«Ինլայթը» ներկայացնում է Հուշարձանների և տեսարժան վայրերի միջազգային օրվան նվիրված հարցազրույցների շարք:
Հարցազրույց ՀՃՈւ հիմնադրամի լուսանկարիչ, գեղանկարիչ-դիզայներ Սասուն Դանիելյանի հետ
Կարծում եմ` մանուկ հասակից պետք է սիրո և հոգատարության զգացում սերմանել պատմական ժառանգության, բնաշխարհի նկատմամբ:
Պարո՛ն Դանիելյան, ե՞րբ սկսեցիք զբաղվել լուսանկարչությամբ: Հայտնի է, որ մանկուց արշավների եք գնացել, գյուղը, սարերը գրավել են Ձեզ:
Մասնագիտական առումով լուսանկարչությամբ սկսել եմ զբաղվել 2011 թվականից, իսկ արշավներն ու ճամփորդությունները մանկուց են գալիս, քանի որ գյուղում եմ մեծացել: Իհարկե, գյուղում չեմ ապրել, բայց դպրոցական տարիներին ամառային արձակուրդներն անցկացրել եմ գյուղում և սարերում: Տատիկ-պապիկս անասուններ էին պահում սարերում, և ես մեծ հաճույքով միշտ գնում, մեկ-երկու ամիս մնում էի: Այդ ընթացքում վայրի բնության, բացահայտումների հանդեպ սեր առաջացավ: Փոքր ժամանակ, երբ դեռ դպրոցական էի, միշտ գյուղի երեխաներին հավաքում էի, բարձրանում էինք սարերը: Ճանապարհին, իհարկե, հետաքրքիր «հայտնագործություններ» էինք անում` եկեղեցիներ, ավերակ ամրոցներ և այլն: Իսկ հենց լուսնկարչութամբ սկսեցի զբաղվել, երբ վերադարձա բանակային ծառայությունից:
Մի առիթով նշել եք, որ միացել եք «Հայկական աշխարհագրական նախագծին»: Կմանրամասնե՞ք` ինչ նախագիծ է սա, և որն է նախագծի նպատակը:
Այո, «Հայկական աշխարհագրական նախագիծ»-ը, որն ավելի հայտնի է որպես «Armenian Geographic», աշխարհագրական ուսումնասիրությունների արշավային նախագիծ է: Հիմնադիրը Տիգրան Շահբազյանն է: Այս արշավների հետաքրքրությունն այն է, որ ավելի շատ վայրի բնության, լեռնային տուրիզիմի վրա է կենտրոնացած: Չուսումնասիրված արահետներով է արշավային նախագիծը հետաքրքրված` հիմնականում լեռներ, վայրի բնություն, որտեղ կարող են հանդիպել նաև վանքեր, բերդեր, խաչքարեր և այլն:
Հայտնի վայրերը (Գեղարդ, Գառնի, Հաղարծին…) այդքան էլ ձգող չեն, իմ հետաքրքրությունների մեջ չեն մտնում: Ես կարող եմ այցելել նման վայրեր, բայց ոչ հաճախ: Ինձ ավելի հետաքրքիր է չուսումնասիրված արահետներով գնալ, իսկ «Հայկական աշխարհագրական նախագիծը» տալիս է այդ հնարավորությունը:
Պարո՛ն Դանիելյան, պետությունը կարողանու՞մ է պահպանել պատմամշակութային հուշարձանները: Չէ՞ որ հուշարձաններ կան և Հայաստանի սահմաններից դուրս:
Հայաստանում բոլոր պատմական հուշարձանները՝ անկախ կրոնական, դավանական և ազգային պատկանելության, հավասարապես կարևոր են և ենթակա պահպանման։
Ներկայումս բազմաթիվ նոր եկեղեցիներ են կառուցվում անհատ մարդկանց օժանդակությամբ, նվիրատվություններով և այլն։ Ես կարծում եմ, որ սխալ մոտեցում է, և պետք է այդ գումարներն ուղղել պատմական հին եկեղեցիները, վանքերն ու բերդերը վերականգնելու և պահպանելու գործին։
Պետք է այս ամենը կանոնակարգվի պետական օրենքներով։ Պատմական միջավայրում խստորեն պետք է արգելել հյուրանոցառեստորանային գործունեությունները։
Պատմամշակութային կոթողների պահպանությունը մեծ խնդիր է ոչ միայն պետության, այլև մեր քաղաքացիների համար: Պետությունը ինչ-որ չափով կարող է առավել հայտնի զբոսաշրջային վայրերի վրա ուշադրություն դարձնել, բայց գյուղերում, սարերում շատ կան լքված և ավերվող հուշարձաններ: Մեծ մասը մատնված են բնության քմահաճույքին, բնության կողմից են հավելվում (անձրևներ, հողմեր և այլն…):
Մյուս մասը բնակիչների խնդիրն է: Գյուղերում կան միջնադարյան վանքեր, եկեղեցիներ, խաչքարերով միջնադարյան գերեզմանոցներ, որոնց շուրջը բուսնում են նոր գերեզմանոցներ: Երբեմն տգեղ և անճաշակ դամբարաններ են կառուցվում, որոնք աղավաղում են հուշարձանի պատմական միջավայրը: Սա մեծ խնդիր է, որ լուծված չէ: Պետությունն արձագանքում է միայն այն ժամանակ, երբ սրտացավ ինչ-որ մեկը գնում, տեսնում, լուսանկարում և հրապարակում է` բողոքի ձայն բարձրացնելով: Բայց պետությունը չունի հնարավորություն ամեն գյուղում ունենալու հուշարձանի «պահապան» կամ կազմակերպություն, որ կզբաղվի այդ հարցով: Խնդիրը նաև քաղաքացիների գիտակցության մեջ է, որը, ցավոք սրտի, մեզանում չունի լայն տարածում:
Երբ գյուղացիներին հարցնում ես` ինչու է պատմական 700-800 տարվա վանքի մոտ նոր գերեզմանոց կառուցվել, զարմանում է. կողքին գերեզմանոց է, ի՞նչ տարբերություն` 1000, թե 10 տարվա:
Մարդկանց գիտակցության մեջ չի մտնում, որ դա պատմական մի շերտ է` իր միջավայրով, որը պետք է պահպանել այնպես, ինչպես եղել և հասել է մեր ժամանակներ: Իսկ քաղաքային հուշարձանները, հին շենքերն այլ խնդիր են, քանի որ ամբողջ քաղաքաշինությունը, շինարարությունը կենտրոնացված է Երևանում, հատկապես` կենտրոնում: Պետք է ուղղակի դուրս գալ քաղաքի կենտրոնից, որպեսզի պահպանվի նաև քաղաքային հին ճարտարապետությունը:
Արդյո՞ք հայ հասարակությունը պահպանում ու գնահատում է պետության ներսում գտնվող կոթողները: Եթե ոչ, ապա ո՞րն է խնդիրը, ինչպե՞ս պետք է ձևավորել պատմամշակութային ժառանգության հուշարձանները գնահատելու մշակույթ:
Պատմական հուշարձանների ժառանգության նկատմամբ հոգատարության ձևավորումը պետք է սկսել մանկապարտեզից, դպրոցից: Խնդիրը միայն ռադիոյի, հեռուստատեսության և այլ միջոցներով քարոզների մեջ չէ: Պետք է դպրոցահասակ երեխաներին անպայման ճանապարհորդությունների ու արշավների տանել: Ցույց տալ, որ պատմական հուշարձանների մոտ պետք չէ աղբ թափել, խաչքարերի վրա մոմ վառել, արձանագրություններն աղավաղել և եկեղեցիների կամ բերդերի պատերի վրա ինչ-որ բաներ փորագրել և այլն:
Պետությունը վերջին տարիներին շատ գովելի քայլեր էր անում, դպրոցականներին ուղեգրեր էր տալիս դեպի թատրոններ, թանգարաններ և այլն, բայց դրա մեջ պետք է մտնեն նաև սեզոնային արշավները: Գարնանային, աշնանային լավ եղանակները պարտադիր պետք է օգտագործել պատմական հուշարձաններ այցելելու համար` միտում ունենալով նաև մաքրության աշխատանքներ կատարելուն: Մեր պատմական հուշարձանների մեծագույն մասի շուրջ մենք ուտել-խմելու բազմաթիվ տաղավարներ և աղբյուրներ կտեսնենք, որոնց հասանելի են մեքենայի ճանապարհները: Քաղաքացիները, ովքեր օգտվում են այդ տաղավարներից, մածամասամբ աղբի մեծ կույտ են թողնում իրենց հետևից:
Կարծում եմ` մանուկ հասակից պետք է սիրո և հոգատարության զգացում սերմանել պատմական ժառանգության, բնաշխարհի նկատմամբ:
Հուշարձանների ուսումնասիրության և պահպանության ոլորտում ինչ խնդիրների և խոչընդոտների եք առերեսվում: Ի՞նչ նոր միտումներ, ուղղություններ կան այս բնագավառում աշխարհում և Հայաստանում:
Հուշարձանների ուսումնասիրության համար Հայաստանի ներսում, իհարկե, խնդիրներ չեն առաջանում, երբ ուսումնասիրողը մասնագիտական ուսումնասիրություններ է կատարում: Հիմնական խնդիրները կարող են առաջանալ սահմանային շրջաններում տեղակայված հուշարձանների ուսումնասիրությունների ժամանակ: Այսինքն` դա կարող է լինել Ախուրյանի, Արաքսի հովիտներում, հայ-թուրքական, հայ-ադրբեջանական սահմաններում տեղակայված հուշարձանների ուսումնասիրություններում, որոնք դիտարկվում և հակառակորդի կողմից հսկվում են: Ուսումնասիրողը, իհարկե, շատ ժամանակ ստանում է ուսումնասիրություն իրականացնելու հնարավորություն:
Օրինակ` Արագածոտնի մարզի Արագածավանի Սուրբ Երրորդություն եկեղեցին կամ Արմավիրի մարզի Բագարանի Սուրբ Շուշանիկ եկեղեցին և բոլոր սահմանային կոթողները դժվարությամբ են ուսումնասիրվում` գտնվելու վայրով պայմանավորված: Արևմտյան Հայաստանում հարյուրավոր հուշարձաններ ուսումնասիրությունների կարիք ունեն: Զուտ զբոսաշրջային նպատակներով կարող ենք գնալ, ուսումնասիրություններ անել, բայց ոչ բացահայտ: Պետք է տվյալ պետությունից թույլտվություն ունենալ` գիտական ուսումնասիրություններ իրականացնելու համար: Օրինակ` Իրանի մշակույթի նախարարության տակ գործող «Իրանի եկեղեցիների պահպանման պետական վարչություն» կազմակեպության և եկեղեցիների միության հետ համագործակցելով` մենք կատարում ենք օրինական և մանրամասն ուսումնասիրություններ: Վրաստանում և Ադրբեջանում խնդիրն այլ է. վրացական կողմը փորձում է հայկական եկեղեցիները վրացական դարձնել, խուսափում է հայկական ուսումնասիրություններից: Նույնիսկ գրքեր և այլ ուսումնասիրությունների վերաբերյալ նյութեր թույլ չի տալիս, արգելում է պարզապես մուքտը վրացական կողմ:
Ադրբեջանում, բնականաբար, ամեն հայկական եկեղեցի, բացի Բաքվի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցուց, ներկայացվում է աղվանական. աղվանական եկեղեցի, աղվանական գերեզմաններ:
Ինչպե՞ս պետք է լուծել այդ խնդիրը: Ի՞նչ պետք է անել, որ մեր եկեղեցիները այլ պետություններին «պատկանող» մասնիկ չդառնան:
Կարծում եմ` դրա համար պետական հատուկ քաղաքականություն է պետք` շատ հստակ ձևակերպված: Պետությունը` ԱԳՆ, ԿԳՄՍՆ ներքո, բոլոր միջոցներով արտասահմանյան հարթակներում, ՅՈւՆԵՍԿՕ-ում և այլն, որտեղ հրավիրվում են պատմական ժառանգության վերաբերյալ ժողովներ, պետք է բարձրացնի այս հարցերը և գիտական հիմնավորումներով աշխարհին ապացուցի, որ ապատեղեկատվություն տարածելը Ադրբեջանի հիմնական քաղաքականությունն է: Պետք է պետական լուրջ քաղաքականություն մշակել, հատուկ միջոցառումներ իրականացնել` օգտագործելով հնարավոր բոլոր լծակները: Ադրբեջանը ՅՈւՆԵՍԿՕ-ում ֆինանսական բավականին լուրջ լծակներ ունի` որպես հովանավոր: Բազմաթիվ մշակութային երևույթներ ներկայացվում են որպես ադրբեջանական կոթողներ:
Հուշարձանների ուսումնասիրության և պահպանության մասին խոսելիս չենք կարող չհիշատակել Սամվել Կարապետյանին և չանդրադառնալ նրա հսկայածավալ գործունեությանն ու թողած ժառանգությանը: Ինչո՞վ էր տարբերվում Սամվել Կարապետյանը մյուս հուշարձանագետներից, ո՞րն էր նրա առանձնահատկությունը:
«Հուշարձանագետ» բառը միշտ քմծիծաղ էր առաջացնում Սամվել Կարապետյանի մոտ: Ասում էր` մի քիչ արհեստական բառ է, բայց կպավ ու մնաց:
Նա բացառիկ կերպար էր: Դպրոցահասակ տարիքից իր կյանքը, գործունեությունը նվիրեց հայկական պատմական հուշարձաններին և բնաշխարհին: Նա փոքր տարիքից սկսեց ճամփորդել միայնակ կամ ընկերների հետ: Երբ դարձավ չափահաս, մեկ-երկու ամիս տևողությամբ միայնակ ճամփորդություններ էր իրականացնում հարևան Ադրբեջանում: Նրա կատարած գործերն այնքան մեծ են, ամեն մարդ չի կարող այդքան աշխատանք կատարել իր կյանքի ընթացքում: Նրա կատարած գործերի մի մասն այնքան արժեքավոր է, որ հնարավոր չէ նույն ուսումնասիրությունները կատարել, այսինքն` հուշարձանների մի մասը կա´մ վերացել է, կա´մ գտնվում է ոչ բարեկամ հարևանի տարածքում: Պարզապես արգելված է, չկա ոչ մի նյութ կամ փաստ հուշարձանների լինելիության կամ վիճակի մասին: Պատմական Գարդմանքի, Կուր գետից հյուսիս գտնվող հայկական պատմական մշակութային ժառանգության մասին կարող ենք պատկերացում կազմել միայն նրա կատարած աշխատանքի շնորհով:
Ի՞նչ հիշարժան դրվագներ կան Սամվելի հետ անցկացրած տարիներից: Գուցե, որևէ բան է տպավորվել նրա խոսքերից, խորհուրդներից:
Յուրաքանչյուր պահ, յուրաքանչյուր ճամփորդություն, յուրաքանչյուր աշխատանքային րոպե… բոլորն էլ հիշարժան են: Իհարկե, չեմ կարող բոլորը հիմա ասել:
Երջանկություն է, որ հնարավորություն եմ ունեցել ուղղակի աշխատել, շփվել, ընկերակցել Սամվելին: Նա ավագ ընկեր էր, կազմակերպության տնօրենն էր, բայց տնօրենի նման չէր, այսինքն` շատ անմիջական էր, ընկերական: Ամենատպավորիչ պահերը, որ ես ունեցել եմ, կապված են նրա հուշերի հետ, երբ պատմում էր ճանապարհորդությունների, բացահայտումների մասին: Նրա եռանդը, նրա աշխատասիրությունը… այդ ամեն ինչը երևի որոշ չափով մեզ է փոխանցվել: Ինչքան մեծ ցավ էր նրա հեռանալը, մինչև հիմա մենք չենք կարողանում համակերպվել, որ նա այլևս մեզ հետ չէ:
Այս պահին ինչի՞ վրա եք աշխատում: Ի՞նչ պլաններ ունեք ապագայի համար:
Մեր գործունեությունը շարունակվում է այնպես, ինչպես եղել է, իհարկե, ցավոք սրտի, առանց Սամվել Կարապետյանի: Ավելի դժվար կլինի, իհարկե, մեզ համար, քանի որ նրա գիտական ամբողջ պաշարը զուտ արխիվների, թղթերի, գրառումների տեսքով ունենք, բայց նրա ներկայությունը մեզ շատ էր ոգևորում: Հիմա փորձելու ենք նույն կերպ շարունակել` ամեն մեկս մեր գործին, ճամփորդություններ, գրքերի հրատարակումներ: Այս տարի նախատեսված է երկու գիրք հրատարակել. վերջնական, ավարտական փուլում են: Մեկը՝ Խնուս, իսկ մյուսը Պարսպատունիք (Ղարադաղ) գավառներին նվիրված հատորները, որ Սամվել Կարապետյանի ավարտած աշխատանքն է, պետք է հրատարակենք: Կլինեն նաև հոդվածներ, իսկ ճամփորդություններն, իհարկե, այս իրավիճակից հետո դեռ չգիտեմ` երբ կսկսենք:
Հարցազրույցը վարեց՝ Աննա Մանուկյանը © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: