միջև: Չափավոր իսլամիստական մյուս ուժերը, որոնք լայն թափով ստեղծվեցին Մերձավոր Արևելքի արաբական երկրներում Արաբական գարնան հեղափոխություններից հետո, հիմնականում շատ թույլ են և արագությամբ կլանվում են ծայրահեղ իսլամիստական ուժերի կողմից:
Ջիհադ
Արմատական իսլամիզմի բոլոր ճյուղերին բնորոշ է իսլամում տարածված «ջիհադի» (սրբազան պատերազմի) գաղափարը: Առհասարակ, այն ոչ մահմեդականների կողմից ընդունվում է խիստ բացասական իմաստով: Սակայն իրականում այն կարող է մի քանի ձևով մեկնաբանվել: Իսլամի հարցերով հետազոտող Բերնարդ Լյուիսն իր «Իսլամի քաղաքական լեզուն» աշխատության մեջ ընդգծում է, որ ջիհադն անշուշտ կարող է ընկալվել որպես ռազմական գործողություն` զուտ պաշտպանական նպատակներով: «Ջիհադ» արաբերեն բառը նշանակում է «ջանք, պայքար»: Լյուիսը նաև նշում է, որ շիա տեսաբանների մեծամասնությունը ջիհադը մեկնաբանում է առավել հոգևոր ընկալումների շրջանակներում և շեշտում, որ ջիհադի էությունը սեփական անձը մաքրագործելն է: Այսինքն` ջիհադը ստանում է ներանձնային սրբագործման իմաստ: Սակայն հեղինակը հիշեցնում է նաև Մուհամեդ մարգարեի խոսքերը, ով ասում էր. «Ջիհադ քեզ կարող է պարտադրել ցանկացած էմիր` լինի նա աստվածավախ, թե ոչ, և նույնիսկ եթե նա շատ մեղքեր գործի»[15]: Ուստի Մուհամմեդի խոսքերից հասկանալի է դառնում, որ ջիհադի ռազմական առումով ընկալումը նույնպես պետք է ընդունել:
Շարիաթ
Անդրադառնալով արմատական իսլամիզմին՝ կարելի է ընդհանրացնել, որ նրանց բոլորի համար գաղափարական կարևորագույն հիմնասյուներից է Շարիաթի (արաբերենից թարգմանաբար նշանակում է ճանապարհ, ուղի) օրենքներով առաջնորդվելը, ինչն էլ հանդիսանում է այն արդարացի իրավաբանական շրջանակը, որի հիմքի վրա է միայն հնարավոր կառուցել արդար և կատարյալ հասարակություն: Շարիաթը ոչ թե սովորական օրենք է, այլ կանոնների բնական ամբողջություն: Այն հենց բնության էության մեջ է: Շարիաթի իրականացման կամ կյանքի կոչելու համար իսլամական դավանաբանությունը չի նախատեսում որևէ կոնկրետ ինստիտուտի ստեղծում: Դա մեծապես խնդիրներ է առաջացնում, քանի որ այս դեպքում մահմեդականների համար կարևորվում է Շարիաթի մեկնաբանության խնդիրը: Դա հատուկ է նաև Ղուրանին և Սուննային, որտեղ կան բազմաթիվ հակասական և վիճելի հարցեր: Այս պարագայում մահմեդականների կողմից ընդունվում են որոշակի հոգևորական-գիտնականների մեկանբանությունները։ Իհարկե չի կարելի խուսափել որոշակի նպատակամղված կամ պատահական սուբյեկտիվ մեկնաբանություններից: Իսլամի հայտնի հետազոտող Օլիվիե Ռոյը նշում է, որ արմատական իսլամիստները ցանկանում են հաստատել կրոնի գերակայությունը քաղաքականության նկատմամբ, այսինքն` հաստատել թեոկրատիա (կրոնապետություն):
Քաղաքական իսլամը արևմտյան քաղաքագիտական դիսկուրսում
Քաղաքական իսլամի ձևավորման և զարգացման առումով բավականին հետաքրքիր մոտեցումներ ունեն արևմտյան գիտնականները: Մասնավորապես Գրեհեմ Ֆուլերը գրում է, որ քաղաքական իսլամն օգնում է այս արագ փոփոխվող աշխարհում ձևավորել սեփական ինքնությունը: Այսինքն` իսլամը հանդես է գալիս որպես միության, համերաշխության և հպարտության խորհրդանիշ: Որպես այդպիսին՝ քաղաքական իսլամն օգտագործվում է նաև մահմեդական բնակչության մեծամասնություն ունեցող երկրներում տիրող աշխարհիկ կամ նույնիսկ կրոնական ռեժիմների համար քննադատության պլատֆորմ, հիմք ստեղծելու նպատակով: Հեղինակի կողմից առանձնացված երկրորդ կարևորագույն դաշտը, որում օգտագործվում է քաղաքական իսլամը, արտաքին քաղաքականությունն է: Այս համատեքստում այն օգտագործվում է ընդհանուր առմամբ արևմտյան քաղաքակրթության դեմ բարձրացված քննադատության համար: Եթե նախկինում քաղաքական իսլամի քննադատության թիրախը Արևմուտքի գաղութատիրական և իմպերիալիստական ձգտումներն ու գործողություններն էին, ապա հիմա արդեն թիրախ է դարձել ԱՄՆ-ի կողմից առաջ մղվող նեոիմպերիալիզմն ու ինտերվենցիոնալիզմը: Ֆուլլերի կողմից մատնանշված քաղաքական իսլամի երրորդ դրսևորումը վերջինիս գործառույթն է՝ որպես բարոյական կողմնորոշիչ: Մահմեդական հասարակություններում հենց քաղաքական իսլամն է, որ պատասխանում է այն հարցերին, թե ինչ է կատարվում այս արագ փոփոխվող աշխարհում, ինչպես պետք է դիմագրավել այս փոփոխություններին կամ ինչպես պետք է դրանք ընդունել: Ներկայումս իսլամական աշխարհում գոյություն չունի որևէ այլ գաղափարական հիմք, որը կարող էր նույնիսկ մրցակցել քաղաքական իսլամի հետ: Պատմությունը ցույց է տվել, որ այդ գործառույթը չեն կարողանում իրականացնել ո՛չ արաբական ազգայնականությունը, ո՛չ ձախ սոցիալիստական գաղափարախոսությունները, և ո՛չ առավել ևս լիբերալ ժողովրդավարական հայեցակարգերը։ Ուստի կարող ենք վստահաբար նշել, որ քաղաքական իսլամը շարունակում է մնալ այն գաղափարական հենքը, որի վրա հիմնվելով աշխարհի մահմեդականների մեծամասնությունը ցանկանում է կառուցել սեփական հասարակություններն ու պետությունները[16]:
**
Այսպիսով՝ ընդհանրացնելով կարող ենք նշել, որ ներկայիս դասական արևմտյան քաղաքագիտական առումով գոյություն չունի քաղաքական իսլամի հստակ մեկնաբանություն: Հիմք ընդունելով վերոգրյալը՝ հարկ է նշել, որ քաղաքական «կրոնը» վերջիվերջո հանգեցնում է ծայրահեղական որոշակի դրսևորումների ի հայտ գալուն, որոնք իրականում ոչ մի կապ չունեն արևմտյան տիպի քաղաքական պատկերացումների հետ: Վերոնշյալ քաղաքական իսլամիզմի 3 արմատական ուղղությունները, մեր խորին համոզմամբ, ոչ մի հնարավորություն չունեն որոշակի երկխոսության, համագործակցության կամ մեկ քաղաքական հարթակում համատեղ գոյության արևմտյան որևէ տիպի ժողովրդավարական քաղաքական համակարգի հետ: Իրականում արմատական իսլամիզմը արտահայտում է իսլամական մշակույթի հիմնական էությունը և բնույթը: Ուսումնասիրելով այն՝ հասկանում ենք, որ իսլամը լիովին ուրիշ աշխարհ է, այնտեղ գործում են հասարակական հարաբերությունների կարգավորման լիովին տարբեր հիմքեր և մեխանիզմներ: Իր արժեհամակարգով իսլամը անհամատեղելի է դառնում արևմտյան տիպի լիբերալ հասարակարգում խաղաղ և լիբերալ ճանապարհով գոյատևելու համար: Ինչ վերաբերում է չափավոր իսլամիզմին և եվրոիսլամին (ինչը գոյություն ունի միայն տեսական մակարդակում), ապա կարելի է նշել, որ դրանք ներկա պայմաններում խիստ ոչ կենսունակ են, և դրանց իրագործման համար անհրաժեշտ են արմատական փոփոխություններ Արևմտյան հասարակարգերում` կապված իսլամի ընկալման և լիբերալիզմի ծայրահեղ դրսևորումների հետ:
[1]Տե՛ս, Heywood, A. “Global Politics”, Basingstoke and New York: Palgrave Macmillan, 2011, p.198. [2] Տե՛ս, Westerlund, D. & Svanberg I., “Islam Outside the Arab world”, Palgrave Macmillan, N.Y., 1999, p.30. [3]Տե՛ս, Джемаль Г. Исламский проект: борьба за историю // Исламская интеллектуальная инициатива XX века / Под общ ред. Г.Д. Джемаля – М.: UMMAH, 2005., с. 26 [4]Տե՛ս, Ira M. Lapidus, “A History of Islamic Societies”, Cambridge University Press 2014, p. 114-118 [5] Ятимов, Саймумин Сатторович, “Хомейнизм и внешнеполитическая идеология Исламской Республики Иран в новой системе международных отношений”, Душанбе 2002 http://www.dissercat.com/content/khomeinizm-i-vneshnepoliticheskaya-ideologiya-islamskoi-respubliki-iran-v-novoi-sisteme-mezh [6] Александр Ханников, “Энциклопедия ислама”, ЛитРес, 2014 [7] Алексей М. Васильев, Николай Алексеевич Иванов, “Пуритане Ислама? Ваххабизм и первое государство Саудидов в Аравии 1744/45-1818”, Москва 1967 [8] ISIL, Ideology, and Islamic Militancy – Where is the Centre of Gravity? http://www.e-ir.info/2015/01/25/isil-ideology-and-islamic-militancy-where-is-the-centre-of-gravity/ [9] Политический ислам. Эволюция и основные концепции идеологов http://www.worldislamlaw.ru/?p=773 [10] Richard Paul Mitchell, “The Society of the Muslim Brothers”, Oxford University Press 1993 [11] Տե՛ս, Esposito, J., “Political Islam and the West”, Joint Force Quarterly 24, 2000, p.49. [12]Տե՛ս, նույն տեղում, էջ.50. [13]Տե՛ս, Lewis, B., “The Political Language of Islam”, University of Chicago Press, Chicago, 1991, p.74-75. [14]Տե՛ս, Feoria Pub, “Современные вопросы исламской мысли”, с. 202-210 [15] Мехмет Энее Эргене, “Движение Гюлена: Зов к благоразумию”, Işık Yayıncılık Ticaret, 2014 г [16]Տե՛ս, Lewis, B., “The Political Language of Islam”, University of Chicago Press, Chicago, 1991, p.15-17:Հղումներ
Գրականություն
http://www.dissercat.com/content/khomeinizm-i-vneshnepoliticheskaya-ideologiya-islamskoi-respubliki-iran-v-novoi-sisteme-mezh
Հեղինակ՝ Անդրանիկ Հովհաննիսյան (Andranik Hovhannisyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: