Յուրգեն Հաբերմասը Կորոնավիրուսի մասին

Յուրգեն Հաբերմասը Կորոնավիրուսի մասին. «Դեռ երբեք այդքան շատ իմացություն չէինք ունեցել մեր չիմացության մասին»

«Յուրաքանչյուր պատանի, ով գրականության հետ կապ ունի, մեկ անգամ իր կյանքում բարձրաձայնել է իր միջի Նիցշեին: Ես նույնպես»,- ասում է Յուրգեն Հաբերմասը: 

Փիլիսոփա Յուրգեն Հաբերմասը ներկայիս  անորոշության պայմաններում ապրելու պարտադրանքի և իր` Նիցշեի արձակի հանդեպ եղած տարվածության դեմ պատվաստման մասին

• Յուրգեն Հաբերմասը հարցազրույցի ժամանակ անդրադառնում է Կորոնավիրուսի ճգնաժամին
• Նա ներկայիս ամենանշանակալից փիլիսոփաներից է
• Նրա կարծիքով կորոնավիրուսի պանդեմիայի հասարակական հետևանքները դեռևս տեսանելի չեն 

Յուրգեն Հաբերմասը ծնվել է 1929թ. հունիսի 18-ին Դյուսելդորֆում, մեծացել է Գումմերսբախում, սովորել Ֆրանկֆուրտի համալսարանում և ապրել Շտարնբերգում:  Նրա մարքսիստական քննադատական տեսությունը դարաշրջանի կարևորագույն աշխատանքերից մեկն է, որն իր հերթին դարձել է ժողովրդավարական սահմանադրական պետության  հիմքերի ստեղծման գրավականներից մեկը։

Պրոֆեսո’ր Հաբերմաս, ինչպե՞ս եք ապրում Կորոնավիրուսի ճգնաժամի պայմաններում:  

Ես կարող եմ միայն ասել այն, ինչ այս օրերին պտտվում է գլխումս: Մեր բոլոր հասարակություններն անընդհատ բախվում են բազմաթիվ անորոշությունների, սակայն դրանք ունենում են տեղական բնույթ և տեղի են ունենում ոչ միաժամանակ, որի շնորհիվ քիչ թե շատ աննկատ հաղթահարվում են տվյալ բնագավառի մասնագետների կողմից: Սակայն, ի տարբերություն դրա, էքզիստենցիալ անորոշությունն այժմ տարածվում է գլոբալ և միաժամանակ, այն էլ` մեդիալ ցանցավորված անհատների գլխում: 

Հասարակական հետևանքները տեսանելի չեն:

Յուրաքանչյուր անհատ իրազեկվում է ռիսկերի մասին, քանի որ անհատի ինքնամեկուսացումը գերծանրաբեռնված առողջապահական համակարգի պայմաններում միակ կարևորագույն տարբերակն է համաճարակի դեմ պայքարում: Մյուս կողմից` անորոշությունը տարածվում է ոչ միայն համաճարակային վտանգների հաղթահարման, այլ նաև բոլորովին անկանխատեսելի տնտեսական և սոցիալական հետևանքների վրա:  Բայց, ի տարբերություն վիրուսի, ներկայումս չկա մի փորձագետ, ով կարող է հստակ գնահատել այդ հետևանքները: Տնտեսական և սոցիալական գիտությունների փորձագետները պետք է հետ կանգնեն ոչ հստակ կանխատեսումներ անելուց: Մի բան հստակ կարելի է ասել` դեռ երբեք այսքան բան չենք իմացել մեր չիմացության մասին և երբեք այսպես պարտադրված չենք եղել ապրել և գործել անորոշության պայմաններում: 

Ձեր նոր գիրքը` «Եվս մեկ փիլիսոփայության պատմություն»-ը, լույս է տեսնում արդեն երրորդ հրատարակությամբ: Ձեր թեման արևմտաեվրոպական մտածողության ավանդույթի մեջ հավատքի և գիտելիքի միջև կապն է, որն ընդհանուր առմամբ այդքան էլ պարզ բան չէ: Ակնկալու՞մ էիք այսպիսի հաջողություն:   

Երբ այդպիսի գիրք ես գրում, չես մտածում դրա մասին: Միայն վախենում ես սխալ թույլ տալուց: Յուրաքանչյուր գլուխը գրելիս մտածում ես մանրամասներին ավելի լավ տեղյակ փորձագետների հնարավոր հակադարձությունների մասին։ 

Ես գրքում նկատել եմ մի դիդակտիկ քայլ՝ կրկնումներ, ֆլեշբեքեր և հեռավորություն ստեղծող եզրահանգումներ, որոնք ստեղծում են ամբողջականություն և հոգում են կարճատև դադարների մասին: Ինչպես երևում է` դրանով ցանկանում եք հեշտացնել դիլետանտների մուտքը: 

Իմ գրքերի ընթերցողները հիմնականում եղել են ակադեմիական գործընկերներ և ուսանողներ, ինչպես նաև ուսուցիչներ, որոնցից մի քանիսը դասավանդում են էթիկա և սոցիոլոգիա: Բայց այս անգամ լույս տեսնելուց հետո` առաջին ամիսների ընթացքում, ամսագրերի արձագանքներում ես հանդիպեցի ընթերցողների բոլորովին այլ լսարանի` իհարկե նրանց, ովքեր հետաքրքրված են հավատքի և գիտելիքների թեմայով, բայց նաև այնպիսի մարդկանց, ովքեր ընդհանուր առմամբ մտածող  և խորհուրդներ փնտրող անձինք են, օրինակ` բժիշկներ, մենեջերներ, իրավաբաններ և այլն: Նրանք երևի թե դիմում են փիլիսոփայությանը իրենց իսկ մի փոքր հասկանալու համար: Սա ինձ գոհացնում է, քանի որ գերմասնագիտական ոճը որոշակի առումով վնասում է փիլիսոփայի և մասնագետի` որպես այդպիսին, հայացքները։ Թերևս սա ինձ համար այս գիրք գրելու դրդապատճառներից մեկն է եղել:

Ի՞նչ կարելի է սովորել հավատքի և գիտելիքների մասին դիսկուրսից:

Հերդերին անդրադարձող Ձեր գրքի վերնագրում «ևս մեկ» (auch) արտահայտությունն ինձ շփոթեցնում է … 

Վերնագրում առկա «ևս մեկ» բառը ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրում է այն փաստի վրա, որ սա փիլիսոփայության պատմության մեկ այլ, ինչու չէ նաև նոր մեկնաբանություն է` ի թիվս այլ հնարավոր մեկնաբանությունների: Այս համեստ ժեստը ընթերցողին նախազգուշացնում է այն թյուրիմացության մասին, որ նրանք իրենց ձեռքն են վերցրել մի գիրք, որը փիլիսոփայության սպառիչ կամ նույնիսկ ամբողջական պատմությունն է ներառում: 

Ես ինքս կողմ եմ այն մեկնաբանությանը, որ այս պատմությունը կարելի է հասկանալ որպես ուսումնառության գործընթաց` հետմետաֆիզիկական մտածողության որոշակի ընկալման տեսանկյունից:  

Ոչ մի հեղինակ չի կարող խուսափել որոշակի հեռանկարից, և այդ տեսական համոզմունքներից էլ, իհարկե, միշտ ինչ-որ բան է արտացոլվում: Բայց սա միայն ֆալլիբիլիստական գիտակցության արտահայտությունն է և ոչ մի կերպ նպատակ չունի հարաբերականացնելու իմ հայտարարությունների և պնդումների ճշմարտացիությունը:

Վերնագրի «ևս մեկ» բառը հուշում է, թե  ինչ հարաբերակցության մեջ են փիլիսոփայության պատմությունը և հավատքը/գիտելիքը: Ես այն տպավորությունն ունեմ, որ այս հարաբերակցությունն ամբողջովին զերծ չէ լարվածությունից: 

Որպես փիլիսոփա` ինձ հետաքրքրում է, թե ինչ կարող ենք մենք սովորել Հավատքի և գիտելիքի մասին դիսկուրսից: Կանտի և Հեգելի միջև առկա էթիկայի և բարոյականության փոխհարաբերության խնդիրը մեծ տեղ է զբաղեցնում այն պատճառով, որ այն ծագել է քրիստոնեական բարոյախոսական համընդհանուր կորիզի միաժամանակ աշխարհիկացող և արմատականացող սիրո էթիկայի ըմբռնումից: Կրոնական ավանդության բովանդակության հայեցակարգային մեկնության գործընթացը իմ թեման է, տվյալ դեպքում` այն գաղափարի հետմետաֆիզիկական ըմբռնումը, որ բոլոր հավատացյալները ձևավորում են համընդհանուր և եղբայրական համայնք, և որ յուրաքանչյուր անդամ արժանի է արդար վերաբերմունքի` հաշվի առնելով նրա  անփոխարինելի անհատականությունը: Յուրաքանչյուր անձի համար այս իրավահավասարությունը դատարկ թեմա չէ, ինչպես տեսնում ենք այսօր Կորոնավիրուսի ճգնաժամի պայմաններում: 

Պետությունների կողմից կիրառվող կանխարգելման տարբեր եղանակները

Ի՞նչ չափով են դրանք տեղի ունենում:    

Տարբեր երկրներում կարելի է հանդիպել քաղաքական գործիչների, ովքեր վարանում են իրենց  ռազմավարությունը կառուցել այն հիմնադրույթի վրա, որ պետության` յուրաքանչյուր մարդկային կյանք փրկելու ջանքերը պետք է ունենան բացարձակ առավելություն դրանց տնտեսական հետևանքների գնի ուտիլիտարիստական հաշվարկների նկատմամբ: 

Եթե պետությունը ողջ բնակչության իմունավորմանը հնարավորինս շուտ հասնելու նպատակով համաճարակին ազատ ընթացք տա, ապա դրանով իսկ հանձն կառնի առողջապահական համակարգի կանխատեսելի փլուզման վտանգը և մահերի համեմատաբար բարձր թիվը: Իմ «Պատմությունը» որոշակի լույս է սփռում նման ճգնաժամերի հաղթահարման գործում ներկայիս ռազմավարությունների բարոյափիլիսոփայական հիմքերի վրա: 

Արևմտաեվրոպական փիլիսոփայության զարգացման ուղին Ձեզ մոտ համեմատաբար տրամաբանական է թվում` իր բոլոր ընդհատումներով և նոր մոտեցումներով հանդերձ: Բայց արդյո՞ք այդ տրամաբանությունը նույնպես կորուստներով է հաջողության հասնում:

Փիլիսոփայության պայմանական պատմությունը` առանց շփոթեցնող «Եվս մեկ» բառի, ձգտում է ամբողջականության, որը, ինչպես ասացի, ոչ մի հեղինակ թերևս չի կարող իրականացնել: Այնուամենայնիվ, «ուսումնառության գործընթացներ» սերտելու պահանջը (այստեղ կարծես թե գիտությունների պատմության մասին է խոսքը) բացահայտում է մի շատ անսովոր հեռանկար: Սա մի կողմից խախտում է պլատոնական այն համոզմունքը, որ բոլոր մեծ փիլիսոփաները տարբեր ձևերով միշտ նույն բանն են մտածում, իսկ մյուս կողմից` առաջընթացի ցանկացած հայեցակարգի վերաբերյալ այժմյան գերակշռող, ենթադրաբար պատմականորեն հիմնավորված թերահավատությունը: Ես նույնպես հեռու եմ առաջընթացի վերաբերյալ պատմափիլիսոփայական մտածողությունից: Եթե մեկը «սովորելն»  ընտրում է որպես հիմնախնդիրների ճանապարհ հարթող ուղեցույց, այսինքն՝ շարունակականության ստեղծող լուծումներ գտնելու իմաստով, դա չի նշանակում, որ մարդը փիլիսոփայության պատմությանը վերագրում է նաև տելեոլոգիան: Չկան թելոսներ(telos), որոնք կարելի է ճանաչել որպես «հայացք դեպի Ոչ մի տեղ», այլ միայն «մեր» հայացքն է, որը նայում է դեպի քիչ թե շատ պատճառաբանված ուղուն, որով էլ գտնվում են որոշակի տեսակի խնդիրների ժամանակավոր, այնուհետև` պատմականորեն բազմիցս անգամ վիճարկված լուծումները: 

Հին փիլիսոփաները միշտ էլ ինչ-որ բան ունեն մեզ ասելու

Բայց մի՞թե Ձեր գիրքը չի տալիս այն հարցի պատասխանը, թե արդյոք փիլիսոփայական մտածողության մեջ կա «առաջընթաց»: Կոպիտ ասած՝ Կանտը «ավելի՞ լավն» է, քան Արիստոտելը: 

Իհարկե ոչ, նույնը կարող եմ ասել այն արտահայտության մասին, որ Էյնշտեյնը «ավելի լավն էր», քան Նյուտոնը: Ես չեմ ուզում խառնել փիլիսոփայական և գիտական մտածողության միջև առկա էական տարբերությունները և չեմ ուզում խոսել «առաջընթացի» մասին նույն իմաստով: Երկու դեպքում էլ տեսական մոտեցումները և պարադիգմաները «հնանում» են այլ կերպ: Սակայն հիշատակված հեղինակները դարձել են ռահվիրաներ՝ իրենց ժամանակաշրջաններում հիմնախնդիրների՝ առկա հարցադրումների և այդ ժամանակվա տեղեկատվության ու պատճառների վրա հիմնված լուծման համար: Նրանք տապալել են նախկինում ընդունված ընկալումները և դարձել են դասական մտածողներ, ընդ որում՝ «դասական» նշանակում է, որ նրանք մեզ միշտ բան ունեն ասելու: Ժամանակակից գիտության տեսությունը նույնպես կապ ունի Արիստոտելի Երկրորդ անալիտիկայի և ժամանակակից էթիկայի վերաբերյալ Կանտի «ինքնավարություն» և «արդարություն» հասկացությունների հետ՝ անգամ փոփոխված տեսական լեզուների հանգամանքներում: 

Ես Ձեզ մոտ նկատում եմ առաջին հայացքից ոչ կասկածելի ուժեղ համակրանք քրիստոնեական միջնադարյան փիլիսոփայական մտածողության կարողությունների հանդեպ: Արդյո՞ք այս համակրանքը ուսումնական գործընթացի արդյունք է, որը Ձեզ համար նույնպես զարմանալի է: 

Իմ՝ թոշակի անցնելուց առաջ մի դասախոսության ժամանակ, դա իհարկե շատ վաղուց էր, ես անդրադարձա Թոմասին: Այդ ժամանակ ես հիացած էի այս հիանալի համակարգի կառուցողական ուժով և ներքին անհակասականությամբ: Ինձ տպավորում էին նաև Դուս Սքոթի և Ուիլյամ ֆոն Օկկամի դասախոսությունները: Այո, սրանք ուսումնառության գործընթացներ են, որոնցով ես, եթե ճիշտ եմ բացատրում, մոտեցել եմ  ժամանակակից դարաշրջանի երկարատև գոյատևող հետազոտության միտմանը՝ նորովի մատուցել միջնադարի հետազոտությունների մեկնությունը: 

Այնուամենայնիվ, այն հարցին, թե Ձեր պատկերացմամբ փիլիսոփայության պատմության որ կերպարը կունենա Ձեզ համար նույնականացման ամենամեծ պոտենցիալը, ես կպատասխանեի՝ Սպինոզան: Սպինոզայի մասին պատմող գլխում կան հատվածներ, որտեղ ես միանգամից կասեի, որ  Հաբերմասը նկարագրում է ինքն իրեն:  

Սա մի փոքր զարմացնում է ինձ: Սակայն մեկնաբանողը կարող է հեղինակին ավելի լավ հասկանալ, քան հեղինակն ինքն իրեն: Սպինոզայի վերաբերյալ դասախոսություններից ես միայն հիմա մի բան հասկացա: Մարրաների պատմության ֆոնին (այն հալածված իսպանացի հրեաների, ովքեր իսպանական թագավորի հարկադրանքով ընդունում էին կաթոլիկությունը) ես հասկացա, թե ինչու է Սպինոզան 20-րդ դարի այսքան գերմանա-հրեական քաղքենի մտավորականների շրջանում ավելի մեծ մեծարանքի արժանացել, քան Կանտը: Լեո Շտրաուսը իր` Սպինոզայի մասին պատմող գրքի անգլերեն թարգմանության ներածության մեջ ասել է, որ Սպինոզան  հավատուրաց և աթեիստ չէր, երբ նա հետապնդվում էր, այլ ազնիվ լուսավորիչ, ով իր կրոնական ծագումը չէր ժխտում, համենայն դեպս այնքան ժամանակ, մինչև չլինեին դրա համար հիմնավորված պատճառներ, և հեգելական մտածողությամբ այն «վեր էր հանում»: Դրա համար էլ ես փաստացի համակրանք եմ տածում նրա հանդեպ: Իր ազդեցության տեսանկյունից Սպինոզայի մտածողությունը երիտասարդ Շելինգի բնափիլիսոփայության մասին նույնպես մտավ գերմանական իդեալիզմի մեծ սպեկուլյատիվ շարժման մեջ:  

«Եկեղեցիները կապը կորցնում են արևմտյան աշխարհի հետ» 

Դուք դուրս եք թողել Նիցշեին, ով աստվածաբանության «Աստված մեռած է» համատեքստում հիանալի կտեղավորվեր «Հավատք և գիտելիք» կենտրոնական թեմայի մեջ: Ինչո՞ւ:

Յուրաքանչյուր պատանի, ով գրականության հետ կապ ունի, մի անգամ իր կյանքում բարձրաձայնել է իր միջի Նիցշեին. ես էլ այդպես կանեմ: Պատերազմից հետո Նիցշեն, որը նացիստական ժամանակաշրջանում համարվում էր պետական փիլիսոփա, իր՝ «Իշխանության հասնելու կամք» սոցիալ-դարվինիստական մեկնաբանությամբ դեռ որոշակի մոտ էր ինձ: Բայց քաղաքական այդ դրդապատճառով ես պատվաստվել եմ այս արձակի շարունակական ձգողականության դեմ: Նույնիսկ ֆրանսիական տեսանկյունից նրա աշխարհիկ կողմերին ավելի լավ ծանոթանալուց հետո ես ինձ հեռու պահեցի այս հեղինակից, բացառությամբ նրա Կոգնիտիվ անթրոպոլոգիական գաղափարներից: Նաև փաստացի պատճառներով «Քրիստոնեության ծագումնաբանություն» աշխատությունը ինձ չի համոզում` նույնիսկ որպես մտքերի սնուցում: Նիցշեն դրանում բացահայտում է ոչ ազատ վերաբերմունք իր շրջապատի հանդեպ: Ինձ իրականում միայն հետաքրքրում է նրա թողած ազդեցության պատմության որոշակի կողմը, որը չէր համապատասխանի իմ աշխատության ժամանակային շրջաններին, մասնավորապես` որոշակի չափով սուբլիմացնելու որոշ փիլիսոփաների ճակատագրական հակումները և ճնշված կրոնական փորձառությունները   գեղագիտության մեջ:   

Դուք արևմտյան ժամանակակից հասարակությունների մասին խոսելիս մի քանի անգամ օգտագործում եք «զանգվածային աթեիզմ» բանաձևը: Դա անհարգալից է հնչում և կարող է հաստատել ժամանակի շնչով հանդես գալու նկատմամբ Ձեր հակումը, այսինքն` հանդես գալու որպես վճռական «աշխարհիկ» այն դեպքում, երբ դա այն ժամանակ այդքան էլ չէր ընդունվում, բայց և միևնույն ժամանակ հանդես գալու վճռական քննադատությամբ լցված այն երևույթի հանդեպ, որ «աշխարհիկ»-ը դառնում է անհաղորդ մեյնսթրիմ: 

Այս տեսանկյունից ինձ սխալ են հասկացել: «Զանգվածային աթեիզմ» սոցիոլոգիական տերմինով ես ուզում եմ անդրադառնալ միայն առաջին գլխում քննարկված եկեղեցիների կապվածության թուլացող ուժի քանակական ասպեկտին, որը մենք այսօր նկատում ենք հատկապես արևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայի հասարակություններում: Սակայն նրանք ցուցաբերում են այնպիսի վերաբերմունք,  որը ես կորակեի քննադատաբար օգտագործված «աշխարհիկ» արտահայտությամբ:

Հարցազրույցը վարում էր Մարկուս Շվերինգը

[1] Յուրգեն Հաբերմասի «Եվս մեկ փիլիսոփայության պատմություն» աշխատությունը լույս է տեսել անցյալ տարվա աշնանը` 2019 թ. նոյեմբերի 12-ին, Ֆրանսիայում: Հաբերմասը երկու հատորում նկարագրում է արևմտաեվրոպական փիլիսոփայության պատմությունը որպես  հավատքից դեպի գիտելիք տանող ուղի: 1-ին հատորը կոչվում է «Հավատքի և գիտելիքի արևմտյան հարաբերակցություն», 2-րդ հատորը` «Ողջամիտ ազատություն: Հավատքի և գիտելիքների վերաբերյալ դիսկուրսի հետքեր»:

Թարգմանիչ՝ Հռիփսիմե Մանուկյան (Hripsime Manukyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: