«Ինլայթը» ներկայացնում է Arzamas-ի «Սարտրի, Գոդարի և Բրիջիթ Բարդոյի դարաշրջանի Ֆրանսիան» դասախոսական շարքի նյութերի հայերեն թարգմանությունը:

 Ֆրանսիական նոր փիլիսոփայություն. մարքսիզմ, ֆրեյդիզմ, ստրուկտուրալիզմ

Այն, թե ինչքան կարևոր է փիլիսոփայությունը ֆրանսիացիների համար, կարելի է հասկանալ հետևյալ պատմությունից: 2015թ. Լույս տեսավ Լորան Բինեի «Լեզվի յոթերորդ գործառույթը» (ըստ ստրուկտուրալիստ Ռոման Յակոբսոնի դրանք վեցն էին) բեսթսելլեր համարվող գիրքը: Այն ամենահետաքրքիր դետեկտիվն է, որում գործող հերոսները 1980թ. ականավոր փիլիսոփաներ և գրաքննադատներն են, երբ ավտովթարից զոհվում է հանրահայտ ֆրանսիացի ստրուկտուրալիստ Ռոլան Բարտը, նրա գործընկները, առանց հաշվի առնելու նրա մոտեցումները, սկսեցին արագորեն փնտրել և իրենց վերագրել նրա մտավոր ժառանգությունը: Նրանց թվում էին և՛ Ֆուկոն, և՛ Յակոբսոնը, և՛ Դերիդան, և՛ Կրիստևան: Հիասքանչ, ֆրանսիական սուր հումորով մեծ փիլիսոփայության դիմապատկերներ, որոնց մի մասը դեռ կենդանի էր:

Ֆրանսիացիները հիացած էին, քանի որ Ֆրանսիայում փիլիսոփայության նկատմամբ առանձնահատուկ վերաբերմունք է դրսևորվում: Եթե հարցնենք Ռուսաստանի քաղաքացուն, թե ով է արտահայտել ռուսական բնավորության էությունը, նա, ամենայն հավանականությամբ կասի Տոլստոյ, Դոստոևսկի, Չեխով: Իսկ ֆրանսիացիները միանգամից խոսում են Դեկարտի մասին: «Մենք կարտեզիական (Դեկարտի փիլիսոփայության հետևորդ) ենք»,- հայտարարում են նրանք` կրկնելով մտավորականի խոսքերը. «Ես մտածում եմ, հետևաբար ես կամ»` դրանով իսկ կասկածի տակ դնելով ցանկացած երևույթի ճշմարտացիությունը, դրա ուսումնասիրության մեջ ռացիոնալիստական մեթոդի օգտագործումը և ցանկացած արտահայտվող գաղափար փաստարկելու և հիմնավորելու անհրաժեշտությունը: Ֆրանսիացիները սկսում են լրջորեն փիլիսոփայություն ուսումնասիրել դեռ դպրոցում: Փիլիսոփաներին հրավիրում են հեռուստատեսություն, նրանք այնտեղ աստղեր են դառնում, ինչպես Սարտրը, Ֆուկոն կամ Բարտը՝ 1960-ական թվականներին: Ֆրանսիացիները ճանաչում և հարգում են իրենց փիլիսոփաներին, սգում են ամբողջ աշխարհով, երբ նրանք հեռանում են կյանքից: Փիլիսոփան Ֆրանսիայում ավելին է, քան փիլիսոփա: 

20-րդ դարի կեսը ակամա դառնում է բաժանարար գիծ. եթե չլիներ պատերազմը այդ ամենը կարող էր տեղի չունենալ: Մարդը պատերազմից առաջ և հետո ոչ միայն ուղղակիորեն փոխվեց, այլև սկսեց այլ կերպ ընկալել իրեն ժամանակի ու տարածության մեջ․ 19-րդ դարի և 20-րդ դարի սկզբի փիլիսոփայական գաղափարները փոփոխվեցին, և դրանց նկատմամբ կասկած առաջացավ: Փիլիսոփայությունը պահանջեց հիմնական գաղափարների վերանայում: 1950-60-ականների փիլիսոփայական մտքի ուղղվածությունը որոշող փիլիսոփաների մեծ մասը ծնվել է դարասկզբին և մինչ պատերազմը եղել է արդեն ձևավորված հետազոտող: Նրանք բոլորը ճանաչում էին միմյանց, հետևում էին նոր գրքերի ի հայտ գալուն, քննարկում էին մամուլում: Նրանք բոլորը անցան մարքսիզմի նկատմամբ հետաքրքրվածության փուլը տարբեր մակարդակներում և համարյա բոլորն էլ հրաժարվեցին դրանից: Բոլորը հասկանում էին էքզիստենցիալիզմի հզորությունը. փիլիսոփայություն՝ կենտրոնացած սեփական կյանքի վերաբերյալ որոշումներ կայացնող ազատ անձի կերտման վրա: 

Սակայն 1950-60-ականներին ֆրանսիական հասարակությունը էապես փոխվեց: Նրան շատ հստակ բնորոշում տվեց երիտասարդության հարգանքը վայելող Գի Դեբորը՝ անվանելով «հանդիսանքի հասարակություն»: Այս հասարակությունում անձնական ընտրությունը փոքր դեր ուներ. ամեն ինչ սահմանվում էր ամեն ինչի հանրային սպառմամբ՝ և՛ հաց, և՛ ներկայացում: 20 տարվա ընթացքում աշխարհայացքն արմատապես փոխվեց ինչպես արտաքին իրադարձությունների (ԽՍՀՄ կոմունիստական գաղափարախոսության դիմակի պատռում, հետպատերազմյան Եվրոպայում կապիտալիզմի կայունացում, սառը պատերազմ), այնպես էլ հետազոտության նոր մեթոդաբանության շնորհիվ, որն առաջարկում էր անտեսել անհատականությունը հետազոտելու համար մի այնպիսի կառույց, որում ամեն ինչ փոխկապակցված էր: 

Չմոռանանք, որ այդ ժամանակաշրջանը ավարտվում է Ֆրանսիայի և ողջ Եվրոպայի համար խորհրդանշական 1968թ. մայիսյան շարժումով: Բոլոր փիլիսոփաներն էլ իրենց այս կամ այն կերպով դրսևորեցին այդ նշանակալի իրադարձությունների ժամանակ, որոնք փորձադաշտ դարձան ինչպես իրենց գաղափարների, այնպես էլ անհատականության համար: 

Շատ բարդ է խոսել դրանցից յուրաքանչյուրի մասին առանձին, հետևաբար երբեմն իրադարձություններից առաջ անցնելու կամ հետ նայելու կարիք կլինի: Կարևոր է ընդգծել, որ այդ 20 տարիները, որոնք սկիզբ են առնում հարյուրամյակի սկզբից, ամբողջությամբ վերափոխեցին եվրոպական և համաշխարհային փիլիսոփայությունը: Այդ ժամանակից ի վեր, երեք չորրորդ դարի ընթացքում, մարդկությունն այլևս նման կտրուկ շրջադարձ չի կատարել սեփական անձի և աշխարհի ընկալման հարցում: 

Էքզիստենցիալիզմ

Պատերազմի ժամանակ մարդկանց մտքերում գերակշռող էր էքզիստենցիալիզմը՝ որպես դիրքորոշում: Էքզիստենցիալիստ-փիլիսոփաներին, մասնավորապես Սարտրին և Կամյուին, բնութագրող էր այն, որ նրանք իրենց գաղափարերը իրենց գրական գործունեության շնորհիվ հանձնում էին մեծ լսարանի (և ոչ միայն ուսանողների) դատին: Այս երկու հեղինակների վեպերն ու պիեսները վառ ցուցադրում էին նրանց վերաբերմունքը մարդու նկատմամբ և մարդու տեղն աշխարհում: Այս փիլիսոփայության հիմնական հասկացությունը «գոյությունն» է, որը հակադրվում է «էությանը»: Այլ կերպ ասած՝ մարդը սկզբում գոյություն ունի առանց որևէ էության, որն ինքը պետք է մշակի ինքնուրույն՝ կյանքի ճանապարհին մշտապես ընտրություն կատարելով: Այդ ընտրությունը որոշում է մարդու ազատությունը, քանզի աշխարհը զուրկ է որևէ տրամաբանությունից և իմաստից, այն ինքնին անհեթեթ է և մարդու մոտ առաջացնում է տագնապ, շփոթվածություն և վախ: Սարտրի «Սրտխառնոցի» և Կամյուի «Օտարի» առաջին հերոսները մարդիկ են, որոնք անկարող էին ստեղծել սեփական էությունը, որը նրանց օտար էր դարձնում սովորական մարդու ողջամտությանը, քանի որ նրանք կենդանի մարդիկ չէին: 

Ե՛վ Սարտրը, և՛ Կամյուն տեսական էսսեներ էին հրապարակում. Սարտրը՝ «Կեցություն և ոչինչ» և Կամյուն՝ «Առասպել Սիզիֆի մասին», որոնցում ժխտում էին որևէ մնայուն արժեքի գոյությունն աշխարհում, ինչն անհեթեթ էին համարում: Բարոյականության փոխարեն Սարտրն առաջարկում էր «ներգրավվածություն». լինելով կոմկուսի ակտիվ անդամ նա յուրաքանչյուրին կոչ էր անում մասնակցել դիմադրությանը՝ ընդգծելով անձնական որոշման կարևորությունը: Կամյուն իր հերթին հանդես էր գալիս «կոլեկտիվ աշխատանքի» օգտին. նրա համար գաղափարախոսությունը պակաս կարևորություն ուներ՝ կարևոր էր քայլեր ձեռնարկել այլոց բարօրության համար, ինչպես բժիշկը «Ժանտախտ» վեպում: Նրանց միջև շատ տարբերություններ կային, ինչն էլ հանգեցրեց նրանց վերջնական բաժանմանը 1952թ.: Թերևս երկուսն էլ արժանացան Նոբելյան մրցանակի, չնայած Սարտրը հրաժարվեց իր մրցանակից, որպես հրաժարման պատճառ նշելով այն, որ չէր ցանկանում արևմտյան աշխարհի մաս կազմել՝ պայմանավորված Արևմուտքի կողմից Արևելյան բլոկի երկրների (Արևելյան բլոկ՝ խորհրդային երկրներին կողմնակից Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի երկրներ) հանդեպ ակնհայտ համակրանքով: Հենց քաղաքական ներգրավվածության ոլորտում են թաքնված նրանց բաժանման պատճառները: Ամենակարևորն այն էր, որ ներգրավվող գրականության և գաղափարախոսական փիլիսոփայության ժամանակն ավարտվում էր, իսկ դրա հետ միաժամանակ մարդը դադարում էր լինել կենտրոնական գործող անձ: 

Մարքսիզմ

Նախապատերազմյան շրջանի փիլիսոփայական մտքի երկրորդ ուղղվածությունը, որն առաջինի հետ սերտ փոխկապակցված էր, մարքսիզմն էր: Այն կապվում էր պատերազմը հաղթանակած Խորհրդային Միության և Եվրոպայում ու աշխարհում կոմունսիտական շարժման հետ: Պատերազմի ընթացքում այն էլ ավելի ամրապնդեց իր դիրքերը ֆրանսիական կոմկուսի՝ Դիմադրությունում ունեցած ակտիվ մասնակցության շնորհիվ: Սակայն 1956թ., երբ տեղի ունեցավ ԽՄԿԿ 20-րդ համագումարը, շատերի աչքերը բացվեցին: Խորհրդային սոցիալիզմի նկատմամբ վերաբերմունքի վերանայումը անհրաժեշտություն առաջացրեց վերանայել նաև մարքսիզմը: Այս առաջադրանքն իր վրա վերցրեց Լուի Ալտյուսերը:

1939թ. Ալտյուսերը ընդունվեց ամենահեղինակավոր բարձրագույն մանկավարժական դպրոց և անմիջապես զորակոչվեց բանակ: Պատերազմի հինգ տարիները նա անց էր կացրել ճամբարներում և հենց այնտեղ էլ բացահայտել էր Մարքսի գաղափարները: Հետագայում դառնալով այն դպրոցի դասախոսը, որտեղ ինքը ուսանել էր, ինչպես նաև դառնալով դարակեսի ամենաազդեցիկ փիլիսոփաներից մեկը, նա վերընթերցեց Մարքսին՝ փորձելով ազատել նրան խեղաթյուրումներից: Ալտյուսերն անվիճելի հեղինակություն էր վայելում ուսանողների շրջանում, որոնցից շատերը ընդունվեցին ֆրանսիական կոմկուս՝ նրա դասախոսությունների ու գրքերի ազդեցության տակ, որոնցից ամենաընթերցվածները «Մարքսի համար» և «Ընթերցել Կապիտալը» են:

«Մարքսի համար» գրքի նախաբանը Ալտյուսերը սկսում է պատմությամբ, ընդգծելով, որ փիլիսոփայական միտքը զարգացնում են բացառապես ինտելեկտուալները, որոնք ունեն բավարար կրթություն առաջարկելու և զարգացնելու, օրինակ, դիալեկտիկական մատերիալիզմի տեսությունը: Ելնելով այս դրույթից՝ նա եկավ հետաքրքիր եզրակացության, որ մարքսիզմի գաղափարները հատկապես արդյունավետ էին այն երկրներում, որտեղ մտավորականները զրկված էին ազատությունից և ճնշվում էին իշխանության կողմից ոչ պակաս, քան աշխատավոր դասակարգը: Հետևաբար մարքսիզմը տարածվեց Գերմանիայում (Մարքս, Էնգելս), Ռուսաստանում (Պլեխանով, Լենին), Իտալիայում, բայց ոչ Ֆրանսիայում: Նրա խոսքերով, «Ֆրանսիայում բուրժուազիան ինքնին հեղափոխական էր. նրան հենց սկզբից հաջողվեց իր իրականացրած հեղափոխության կողմը գրավել մտավորականությանը, իսկ իշխանությունը վերցնելուց և կոնսոլիդացնելուց հետո մեծ մասամբ հաջողվեց պահել իր կողմում»: Մտավորականությունը աշխատավոր դասակարգի աջակցության կարիքը չուներ և քաղաքական ակտիվություն չէր ցուցաբերում: Ֆրանսիական կոմկուսը հզոր էր, սակայն չուներ ժողովրդական մտավորականության աջակցությունը: Նրա աջակցությունը ԽՍՀՄ-ն էր: Հիասթափությունն ու դատարկության զգացումը, որն ապրեցին ֆրանսիացի կոմունսիտները Ստալինի անձի պաշտանմունքի գաղափարի դիմակազերծումից հետո (և ավելի շատ 1956թ. հունգարական դեպքերից հետո), առիթ հանդիսացան «դոգմատիկ դիսկուրսի տեսական դատարկությունից» հրաժարվելու և սկզբնաղբյուրին վերադառնալու, Մարքսին քննադատորեն վերընթերցելու համար: Հենց Մարքսն էր կոչ անում «վերջ տալ փիլիսոփայելուն, այսինքն գաղափարական երազանքներ մշակելուն և անցնել իրականությունն ուսումնասիրելուն»: Այսպիսով, հեղինակը ձևակերպում է իր աշխատության հիմնախնդիրը՝ մատնանշել «դոգմատիզմի դարաշրջանի ավարտը» և «առանձնացնել գիտությունը գաղափարախոսությունից»: 

Ստրուկտուրալիզմ

Ըստ Մարքսի` այս նորովի ընկալումն անհնարին կլիներ, եթե Ալտյուսերն, ինչպես ամբողջ Եվրոպայի մտավորականությունը, չլիներ ընդամենը 20-րդ դարում առաջացած նոր գիտության և մեթոդաբանության՝ ստրուկտուրալիզմի ազդեցության տակ: Այն ստեղծած գաղափարները առաջացել են 1920-ականներին լեզվաբան Ֆերդինանդ դը Սոսյուրի մոտ, որը բացահայտել է բոլոր լեզուներին բնորոշ օրինաչափությունները, ռուսական ծագում ունեցող ամերիակացի Ռոման Յակոբսոնի մոտ, որը զարգացնում էր այդ համակարգը լեզվագիտության մեջ, հեքիաթներ հետազոտող ռուս Վլադիմիր Պրոպի մոտ: Ամեն ինչ սկսվեց Սոսյուրի այն պնդումից, որ լեզուն գոյություն ունի որպես ֆորմալ ինքնուրույն համակարգ: Հայտնի է Շչերբայի հայտնի արտահայտությունը, որը նույնպես ստեղծվել էր նույն 1920-ականներին. «Гло´кая ку´здра ште´ко будлану´ла бо´кра и курдя´чит бокрёнка»: Թվում է՝ կատարյալ անհեթեթություն, սակայն ինչքան շատ առաջարկներ կարելի է անել արտահայտության բովանդակության վերաբերյալ՝ շնորհիվ ռուսաց լեզվի քերականության կայուն ձևերի, որոնցից և կազմված է նախադասությունը: Սոսյուրիի կարծիքով հենց լեզուն, որը բաղկացած է որոշակի հարաբերությունների մեջ գտնվող նշանների համակարգից, պետք է լինի ուսումնասիրման օբյեկտ, քանի որ այն ղեկավարվում է որոշակի ներքին կանոններով: Իսկ խոսքը, որը հնարավոր է դառնում լեզվի միջոցով, այդ լեզվի մասնավոր ազատ կիրառումն է և գիտության համար էական հետաքրքրություն չի ներկայացնում: 

Ֆրանսիական ստրուկտուրալիզմը ձևավորվեց և համատարած երևույթ դարձավ 1950-60-ականներին Կլոդ Լևի-Ստրոսի շնորհիվ, որը ստրուկտուրալիզմի մեթոդները սկսեց կիրառել ոչ միայն լեզվաբանության, այլև գիտության այլ ոլորտներում, մասնավորապես մարդաբանության մեջ: 

Լևի-Ստրոսը Սորբոնում ուսումնասիրել էր փիլիսոփայություն և իրավունք, հետաքրքրվում էր քաղաքականությամբ, կարդում էր Մարքս և հարում էր բանվորական Ինտերնացիոնալին: 1935թ. նա հրավիրվեց Բրազիլիա՝ ղեկավարելու սոցիոլոգիայի ամբիոնը, որտեղ տարվեց բրազիլական հնդկացիների կենսակերպի ուսումնասիրությամբ: Նրա հրատարակած գիրքը մեծ հաջողություն ունեցավ, և մարդաբանությունը դարձավ նրա հիմնական մասնագիտությունը: Պատերազմի ժամանակ Լևի-Ստրոսը Ամերիկա մեկնելու առաջարկ ստացավ, ինչպես շատ հրեա գիտնականներ, որոնց ցանկանում էին փրկել նացիզմից: Վերադառնալով Ֆրանսիա՝ նա հրատարակեց ստրուկտուրալիզմի վերաբերյալ իր հիմնական աշխատությունները և դարձավ համընդհանուր ճանաչում վայելող վարպետ: 

Ստրուկտուլաիզմն իբրև մեթոդաբանություն

Լևի-Ստրոսը ստրուկտուրալիզմը ձևակերպեց որպես հումանիտար գիտությունների ոլորտը ուսումնասիրելու մեթոդաբանություն: Ստրուկտուրալիզմի առաջին պոստուլատն այն գաղափարն էր, որ հումանիտար գիտությունները ենթարկվում են անփոփոխ օբյեկտիվ օրենքներին այնպես, ինչպես ճշգրիտ գիտությունները: Նա պնդում էր. «Իրական գիտական վերլուծությունը պետք է համապատասխանի պարզության չափանիշին և ունենա բացատրող ուժ»: Հնդկացիների կյանքի ուսումնասիրությունը հանգեցրեց այն մտքին, որ այսպես կոչված քաղաքակիրթ եվրոպացիները ընդհանրություններ ունեն այն ցեղերի հետ, որոնց նրանք վայրի էին անվանում․ պարզապես նրանց հասարակության զարգացումը ուղղված է եղել ազգային ավանդույթների պահպանմանը: Եվ, իսկապես, զարգացումը կարող է լինել տարբեր ուղիներով, սակայն կառուցվածքային վերլուծության միջոցով կարելի է բացահայտել ընդհանուր օրինաչափությունները: Ահա գիտնական-մարդաբանի բազմաթիվ աֆորիզմներից մեկը. «Որոշ քաղաքակրթություններ՝ ժամանակակից կամ անհետացած, կարողանում էին և մինչև այժմ կարողանում են լուծել խնդիրներն ավելի լավ, քան մենք, չնայած, որ մենք փորձում էինք հասնել նույն արդյունքներին»: Լևի-Ստրոսն անհրաժեշտ էր համարում սովորել վերացարկվել մասնավոր, յուրահատուկ, ազգային կամ պատմական առանձնահատկություններից, որպեսզի կարողանալ բացահայտել կարևորն ու ունիվերսալը (համակիրառելին): 

Այսպիսով, կարելի է սահմանել կառուցվածքի հետևյալ սահմանումը. կառուցվածքը օբյեկտի կայուն կապերի ամբողջությունն է, որն ապահովում է վերարտադրողականությունը փոփոխական պայմաններում: Օրինակ, «գիրք» կոչվող օբյեկտը պետք է պարունակի բավարար քանակով թերթեր՝ միավորված մեկ կազմի մեջ և պարունակի տպված տեքստ: Նոր ի հայտ եկած էլեկտրոնային գիրքը չի համապատասխանում տրված չափանիշներին, հետևաբար անհրաժեշտ է լրացնել սահմանումը կամ փոխարինել «ընթերցման համար նախատեսված» կամ «ռիդեր» արտահայտություններով և այլն: Այս սահմանման վրա հիմնված մեթոդաբանությունը, որը մարդուն դուրս է մղում ուսումնասիրությունների հիմնական դաշտից (Լևի-Ստրոսը պնդում էր, որ «աշխարհն առաջացել է առանց մարդու և առանց մարդու էլ կվերանա») և նախապատվություն է տալիս ամբողջական բազմամակարդակ կառուցվածքների ուսումնասիրությանը, գերակշռող դարձավ 20-րդ դարի կեսին: Հենց այն հնարավորություն տվեց վերանայել ոչ միայն մարքսիզմը, այլև ֆրեյդիզմն ու էքզիստենցիալիզմը: 

Ֆրեյդիզմ

1964թ. Լուի Ալտյուսերը հրապարակում է «Ֆրեյդն ու Լականը» հոդվածը և հրավիրում է Ժակ Լականին բարձրագույն մանկավարժական դպրոց՝ դասախոսություններ կարդալու: Ֆրեյդի հետևորդի մեջ նա տեսավ այն գիտնականին, որը հենց այն դիրքորոշումներն ուներ, ինչ ինքը, որը նոր իմաստ էր հաղորդում հիմնարար տեքստը վերընթերցելուն և նրա վերարտադրմանը պատմական նոր պայմաններում: 20-րդ դարի փիլիսոփաների աշխատությունների միջով տեքստն ու լեզուն կանցնեն միջանցիկ գծով: 

Ֆրեյդիզմն ու հոգեվերլուծությունը ևս նախորդ դարի ժառանգություն էին, որը նույնպես ենթարկվեց վերանայման, ինչպես մարքսիզմը: Լականը ստացավ բժկական կրթություն, և հենց սկզբից հետարքրքվելով մարդու ուղեղի աշխատանքով, իրեն նվիրեց հոգեբուժությանը: 1969թ. Լականն արդեն հանրահայտ և բոլորի կողմից սիրված դասախոս էր, շատ ակադեմիաների անդամ և պահանջված դասախոս ամբողջ աշխարհում: 

Ո՞րն է Լականի փիլիսոփայության էությունը: Նա պնդում էր, որ հանճարեղ Ֆրեյդի հետևորդները այնքան են խեղաթյուրել նրա պոստուլատներն ու մեթոդները, որ իրական հոգեվերլուծությունից միայն փոքր մասն է մնացել, այն դարձել է հանրության կարիքի համար կախարդական դրամատիկ գործողության պես մի բան: Հոգեվերլուծաբանները զարգանում են, ինչպես նշում է Լականը, «որպես հրաշագործներ և հեքիմներ»: Նա կոչ էր անում վերադառնալ սկզբնաղբյուրին՝ Ֆրեյդի բուն տեսությանը: 

Լականի կարծիքով ժամանակակից մարդը մշտապես տագնապ և վախ է զգում, քանի որ չի կարողանում հասնել օրեցօր ավելի արագ տեմպ ձեռք բերող առաջընթացին: Հոգեվերլուծությունը, բացատրում էր նա, «գործնական աշխատանք է, որը զբաղվում է այն ամենով, ինչ չի ստացվում, այն արտակարգ բարդ է, քանի որ միտված է առօրյա կյանք ներմուծել անհավանականն ու թվացյալը»: Նևրոզի, ֆոբիայի, կպչուն մտքերի տարբեր տեսակները մարդուն թույլ չեն տալիս կառավարել իրեն: Տվյալ դեպքում դեղամիջոցներն անզոր են, իսկ մարդը ցանկանում է հասկանալ՝ ինչ է կատարվում իր հետ: Այդ դեպքում նա կարող է դիմել հոգեվերլուծաբանին:

Ժամանակակից հոգեվերլուծության հիմքը խոսքն է: Հիվանդի խոսքից կարելի է բացահայտել այն ցավոտ տեղերը, որոնց դեմ անհրաժեշտ է պայքարել: Հոգեվերլուծաբանի խնդիրն է տառապող մարդուն իր ներկայացրած պատմության հիման վրա ցույց տալ, որ նրա վախերը անհիմն ու անիմաստ են: Հենց երկխոսությունն է հոգեվերլուծության հիմքը: Լականի կարծիքով անգիտակցականը արտահայտվում է լեզվի միջոցով․ անգիտակցականի յուրաքանչյուր տարր լեզվական կառուցվածքի մաս է: Հոգեվերլուծաբանը պետք է անհավանական համբերություն և համառություն ցուցաբերի իր նպատակին հասնելու համար. դա շատ բարդ պրոցես է: Լականի փիլիսոփայության նորարարությունն այն է, որ նա ստրուկտուրալիզմի նոր մեթոդաբանություն էր օգտագործում և լեզվին նոր մոտեցում ցուցաբերում, որպեսզի յուրովի գիտականորեն մեկնաբաներ Ֆրեյդին:

Ուսումնասիրության կառուցվածքային մեթոդի շնորհիվ գիտնականներին հաջողվեց վերանայել մինչ այդ ձևավորված տեսությունները: Պարզվեց, որ ցանկացած հումանիտար գիտություն հնարավոր է ենթարկել խիստ կանոնների, որոնք հնարավորություն են տալիս բացել մինչ այդ անհայտ հորիզոններ: Առաջին ստրուկտուրալիստները շատ հետևորդներ ունեին, որոնցից ամենավառ օրինակը դարձավ Միշել Ֆուկոն: Նա կիրառեց ստրուկտուրալիզմի (իսկ ավելի ուշ նաև պոստտրուկտուրալիզմի) մեթոդաբանությունը գիտությունն ու մշակույթը ուսումնասիրելիս: Համալսարանում Ալտյուսերի ազդեցության տակ անդամագրվում է ֆրանսիական կոմկուսին, սակայն երկար այնտեղ չի մնում, քանի որ կոմունիստական գաղափարախոսությունը չէր ընդունում նրա համասեռամոլությունը, որը նա անհրաժեշտ չէր համարում թաքցնել: Ուսման տարիներին նա լուրջ հետաքրքրություն ցուցաբերեց փիլիսոփայության ուսումնասիրման նկատմամբ. Հայդեգերից ու Հեգելից մինչև Նիցշե ու Սարտր: Ինչպես Լականը, Ֆուկոն նույնպես իր գիտական գործունեությունը սկսեց կլինիկաների հիվանդների հոգեբանությունն ուսումնասիրելուց: Որտեղի՞ց է սկսում և որտե՞ղ ավարտվում հիվանդությունը, ինչպե՞ս ուսումնասիրել մարդու բնույթը: 

1966թ. Ֆուկոն հրապարակում է իր հիմնական գիրքը՝ «Բառերը և իրերը: Հումանիտար գիտությունների հնագիտությունը»: Հետաքրքիր է, որ նա իր գիրքը սկսում է գրական օրինակով, հաստատելով, որ «Չինական հանրագիտարանը», որը մեջբերում է Բորխեսն իր ստեղծագործություններից մեկում, նրան դրդեց զբաղվել այս դժվար աշխատանքով: Ֆուկոն ապշած էր Բորխեսի կողմից առաջարկված կենդանիների դասակարգման անհեթեթությունից. «Կենդանիները լինում են. ա) կայսերապատկան, բ) զմռսված, գ) ընտելացված, դ) խոճկորներ, ե) ջրահարսներ (սիրենաներ), զ) հեքիաթային, է) թափառող շներ, ը) իրական դասակարգման մեջ ներառված, թ) խելագարի պես մոլեգնող, ժ) անհաշվելի, ի) ուղտի բրդից պատրաստված շատբարակ վրձինով նկարված, լ) այլ, խ) կուժը հենց նոր կոտրածների, ծ) հեռվից ճանճի երևացողների»: 

Այս տեքստը նրան անհանգստացում է, քանի որ դրանում խզված է բառերի և իրերի միջև կապը, խախտվում են լեզվի կանոնները, որը կապ է պահանջում մեկի և մյուսի միջև: Այբուբենի տառերի օգնությամբ արտաքին դասավորվածությունն ավելի շատ խառնաշփոթ է ստեղծում հոգեկան հիվանդություններից տառապող մարդկանց մոտ՝ հիշողության մեջ տրամաբանությանը դիմելով (կամ ավելի ճիշտ՝ տրամաբանության բացակայությանը): 

Ֆուկոն ձեռնամուխ եղավ նախևառաջ պատմագիտության վերանայմանը, սակայն նրան հետաքրքրում է ոչ այնքան փոփոխությունները, որոնք տեղի են ունեցել տարբեր երկրներում տարբեր ժամանակներում, որքան, ըստ իր խոսքերի, «դրանց խորքային հարազատությունը տվյալ ժամանակաշրջանի ընդհանուր մտավոր կառուցվածքների մակարդակում»: Ֆուկոն առանձնացնում է ժամանակակից պատմության երեք հիմնական շրջանները՝ անվանելով դրանք ճանաչողության ուղիներ (էպիստեմաներ)՝ վերածննդի (XVI դար), դասականության (XVII-XIX դդ.) և ժամանակակից (XIX-մինչ այժմ): Յուրաքանչյուր էպիստեմայում նա վերլուծում է բառերի և իրերի հարաբերակցությունը: Առաջին էպիստեմայում բառերն ու իրերը փոխադարձաբար փոխարինելի են. դրանք նշանաբառերն են, բառեր, որոնք առաջացել են իրերի հետ հարաբերակցության արդյունքում: Երկրորդում բառերը ընկալվում են մտածողության միջոցով, բառ-պատկերներ, որոնք թույլ են տալիս համակարգել լեզուն, ստեղծել քերականություն և հանրագիտարաններ: Երրորդում, որտեղ գերիշխող դեր են ստանձնում լեզուն, կյանքն ու աշխատանքը, բառը դառնում է լոկ նշան այլ նշանների շարքում: 

Մեկ էպիստեմայից մյուսին անցման ժամանակ փոխվում է նաև մարդու դերը պատմական գործընթացում: Վերածննդի դարաշրջանում մարդը բոլոր գիտությունների ուսումնասիրության հիմնական օբյեկտն էր, ռացիոնալիզմի դարում փիլիսոփայությունը ուշադրությունը կենտրոնացրեց կեցության և մտածողության վրա՝ ուշադրություն չդարձնելով մարդուն, ժամանակակից աշխարհում մարդն ինքն է ձգտում ճանաչել իրեն, իր մարմինը, իր լեզուն, իր հոգեկան աշխարհը: Ինքնաճանաչողության ընթացքն, իհարկե, անվերջ է, և ժամանակակից մարդը, ըստ Ֆուկոյի, դատապարտված է: Ժամանակակից գրականության գոյությունը, որում անսպասելի ձևի փնտրտուքը հաճախ ավելի կարևոր է, քան մարդկային կերպարի կերտումը, ապացուցում է, որ միայն նա չէր այդպես կարծում:

Ստեղծվելով որպես լեզվի և ֆոլկլորի ուսումնասիրության մեթոդ՝ ստրուկտուրալիզմն արագ տարածեց իր ազդեցությունը բոլոր հումանիտար գիտությունների վրա: Սակայն, քանի որ լեզուն ու խոսքը մշտապես մնում էին դրա ուշադրության կենտրոնում, լեզվի ու խոսքի ուսումնասիրությունները ևս առաջընթաց ապրեցին նոր մակարդակով: Մասնավորապես պայքար էր ծավալվել «նոր քննադատների» շուրջ, որոնք «համարձակվել» էին ուսումնասիրել գրական ստեղծագործությունները լեզվի կառուցվածքի օգնությամբ: Այս ուղղությունը գլխավորում էր Ռոլան Բարտը՝ փիլիսոփա, քննադատ, գրերի ամենահայտնի հետազոտողը: Ինչպես բոլորը, նա էլ սկսեց մարքսիզմի, Սարտրի նկատմամբ հետաքրքրվածությամբ, այնուհետև Լևի-Ստրոսի հետ զարգացրեց ստրուկտուրալիզմի և դրա առանձին բաժնի՝ սեմիոտիկայի մեթոդաբանությունը: 

Սեմիոտիկա. Ռոլան Բարտ

Բարտի առաջին հայտնի գիրքը «Գրի զրոյական մակարդակն» է: Գրված տեքստում Բարտն առանձնացնում է ինչ-որ հատուկ գրական ձև, որը բնութագրում է ոչ միայն հեղինակի տեքստը, այլև Պատմությունը: Լեզուն ու ոճը, վստահեցնում է Բարտը, բավական չեն գրականություն ստեղծելու համար. կարևոր է, ինչպես ինքն էր ասում, նրա (գրողի) «հենց խոսքի ձևը, նրա հասարակ լեզվով և ոճային ինքնատիպությամբ», որը «միահյուսվում է վերջապես այլ մարդկանց անծայրածիր պատմություններին»: Այդ ձևն իր մեջ ներառում է և՛ ռիթմը, և՛ տոնայնությունը, և՛ խոսքի նորաձևությունը. այն ամենն, ինչ կարելի է անվանել ժամանակի ոգի: 

Մինչ այժմ բուռն քննարկվում է Բարտի հոդվածը, որը «Հեղինակի մահը» պրովոկացիոն անվանումն էր ստացել և նվիրված էր «Հեղինակի կերպարի դեսակրալիզացմանը»: Բարտին կատաղեցնում էր ավանդական գրաքննադատությունը՝ հիմնված գրողի կյանքի կենսագրական փաստերի ուսումնասիրության վրա: Եթե մեկնաբանել Պրուստի տեքստերը՝ ելնելով նրա համասեռամոլությունից, իսկ Մոպասանինը՝ նկատի ունենալով նրա մահը հոգեբուժարանում, ապա դա չի լինի ո՛չ քննադատություն, ո՛չ էլ մեկնաբանություն: Տեքստը ստեղծվում է բազում աղբյուրներից, որոնք հեղինակը նույնիսկ կարող է չգիտակցել. ըստ Բարտի «խոսում է ոչ թե հեղինակը, այլ լեզուն որպես այդպիսին»: Եվ ամենակարևորը՝ հետևություն. տեքստը՝ որպես գրվածքի արդյունք ամեն անգամ կրկին ու կրկին հայտնվում է յուրաքանչյուր ընթերցողի մտքում, որն իր հերթին այն տարբեր կերպ կկարդա ինչպես իր կյանքի տարբեր ժամանակահատվածներում, այնպես էլ ուղղակի տարբեր տրամադրություններով: Այս հոդվածը վկայում է, որ Բարտը մեկնարկում է պոստստրուկտուրալիզմի դիրքորոշումներից: Հեղինակի կողմից այլ տեքստերից և մշակութային աղբյուրներից մշտական և քիչ թե շատ բացահայտ մեջբերման մասին նրա գաղափարները մինչև հիմա նշմարվում են շատ հեղինակների աշխատություններում: 

Բարտը, ինչպես այն ժամանակի մտավորականության մեծամասնությունը, ձախ հայացքների տեր էր և վճռականորեն քննադատում էր բուրժուական բարքերը և դրանց բոլոր դրսևորումները: Նա մանրակրկիտ ուսումնասիրում է ժամանակակից կյանքի բոլոր կողմերը և հրապարակում էսսեների ժողովածու՝ «Առասպելաբանություն» անվանմամբ: Բարտի կարծիքով առասպելը երբեք չի վերանում: Եվ այժմ այն օգտագործում են գովազդում, կինոյում և ուղղակի կյանքում: Առասպելը դիսկուրսի առանձնահատուկ տեսակ է, որը մի կողմից թաքցնում է իր գաղափարական մտադրությունը, մյուս կողմից չի կարող գոյություն ունենալ առանց դրա: Այսպես, չինական փայտիկների մասին սովորական պատմվածքը դառնում է առասպել այն ժամանակ, երբ Բարտը դրանք հակադրում է պատառաքաղին և դանակին՝ այդ դաժան մետաղական «ատամներին», որոնք մասնատում են սնունդը՝ փայտիկներով այն կոկիկ և նուրբ վերցնելու փոխարեն: Ահա՛ այն՝ եվրոպացու գազանային էությունը: Կամ բիֆշտեքսի և տապակած կարտոֆիլի առասպելը, որոնք ֆրանսիացիները ընկալում են որպես ազգային հպարտության առարկա: Եթե մասսայական մշակույթը օգտագործում է առասպելը սպառողին հիմարեցնելու և նրա մոտ հետաքրքրություն առաջացնելու համար, ապա Բարտն այն օգտագործում է իշխանության դիմակը պատռելու համար, որը փորձում է տարածել այդ մասսայական մշակույթը: Հասկանալով, որ հնարավոր չէ վերացնել բուրժուական գաղափարախոսությունը՝ Բարտը փորձում է գոնե ի ցույց դնել այն, պատռել դրա դիմակը: Հիշենք Դեբորին և նրա «հանդիսանքիհասարակություն» հասկացությունը. այստեղ դրանք համընկնում են: 

Գաղափարախոսության և ուժի ցանկացած դրսևորման խնդիրները Բարտի համար հիմքային էին: Նա հետազոտող-վերլուծաբանի պես մանրակրկիտ վերլուծում էր գաղափարախոսությունը և այն «հրեշ» էր անվանում: Դա դարձավ իր քննադատության հիմնական օբյեկտը: Գաղափարախոսությունը, պնդելով սեփական ունիվերսալությունը, իրականում արտահայտում է միայն մի խմբի շահերը: Այն միշտ ագրեսիվ է և չի հանդուրժում կասկածներ իր ճշմարտացիության նկատմամբ, ո՛չ էլ, առավել ևս, քննադատություն իր հասցեին: Այն պարտադրվում է բոլորին և այլ տարբերակներ չի նախատեսում: Այն անգութ է հակառակորդի նկատմամբ: 

Գերիշխող գաղափարախոսության նման բնութագիրը ստիպեց Բարտին դրա դեմ պայքարի ուղիներ փնտրել այն դաշտում, որը նա ամենալավն էր յուրացրել՝ լեզվի դաշտում, որը գաղափարախոսությունից տուժում է ոչ պակաս, քան մարդիկ: Որպես գաղափարախոսության դեմ պայքարի միակ զենք Բարտը ճանաչում է յուրաքանչյուրի ազատությունը՝ ընտրելու այն լեզուն, որը համապատասխանում է իր ցանկությանը: Դա ո՛չ իրատեսական, ո՛չ էլ իրագործելի պայքարի մեթոդ էր, քանի որ ոչ մի հասարակություն չի հանդուրժի ո՛չ ցանկությունների, ո՛չ էլ լեզուների բազմություն: 

1968 մայիսը և փիլիսոփաները

Նախորդ հարյուրամյակի փիլիսոփաները բոլորովին սենյակային գիտնականներ չէին: Ֆրանսիայի կոմկուսի հետ նրանց ջերմ հարաբերությունների հենց փաստը, նրանց մեծ մասի մասնակցությունը Դիմադրությանը, գաղափարախոսության անհրաժեշտության և վնասակարության մասին վեճերը և քննարկումները. այս ամենը խոսում է այն մասին, որ նրանք իրենց ժամանակի իրադարձությունների ակտիվ մասնակիցներից էին: Այդ քսանամյակի վճռական պահը, իհարկե, 1968թ. մայիսյան իրադարձություններն էին: Ներկայացվա՞ծ էր, արդյոք, փիլիսոփայությունն այն ուժերում, որոնք ուսանողների մոտ հուզումներ հրահրեցին: Այս հարցին նրանք ինքները պատասխանեցին: Սորբոնում ցույցերից մեկի հանգուցալուծման պահանջն էր. «Մեզ թույլ չեն տալիս ուսումնասիրել Մարքս, Սարտր և Մերլո-Պոնտի՝ համաշխարհային փիլիսոփայության հսկաներին»: Այս խոսքերը վկայում են, որ ուսանողները ուշադիր հետևում էին իրենց դասախոսների աշխատանքներին, և շատերը գիտական աշխատանք էին գրում նրանց ղեկավարությամբ: 

Ուսանողական խռովությունների ոգեշնչողներից մեկը Սիտուացիոնիստ ինտերնացիոնալ խումբն էր՝ Գի Դեբորի գլխավորությամբ, որի մասին մենք արդեն խոսել ենք: Այդ նա էր հռչակել բուրժուազիայի կողմից ստեղծված «հանդիսանքի հասարակության» մասին, որում սպառողականությունը դառնում է ինքնանպատակ և կյանքի միակ ձգտում: Դեբորը պնդում էր, որ կապիտալիստական համակարգն արդեն ստեղծել է բավարար քանակությամբ ապրանք, որպեսզի հնարավոր լինի այն վերացնել և վերաբաշխել ամեն ինչ նորից: Գի Դեբորի շատ կողմնակիցներ (նրանք հիմնականում առավել ակտիվ, անարխիստորեն տրամադրված երիտասարդներն էին) մտան ուսխորհուրդներ, հրապարակում էին թռուցիկներ, որոնք կոչ էին անում. «Կորչի՛ պետությունը, կեցցե՛ հեղափոխական մարքսիզմը»: Գի Դեբորն անձամբ չի մասնակցել մայիսյան իրադարձություններին (նա Ֆրանսիայում չէր), սակայն նրա կարգախոսներից շատերը զարդարում էին Լատինական թաղամասի պատերը: Ուսանողները հիշել էին հին կոչերը. Ժորժ Բատայը դեռևս 30-ականներին «անդիմադրելի ցույցերի», «ժողովուրդների պայթյունային անհնազանդությունների» կոչ էր անում: Դրանք վերցնում է երիտասարդ Անդրե Գլյուկսմանը՝ խոսելով «վերածնված հեղափոխության խելահեղության» մասին: Ավելի ուշ գիրք հրապարակվեց, որտեղ հավաքված էին սիտուացիոնիստների կարգախոսները, որոնք վանկարկում էին ուսանողները. «Արգելվում է արգելել», «Կամուրջի սալաքարի տակ լողափ է», «Եղե՛ք իրատես՝ պահանջե՛ք անհնարինը»: 

1968թ. բողոքի ցույցերի ամենաակտիվ մասնակիցը, ամենայն հավանականությամբ, Միշել Ֆուկոն էր: Նրա մոտ ակտիվ գործողությունների փորձառություն ձեռք բերելու բուռն ցանկություն էր առաջացել: Նա կազմակերպեց Վենսենի համալսարանի վարչական շենքերի գրավումը (Սորբոնի օրինակով), 500 ուսանողների հետ միասին բարիկադներ կառուցեց և մինչև վերջին պահը պաշտպանեց դրանք: Իսկ երբ ոստիկանությունը արցունքաբեր գազ կիրառեց, նա բարձրացավ կտուր և այնտեղից քարեր սկսեց նետել ոստիկանների ուղղությամբ: Նրա հետ այնտեղ էր նաև Գլյուկսմանը՝ հիացած Ֆուկոյի անհավանական խիզախությամբ: 

Լուի Ալտյուսերի դիրքորոշումը ավելի բարդ էր: Նախևառաջ նա չկարողացավ մասնակցել մասսայական խռովություններին, քանի որ պառկած էր հիվանդանոցում «ընկճախտ» ախտորոշմամբ: Նրա բացակայությունը չողջունվեց հետևորդների և աշակերտների կողմից: «Ինչի՞ է պետք Ալտյուսերը: Ալտյուսերն անպիտան է՛» («A quoi sert Althusser? Althusser — a rien»),- բացականչում էին նրանք: Մյուս կողմից Ֆրանսիայի Կոմունիստական կուսակցության ակտիվ անդամ Ալտյուսերը, կուսակցության, որը հավանություն չէր տվել մայիսյան խռովություններին՝ համարելով դրանք անլուրջ, հանպատրաստից և բանվոր դասակարգի շահերին հակասող, չէր կարող բացեիբաց հայտարարել երիտասարդության նկատմամբ իր համակրանքի մասին, որը մեծ հաշվով հետևում էր իր կոչերին: Նա ստիպված էր հանդես գալ հաշտեցնող հայտարարությամբ, որը չգոհացրեց ոչ ոքի: Հենց այդ պահից փիլիսոփայի ազդեցությունը սկսեց անշեղորեն նվազել: 

Կինոն և փիլիսոփայությունը

Ուսանողների մեկ այլ խումբ ոգեշնչվում էր էքզիստենցիալիզմի գաղափարներով: Եթե 1960-ականներին Սարտրի հիմնական ստեղծագործություններն արդեն ընթերցվել էին և կորցրել էին այն արդիականությունը, որով առանձնացել էին պատերազմի տարիներին, ապա դրանցից հետո նույն գաղափարները երիտասարդության շրջանում տարածում էր կինոն: Գոդարն ու իր կողմնակիցները իրենց ֆիլմերում ցույց էին տալիս հերոսների, որոնք չեն արժևորում կյանքը. հեշտությամբ սպանում են՝ առանց նպատակի ու խղճի խայթի, քանի որ ուղղակի ինչ-որ մեկը նրանց ճանապարհին էր կանգնել: Այդպիսին է «Վերջին շնչում» ֆիլմի հերոսը. իմաստի փնտրտուքը աբսուրդային աշխարհում չի հանգի իմաստավորված ընտրության: Սա լճացած միայնակ կյանքի համար բնորոշ հերոս է: Ընտրության համար անհրաժեշտ է էքստրեմալ իրավիճակ, և նրանք դա՛ էլ փնտրում են: Այդպիսին են նաև Լուի Մալի, Կլոդ Շաբրոլի, Բերտրան Բլիեի ֆիլմերի հերոսները. նրանք գործում են բնազդով, ինքնաբերաբար: Եվ հենց ինքը՝ Սարտրն է դուրս գալիս փողոց՝ մասնակցելու ցույցերին: 

Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ 1968թ. իրադարձությունները մեծապես պատրաստված էին ֆրանսիական ողջ փիլիսփայության կողմից, որը սնում էր հակասության ըմբոստ ոգին, ինչպես նաև ժամանակակից մտավորականների կողմից, որոնք համալսարաններում պատրաստում էին նրանց, որոնք ուզում էին ստեղծել ազատ մարդուն՝ ազատ երկրում: 

____

20-րդ դարի կեսերի փիլիսոփայությունը հեղափոխեց ոչ միայն սոցիալական անարդարությունից վրդովված ուսանողների միտքը, այլև փոփոխեց ցանկացած հարցի շուրջ ավանդական մոտեցումն ամբողջ աշխարհում: Ստրուկուրալիզմի դերն այն է, որ ոչ մի հաջորդող քննադատություն, ոչ մի անցում նոր դիրքորոշման չի նվազեցնում նրա նշանակությունը: Հենց ստրուկտուլազիմը տվեց առաջ ընթանալու հնարավորությունը, և պատահական չէ, որ նոր ուղղությունը՝ պոստստրուկտուրալիզմը, ստացավ միայն «պոստ» նախածանցը՝ նոր բնորոշման փոխարեն: Դրա ստեղծողները՝ Ժակ Դերիդան և Յուլիա Կրիստևան, ժխտելով իրենց նախորդների պնդումներից շատերը, միևնույն է մնում են ստրուկտուրալիստներ:

Բնօրինակի հեղինակ՝ Галина Кузнецова, Arzamas

Թարգմանիչ՝ Անահիտ Ասատրյան (Anahit Asatryan), խմբագիր՝ Անի Յախշիբեկյան (Ani Yakhshibekyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: