Ալեքսանդր Էտկինդը ռեպրեսիաների հիշողության ազդեցության մասին

Հարցազրույց պատմաբան Ալեքսանդր Էտկինդի հետ այն մասին,
թե ինչպես է ռեպրեսիաների հիշողությունն այսօր ազդում մեզ վրա

«Ինլայթը» ներկայացնում է The Village-ի թղթակցի զրույցը «Աղճատված վիշտ․ անմահների հիշատակը չթաղվածների երկրում»[1] գրքի հեղինակի հետ անցյալով վարակվելու, ԳՈՒԼԱԳ-ի ժառանգության և «մերկ» մարդու մասին:

«Новое литературное обозрение» հրատարակչությունը հրատարակել է Ալեքսանդր Էտկինդի «Աղճատված վիշտ․ անմահների հիշատակը չթաղվածների երկրում» գիրքը, որտեղ հայտնի պատմաբան, մշակութաբան, Ֆլորենցիայի եվրոպական համալսարանի պրոֆեսոր Էտկինդը պատմում է ահաբեկչությունից և ԳՈՒԼԱԳ-ից հետո հիշողության փոխակերպումների  մասին, ինչպես նաև մատնանշում է վշտի աշխատանքների օրինակները ռուսական մշակույթում՝ ֆիլմերում, երաժշտության, նկարչության, գրականության մեջ: Ներկայացնում ենք Ալեքսեյ Պավպերովի զրույցը Ալեքսանդր Էտկինդի հետ այն մասին, թե ինչպես է անցյալի աղետալի արձագանքը ազդում ժամանակակից կյանքի վրա, և ինչու մենք չենք կարող ազատվել դրանից:

Ստալինյան ռեպրեսիաների արդիականության մասին

Վերջերս քաղաքական ռեպրեսիաների թեման նորից արդիական դարձավ: Թվում է, թե անցած տարվա վերջին ավելի լայնորեն էր լուսաբանվել քաղաքական ռեպրեսիաների զոհերի հիշատակի օրը, մինչ այդ ի հայտ եկավ «Վերջին հասցե» հուշատախտակներով նախագիծը, կառավարությունը պատրաստվում է Մոսկվայում տեռորի զոհերի հուշարձան տեղադրել: Ինչու՞ է այս թեման նորից դարձել մարդկանց համար կարևոր:

Պետք է ասել, որ կառավարությունը բազմիցս ծրագրել է հուշարձան տեղադրել: Գորբաչովի ժամանակներից սկսած և Պուտինի կառավարմամբ վերջացրած՝ այս թեման անընդհատ բարձրացվում էր, այդ թվում՝ հասարակական կազմակերպությունների կողմից, որոնցից է «Мемориал»-ը («Мемориал»-ի նախնական գործառույթը հենց դա էր): Կառավարությունը պարբերաբար արձագանքում էր: Զրոյականներին սկսեցին խոսել ապաստալինիզացիայի նոր ծրագրի մասին:

Այն ամենի մեծամասնությունը, ինչը մենք անվանում ենք ստալինյան բռնաճնշումներ, ամբողջովին անիմաստ բնույթ էր կրում: Դրանք ոչ մի կերպ արդարացված, իմաստավորված կամ բացատրված չէին նրանց կողմից, ովքեր դրանք իրականացնում էին: Զոհերը չէին հասկանում, թե ինչ է կատարվում, ինչու են նրանք տառապում և մահանում: Իհարկե, զոհերը միշտ զոհ են մնում: Նրանք չեն կարող որևէ բան բացատրել, իմաստավորել, հիշողություններ գրել: Դրանցով զբաղվում են նրանք, ովքեր ողջ են մնացել և պահում են մեռյալների վիշտը՝ հարազատները, ընկերները, գործընկերները, հայրենակիցները կամ պարզապես ոչ անտարբեր մարդիկ: Նրանք կարող են լինել ցանկացած վայրում. կարեկցանքը սահմաններ չունի: Ստալինյան բռնաճնշումների մասին ճշմարտությունը բացահայտվել է ինչպես հայրենակիցների, այնպես էլ աշխարհի տարբեր երկրներում հետաքրքրված անձանց կողմից: Զոհերի երեխաներն ու հարազատները փորձել են իմաստավորել տեղի ունեցածը. ինչու՞ է դա կատարվել, ինչու՞ էր դա պետք։ Չէ՞ որ անպայման պետք է ինչ-որ իմաստ լիներ: Քաղաքական տեռորի զոհերի վշտի մասին աշխատանքը արտահայտման ունիվերսալ ձև չունի: Յուրաքանչյուր հաջորդ իրավիճակ ոչ մի նմանություն չուներ բռնաճնշումների նախորդ ալիքների հետ: Հաշվի առնելով այն, որ Ռուսաստանում պետական իշխանությունն ավելի ու ավելի է ուժային մեթոդներ օգտագործում քաղաքական խնդիրների լուծման համար, ավելանում են նոր զոհեր, զոհերի նոր հարազատներ: Պատմության մեջ ամեն ինչ միշտ նորից է կրկնվում: Բայց տեղի ունեցածը բացատրելու, իմաստ գտնելու, հասկանալու փորձերում մարդիկ առաջնորդվում են պատմական նախատիպերով: Պատմաբանի տեսակետից սա կեղծ ընթացակարգ է: Օրինակ, եթե այսօր սպանություն է տեղի ունեցել, ապա դրա համար պատասխանատվություն են կրում նրանք, ովքեր սպանել են այսօր, և ոչ նրանք, ովքեր սպանել են երեկ կամ դրա նախորդ օրը: Դա կատարել են հանցագործները, և դա նրանց չար կամքի արդյունքն է, և ոչ թե վատ ավանդույթների, պատմական օրինակների կամ ոչ պատշաճ դաստիարակության:

Խորհրդային անցյալի և նոստալգիայի մասին

Դուք ասում եք, որ մենք ապրում ենք մուլտիպատմականության տարածությունում, երբ մեր խորհրդային անցյալի վերաբերյալ հակասական տեսակետները հաճախ գոյատևում են կողք կողքի. կան սգավորներ, զոհերի սերունդներ, այլ մարդիկ, ովքեր չեն ընդունում ռեժիմը, և կան ստալինիստներ, ովքեր արդարացնում են կառավարության գործողությունները: Ինչպե՞ս է պատմության նման կարևոր իրադարձությունների շուրջ կոնսենսուսի բացակայությունը ազդում մեզ վրա:

Կարծում եմ, որ սա ժամանակակից, հենց հետխորհրդային հասարակության առանձնահատկությունն է: Ես անվանել եմ այդ առանձնահատկությունը մուլտիպատմականություն՝ ամերիկյան մուլտիմշակութայնության նմանօրինակությամբ և միևնույն ժամանակ հակադրությամբ, քանի որ դա ամենևին էլ մուլտիմշակութայնություն չէ:

Կարծիքների բազմազանությունը միանգամայն նորմալ է, այն գոյություն ունի ցանկացած հասարակությունում՝ և’ ժողովրդավարական, և’ նույնիսկ բռնապետական: Տարբեր մարդիկ միշտ տարբեր տեսակետներ ունեն: Ժամանակակից ռուսական հասարակությունում այս տեսակետները բևեռացված են:

Վշտի ուժն ու կորուստն այնքան մեծ են, որ տարանջատումն աղետալի անցյալից տեղի չի ունեցել, այն տեղի չի ունենում նաև հիմա:

Մենք գիտենք սոցիոլոգիական հարցումների արդյունքները, և թե որքան արագ են դրանք փոխվում, բայց բավական է այցելել ցանկացած մեծ գրախանութ, և դուք կտեսնեք, որ այնտեղ լավ պատմական գրքեր են վաճառում, և դրանց կողքին կան երկար դարակներ` լցված գրականությամբ, որը չի բավարարում ռացիոնալիզմի չափանիշներին: Այն պատմում է խորհրդային անցյալի, Ստալինի, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասին և լցված է կոնսպիրատիվ տեսություններով (դրանք նույնպես տարբեր են, դրանցից մի քանիսին ես հարգանքով եմ մոտենում): Իհարկե, մեծ հարց է, թե արդյոք գրախանութը ներկայացնում է ռուս ընթերցողին, թե ավելի շուտ ձևավորում է նրան: Հնարավոր է` ձևավորում է առաջանցումով, ինչպես դա սովորաբար բնորոշ է մշակույթին:

Դուք նաև գրել եք, որ խորհրդային անցյալը սողում է, վարակում է ներկան:

Սրանք բոլորը փոխաբերություններ են, որոնցով մենք փորձում ենք բացատրել պատմական գործընթացները: Անցյալը շոշափուկներ չունի, որ սողա: Եվ այնուամենայնիվ, ներկան չի կարող ազատվել դրանից, դուրս նետել այն: Վշտի ուժն ու կորուստն այնքան մեծ են, որ տարանջատումն աղետալի անցյալից տեղի չի ունեցել, այն տեղի չի ունենում նաև հիմա: Անցյալի և ներկայի այս պայթուցիկ խառնուրդը սահմանում է այն մշակութային հիշողության առանձնահատկությունները, որը ձևավորվում է այս հետաղետային իրավիճակում: Այնուամենայնիվ, ես չեմ կարծում, որ խնդիրը նոստալգիայի մեջ է: Անցյալի կարոտը երկրորդական է, իսկ առաջնայինը դժգոհությունն է ներկայի նկատմամբ: Որքան մարդիկ ավելի դժգոհ են ներկայից, այնքան նրանք ավելի շատ են հետաքրքրվում անցյալով, այնքան ավելի հաճախ են մտածում, որ նախկինում ավելի լավ էր: Դա ամնեզիայի խնդիր չէ, չնայած պատմաբաններից շատերը խոսում են հետխորհրդային ամնեզիայի մասին, երբ մարդիկ չեն հետաքրքրվում անցյալով: Իմ դիրքորոշումը հակառակն է. մարդիկ շատ են մտածում դրա մասին, բայց նրանք դեռ չգիտեն, թե ինչպես և ինչ մտածեն դրա մասին: Ժամանակակից շատ մարդկանց համար խորհրդային անցյալը կպչուն իրավիճակ է, որը ոչ մի կերպ չի անցնում:Անցնում են տարիներ ու տասնամյակներ. Ստալինի ժամանակներից անցել է արդեն կես դար, Խորհրդային Միության փլուզումից նույնպես շատ ժամանակ է անցել: Տեսեք, օրինակ, թե ինչ ճանապարհ է անցել բոլշևիկյան Ռուսաստանը 1917 թվականից հաջորդ քսան տարիներին: Հսկայական ուղի է, այնտեղ ամեն ինչ փոխվել է դեպի ավելի լավը կամ վատը: Այս հակադրությունը թույլ է տալիս հասկանալ, թե վերջին քսան տարիների ընթացքում ինչքան նոր բան է տեղի ունեցել:

Ինչո՞ւ այդպես ստացվեց:

Դա կապված է պատմության հետ, նա այդպես է կարգադրել: Դա աղետալի, շատ արյունոտ, սարսափելի, անսովոր դժվար գործընթացների արդյունք է, որոնք տեղի են ունեցել խորհրդային ժամանակաշրջանում: Հեղափոխություն, ահաբեկչություն, պատերազմ, էլի ահաբեկչություն և շատ ավելին: Դա տեղի է ունեցել ամենուր, բայց տարբեր ժամանակներում տարբեր ձևերով՝ առանձին մարդկանց և նրանց խմբերի հետ, երկրի տարբեր մասերում, մի տարի ավելի շատ, մյուս տարիներին ավելի քիչ: Տեռորը սպիտակ կետեր չուներ, բայց կային հանգիստ տարիներ: Որոշ վայրերում կոլեկտիվացում էր անցկացվում, որոշներում` արդյունաբերականացում, ինչ-որ տեղ կորուստների չլսված գնով յուրացնում էին ընդերքը, անտառները կամ տունդրան: Այս ամենը տեղի է ունեցել շատ վաղուց, այդ մարդիկ այլևս չկան:

Վերջին ապաստալինիզացիա ասելով նկատի ունեք ա՞յն մեկը, որը հայտարարվեց Մեդվեդևի ժամանակաշրջանում:

Այդ ժամանակից ի վեր հիշողության հետ այդ արդյունավետ աշխատանքը չի կատարվել, ինչը, թերևս կարող էր օգնել սերունդներին: Հնարավոր է` ոչինչ չէր կարող օգնել: Բայց մենք գիտենք օրինակներ, երբ մշակույթը, որն ուներ մեղքի և վշտի շատ ծանր բեռ, այդ ծանրությունը մշակում է և հաշտվում ինքն իր հետ, չնայած դա երբեք հեշտ չէ: Ազատագրման, մշակման կամ վերականգնման վիճակին հասնելու համար հարկավոր է ինչ-որ շատ հատուկ բան: Կան իրավիճակներ, երբ շարունակել տառապելը ավելի իներցիոն, ավելի բնական վիճակ է, քան փոխվելը և նորից ապրելը: Փոփոխության համար պետք է ջանքեր գործադրել՝ մշակութային, ինստիտուցիոնալ, իրավական և քաղաքական: Այս ամենն այստեղ չի գտնվել: Չնայած անցյալի հետ գործ ունենալու փորձեր եղել են, և ավելին՝ շատ-շատ են եղել: Եվ նրանք բոլորը ձախողվել են՝ կրկին, կրկին ու կրկին, ինչն ինքնին ասում է, որ անցյալը մնում է մեզ հետ: Մինչև ապաստալինիզացիայի վերջին փորձը, որն առավել երկչոտ էր:

Նման խոսակցություններ եղել են, դրանք եկել են հենց կառավարության վերևից, եղել են ֆինանսավորման որոշակի փորձեր: Ձևակերպվել էր երրորդ ապաստալինիզացիայի գաղափարը: Առաջինը տեղի էր ունեցել խրուշչովյան հալեցման ժամանակ, երկրորդը՝ գորբաչովյան պերեստրոյկայի: Երրորդը, ինչպես այդ ժամանակի շատ այլ նախագծեր, ոչնչով չավարտվեց: Կլինեն նոր փորձեր, այս ամենին ստիպված կլինենք վերադառնալ:

Վշտի և նրա հետ աշխատանքի մասին

Ինչո՞ւ Գերմանիայում, օրինակ, հաջողվեց որոշակի կոնսենսուս մշակել անցյալի վերաբերյալ, բայց մեզ մոտ դա չստացվեց:

Այս համեմատությունն անխուսափելի է. զուգահեռ պատմական իրավիճակներ, երկրներ, որոնք դաշինքի մեջ էին միմյանց հետ, հետո պատերազմական դրության: Այս պատերազմի ավարտին իրադարձությունները տարբեր կերպ էին ընթանում երկաթյա վարագույրի տարբեր կողմերում, բայց դրանք տեղի էին ունենում միաժամանակ, ուստի այս համեմատությունները միշտ կլինեն: Գերմանիայում ձեռք բերված արդյունքներով հեշտ է հիանալ. լիբերալ, կայուն, ժողովրդավարական երկիր, որում սպիտակ կետեր չկան: Այնտեղ կան խնդիրներ, բայց դրանք վերաբերում են քաղաքական ներկային և ոչ թե անցյալի հետ հաշիվների կարգավորմանը: Բայց պետք է հասկանալ, որ նրանց հաջողված ապանացիֆիկացիան տեղի է ունեցել մի իրավիճակում, որն անհամեմատելի է սովետականի հետ: Երկիրը բռնազավթված էր, ապանացիֆիկացիայի քաղաքականությունը վարում էին գրավյալ երկրների ռազմական համազգեստով մարդիկ: Նրանք հնազանդվում էին ոչ թե գերմանական, այլ իրենց երկրների օրենքներին: Նման բան Ստալինի մահից հետո տեղի չի ունեցել: Առաջին ապաստալինիզացումը մարդկանց սեփական ընտրությունն էր, ովքեր իրենք էլ մասնակցում էին բռնաճնշումներին: Կարելի է պատկերացնել, թե որքան դժվար և սարսափելի էր նրանց համար:

Դուք գրում եք, որ վշտի արտադրողական աշխատանքը սկսելու համար անհրաժեշտ է 50 տարի: Պետք է անցնի երեք սերունդ. զոհերին բաժին են ընկնում գերեզմաններ, նրանց սերունդներին՝ տրավմա, իսկ այ հաջորդ սերնդին՝ արդեն վիշտ: Կարո՞ղ եք ավելի մանրամասն բացատրել, թե ինչպես է աշխատում այս սխեման:

Սա իր տեսակի մեջ պայմանականություն է: Պատմությունը նման թվեր (ինչպես մաթեմատիկայի π թիվը) չգիտի, դրանք երբեք չեն հաշվարկվի: Ավելի շուտ արժե աշխատել սերնդի գաղափարի հետ, որը, սակայն, նույնպես շատ պայմանական է: Որքա՞ն ժամանակ է այն պահանջում. տասներկու կամ տասնութ տարի՞: Ժամանակակից հասարակություններում երեք սերունդները հաշվեհարդարի ժամանակի են վերածվում: Այս 50 տարիների ընթացքում շատ բան է տեղի ունեցել Արևմտյան Եվրոպայում, օրինակ՝ առաջացավ Եվրամիությունը, մեծ կոմպրոմիսը. մի նախագիծ, որը համատեղում էր տնտեսական, քաղաքական և շատ այլ շահեր մեկ կարգախոսով. «Պատերազմը չի կրկնվի, համենայն դեպս ոչ Եվրոպայում»: Այժմ շատ ավելի հասկանալի է, որ Եվրամիության ձևավորման հիմնական պատճառը ոչ թե ընդհանուր շուկայի տնտեսությունն էր, այլ հիշողության քաղաքականությունը, պատերազմի սարսափը և Հոլոքոստի մեղքը: Անհրաժեշտ էր գտնել ինստիտուցիոնալ ձև, որը կարող էր երաշխավորել, որ դա այլևս տեղի չի ունենա: Արդեն չորրորդ սերունդը, մտածելով հետին թվով, այս բարդ գործընթացին տալիս է հակառակ նշանակություն՝ կապելով նրա բազմակողմանիությունը դրան հանգեցրած աղետի հետ: Այս օրինակով մենք տեսնում ենք, որ երեք սերնդի պատմության ընթացքում կարող են հետաքրքիր և անհավատալի իրադարձություններ պատահել, օրինակ՝ միավորված պետության ձևավորում, որտեղ կար ողորմելի, թշնամական ուժերի խճանկար: Միգուցե նմանատիպ մի բան հենց հիմա տեղի է ունենում մեր աչքի առաջ Ռուսաստանում, բայց մենք դեռ չենք կարողանում իմաստ տալ այն քաոսային դիմակայությանը, որի մասին մենք կարդում ենք թերթերում:

Մենք խոսում էինք, որ Գերմանիայում կար վշտի արդյունավետ աշխատանք: Ինչու՞ մեր վիշտը աղճատվեց:

Գերմանիայում սեփական շատ խնդիրներ կային: Օրինակ՝ գերմանական վշտի աշխատանքի պատմության լավագույն գրքերից մեկը «Սգալու անկարողությունն» էր, որը գրվել էր հոգեվերլուծաբաններ Ալեքսանդր և Մարգարետ Միթչերլիխների կողմից: Պատերազմից հետո առաջին տասնամյակը ենթակա էր պատմական ամնեզիայի և նույնիսկ հիշողությունից և վշտից դիտավորյալ փախուստի:

Վիշտը երբեք ուղիղ չի լինում: Այն միշտ փնտրում է շրջանցող ճանապարհներ և մշակութային փոխաբերություններ: Վիշտը միմետիկորեն է աշխատում. խորհրդանշականորեն վերարտադրում է կորուստը՝ փորձելով պարզել դրա պատճառները: Միմեսիսը իր տեսակով հայելի է, բայց մենք գիտենք, որ հայելիները ուղիղ են լինում, ինչպես IKEA-ում, և լինում են հայելիներ, որոնք տալիս են հատուկ շատ կոր արտացոլանք, ինչպես կոր հայելիները օպտիկական պատրանքների թանգարանում։: Սա է այն իմաստը, որը ես փորձել եմ փոխանցել այս հասկացությամբ:

Գիրքը կարդալիս ինձ թվում էր, որ «Աղճատված վիշտը» ստեղծագործություն է, որը դրական ելք չի գտնում:

Սկզբի համար նման հասկացողությունն արդարացված է, բայց գիրքը կարդալիս այն պետք է որ անցնի, քանի որ ես վերլուծում եմ շատ տարբեր հատուկ իրավիճակներ, տարբեր հեղինակների, մշակութային տարբեր ժանրեր` կինո, նկարչություն, գրականություն և շատ այլ բաներ, որոնցում ես գտնում եմ վշտի շատ արդյունավետ, շատ ստեղծագործ, անսովոր և աշխույժ աշխատանք: Սա ավելի ճշմարիտ և հետաքրքիր է, քան հերթական անգամ նսեմացնելը ռուսական կամ խորհրդային մշակույթը՝ «ինչից էլ կառչես, ոչինչ չկա» ոգով:

Մշակութային հայելիները և դրանց կողմից ստեղծված պատկերները մեկնաբանություն են պահանջում, իսկ մեկնաբանության համար անհրաժեշտ է տեսություն: Մշակութային հիշողության հետազոտությունները պատմական գիտության և մշակութային հետազոտությունների մի ամբողջ արդյունաբերություն են, բայց ես փորձեցի այս թեմայի կենտրոնացումը հիշողությունից տեղափոխել վշտի հասկացության վրա: Դրա շնորհիվ հիշողության հետազոտությունների շրջանակը զգալիորեն ընդլայնվել է, և հնարավոր է դարձել խոսել մշակութային երևույթների մասին, որոնք երբեք չեն ուսումնասիրվել այս եղանակով:

Ազատագրման, մշակման կամ վերականգնման վիճակին հասնելու համար հարկավոր է ինչ-որ շատ հատուկ բան:

Վշտի աշխատանքը միմետիկ է. այն նկարագրություն է, փորձ, քննադատություն, երևակայություն, և դրանք բոլորը օրգանիկ կերպով կապված են հիշողության հետ: Ինչպես գրել է Հոբսը, երևակայության և հիշողության միջև սահմաններ չկան: Եվ սա շատ կարևոր դաս է, որը վերաբերում է միմետիկ վշտին: Ֆրոյդի կատեգորիաներում, որոնք ես պատրաստակամորեն օգտագործում եմ, վիշտը տարբերվում է մելամաղձությունից: Վիշտը ներկան, որում այլևս չկա վշտի առարկա, հակադրում է անցյալին, որում այն եղել է: Մելամաղձոտությունն, ընդհակառակը, անցյալը և ներկան իրարից տարբերակելու հրաժարումն է: Սուբյեկտը շարունակում է ապրել անցյալով՝ ընդունելով այն որպես ներկա, կամ ներկան մեկնաբանում է որպես անցյալի ևս մեկ տարբերակ: Ինձ թվում է, որ հենց մելամաղձոտությունն է էապես բնութագրում մեր հետխորհրդային ժամանակը, որը տևում և տևում է «հետո» և ինքն իրեն արտահայտելու այլ ձևեր չի գտնում: Ի դեպ, այս հարցում ես համաձայն եմ պետերբուրգյան իմ գործընկեր Արտեմի Մագունի հետ, ով նման եզրահանգման է եկել բոլորովին այլ հիմքերից ելնելով:

Ի՞նչ պրակտիկա են կիրառում այն մարդիկ, ովքեր ինչ-որ կերպ աշխատում են վշտի հետ:

Ինձ համար կարևոր է, որ իմ գիրքը մշակույթի շատ և տարբեր ժանրերի մասին է: Օրինակ՝ պատմությունը սկսվում է հինգ հարյուր ռուբլիանոց թղթադրամի պատմությամբ: Այն թղթադրամների վրա, որոնք այժմ տպագրվում են, պատկերված է Սոլովեցկի վանքը, բայց մինչև վերջերս եկեղեցական գմբեթների գագաթները այդ թղթադրամների վրա բրգաձև էին: Երբ այս թղթադրամը շրջանառության մեջ մտավ 90-ականների սկզբին, նրա վրա պատկերված էր Սոլովեցկի ճամբարը, ԳՈՒԼԱԳ-ի օրինակելի ճամբարը, որտեղ գործադրվում էին ուղղիչ բանտարկային համակարգի բազմաթիվ մեթոդներ: Այդ ժամանակ կոճղեզավոր գմբեթները ոչնչացված էին, և բանտարկյալները իրենց բարաքների համար տանիքներ էին կառուցում տախտակներից։ Ապրում էին նրանք հենց եկեղեցիներում, նույնիսկ տաճարում: Հենց Սոլովեցկի ճամբարի կերպարն էր պատկերված թղթադրամի վրա, որը մենք տասնամյակներով կրում էինք դրամապանակներում, առանց դրան որևէ ուշադրություն դարձնելու: Այնուհետև 2005 թվականին շրջանառության մեջ մտավ մեկ ուրիշ թղթադրամ, բայց դուք հիմա էլ դրամապանակում կարող եք գտնել Սոլովեցկի ճամբարի պատկերը:

Այս օրինակը ինձ կարևոր է թվում, քանի որ այն պատկանում է զանգվածային ոլորտին, և ոչ թե բարձր պրոֆեսիոնալ մշակույթին, ինչպիսին են ֆիլմերը, հուշարձանները կամ վեպերը: Ինչ-որ մեկն այն անցկացրել է բառացիորեն մաքսանենգությամբ՝ չնայած գրաքննության տարբեր մակարդակներին, չնայած շատ կարևոր մարդկանց պատկերացումներին և վախերին, ովքեր նստած են Կենտրոնական բանկում և քննարկում են, թե ինչ պետք է լինի տարբեր թղթադրամների վրա։ Նրանք բոլորն էլ նվիրված են Ռուսաստանի և Խորհրդային պատմության կարևորագույն իրադարձություններին և վայրերին: Եվ հանկարծ պատկերացրեք Սոլովեցկի ճամբարը:

ԳՈՒԼԱԳ-ի, ապա նաև Խորհրդային Միության փլուզումից հետո հիշողության մեծ տարածքներ էին մնացել: Դրանք նման են ոչ թե լեռնային գագաթների, այլ ավելի շուտ սառցաբեկորների. այդ մշակութային զանգվածի հսկայական մասը ջրի տակ չի երևում, բայց ինչ-որ կերպ փայլում է, արտացոլվում է այստեղ և այնտեղ, ազդում է ընդհանուր ջերմաստիճանի վրա, երբեմն մաս առ մաս մակերես է դուրս գալիս: Ժամանակի ընթացքում և ջանքերի շնորհիվ հիշողությունը դուրս է գալիս այս պղտոր հորձանուտից, բյուրեղավորվում է, վերածվում հուշարձանի, քարանում: Սրանք մշակութային մեծ նշանակություն ունեցող գործընթացներ են: Մեր թղթադրամի ճակատագիրը միայն մեկ պատկերազարդումն է այն բանի, թե ինչպես են տեղի ունենում մշակութային հիշողության և մոռացման գործընթացները: Երկուսն էլ տեղի են ունենում նպատակայնորեն, ոչ թե ինքնին, այլ կամքի կատարմամբ: Մի անգամ մի հանձնաժողով հավաքվեց, քվեարկեց և կարգադրեց, որ այդ օրվանից նոր թղթադրամների վրա լինի ոչ թե Սոլովեցկի ճամբարը, այլ Սոլովեցկի վանքը: Այնուամենայնիվ, ճամբարով թղթադրամները դեռ շրջանառության մեջ են, դրանք հեշտությամբ կարելի է գտնել, բայց կա ևս մեկ հետաքրքիր փաստ. հին և նոր նմուշների բոլոր թղթադրամների վրա նշված է 1997 թվականը: Այս բոլոր տեղեկությունները կարող եք ստուգել Կենտրոնական բանկի կայքում երեք կտտոցով: Հիշողությունը տարօրինակ հնարքներ է իրականացնում մեզ հետ՝ որպես մշակութային արտադրանքի սպառողների: 2005 թվականին, փոխելով հիշողության շատ նշանակալից պատկեր, բայց չփոխելով թողարկման տարին, այս նույն հանձնաժողովները, որոնք պետք է դիտարկեն բոլոր մանրամասները ժողովրդական մշակույթի հետ աշխատելիս, ամենայն հավանականությամբ զբաղվում են կանխամտածված ապատեղեկատվությամբ` մոռացության գործով: Բայց միայն ապագա պատմաբանը կիմանա այս աշխատանքի մանրամասները, դրա կատարողներին ու պատվիրատուներին: Եվ ես կասկած չունեմ, որ դա հետաքրքիր ուսումնասիրություն կլինի:

Իմ գրքում գլխավորը տարբեր տեսությունների կառուցվածքները չեն, այլ տարբեր ձևերի, գործողությունների և մշակութային պրոդուկտների հատուկ վերլուծությունները, որոնք մարմնավորում են խորհրդային զոհերի նկատմամբ վիշտը: Օրինակ՝ մի մեծ գլուխ նվիրված է խորհրդային կինոյի դասական Գրիգորի Կոզինցևին և նրա շեքսպիրյան ֆիլմերին՝ «Համլետ» և «Լիր Արքա»: Այս ֆիլմերը ուշադիր ուսումնասիրելով և կարդալով՝ ես ցույց եմ տալիս, որ նրանք և’ հավատարիմ են Շեքսպիրին, և’ միևնույն ժամանակ շատ կարևոր հուշարձաններ են՝ նվիրված խորհրդային տեռորի զոհերին:

Հնարավո՞ր է, որ ներկայումս որոշակի կոնսենսուս մշակվի ստալինյան բռնաճնշումների վերաբերյալ, ինչպես դա եղավ Գերմանիայում Հոլոքոստի հետ:

Լավ կլիներ, որ մենք կարևոր հարցերի շուրջ ընդհանուր կարծիք ձևավորեինք, բայց մինչ այժմ մենք պարզապես գիտենք, որ այն գոյություն չունի: Վա՞տ է դա, թե՞ ոչ: Կարծում եմ, որ վատ է, բայց ի՞նչ կարող ենք անել դրա հետ: Ինչպե՞ս փոխել այս իրավիճակը հիմա: Անհնար է օգտագործել գերմանական փորձը: Այդ իրավիճակում կար աղետալի մասշտաբների ռազմական պարտություն. օկուպացիան, ապանացիֆիկացիան, լյուստրացիան, մի շարք դատական գործեր, որոնք լուսաբանվեցին ամբողջ մամուլում և Գերմանիայի պարագայում կարևոր նշանակություն ունեցան: Ամենևին փաստ չէ, որ նրանք կօգնեին ռուսաստանյան իրավիճակում, որտեղ բնակչությունը գուցե այդքան իրավաբանորեն կրթված չէ (չնայած այժմ Ռուսաստանում, ի դեպ, մեկ շնչի հաշվով ավելի շատ փաստաբաններ կան, քան Գերմանիայում):  Այժմյան իրավիճակում վերը նշվածների գործառույթը իրականացնում է բարձր մշակույթը: Ճիշտ է, այն հասարակության մեջ ավելի ու ավելի թշվառ դեր է խաղում, բայց մենք ուրիշ ոչինչ չունենք: Մշակույթի և հիշողության կրողներն ու ուղեկցողները պետք է լինեն ընտանիքն ու դպրոցը, կրթության նախարարությունն ու մշակույթի նախարարությունը: Բայց նրանք ինչ-որ այլ բանով են զբաղվում: Ի՞նչ է մնում: Պայմանականորեն ասած՝ Սորոկինը, Պելևինը, Բիկովը և այլ հիանալի հեղինակներ, ովքեր կատարում են իրենց գործը:

1990 թվականին լյուստրացիաները կօգնեին, և իրավիճակը բավականին մոտ էր լուրջ շրջադարձին: Ես ընկերություն էի անում Գալինա Վասիլիի Ստարովոյտովայի հետ, ում մեկ քայլ էր մնացել պաշտպանության նախարար դառնալու համար: Երկիրը այլ կլիներ, եթե դա տեղի ունենար: Ստարովոյտովան արտակարգ համոզիչ ուժի մարդ էր: Բայց հետո, ինչպես գիտեք, նրան սպանեցին: Եթե պատմության դասերն օգնում են ինչ-որ բանում, ապա միայն նրանում, որ թույլ են տալիս զգալ, թե ինչպես է ամեն ինչ միշտ մազից կախված:

«Մերկ» մարդու մասին

Դուք նաև շատ եք խոսում Ագամբենի «մերկ» մարդու կոնցեպցիայի մասին. խորհրդային համակարգում յուրաքանչյուր անձ պոտենցիալ մերկ անձնավորություն էր՝ չպաշտպանված իշխանության կամայականությունից, բռնաճնշումներից, անիմաստ զոհ դառնալու հնարավորությունից: Ի՞նչ փոխաբերություն կարելի է ընտրել ժամանակակից Ռուսաստանում ապրող մարդու համար:

Ագամբենը ներկայացրել է «մերկ» կյանքի հասկացությունը գերմանական համակենտրոնացման ճամբարների բանտարկյալների նկատմամբ, որոնք իրապես օրենքներով կամ հաստատություններով պաշտպանված չէին պետության կամ միմյանց կողմից բռնության գործածությունից: Այս իմաստով «մերկ» մարդը մեկն է, որի կյանքը օրենքով պաշտպանված չէ, և ճամբարային բարաքի ներսում նա հայտնվում է բացառապես ուժային հարաբերությունների իրավիճակում՝ բոլորի դեմ պատերազմում: Այս և մեր ժամանակակից կյանքի միջև տարբերությունը հսկայական է: Միևնույն ժամանակ մենք անընդհատ դժգոհ ենք ինչ-որ բանից: Մենք տեսնում ենք պետության կողմից օրենքի ընտրովի խախտումներ, չնայած իշխանությունները շատ բան են անում, որ այդ խախտումները մեզ չանհանգստացնեն: Եվ  քանի դեռ նրանք ունեին փող և ռեսուրսներ, քանի որ ուրիշ ոչինչ չունեին, դա հաջողությամբ էին անում: Աշխատավարձերն աճում էին, և չնայած նրանց եկամուտներն աճում էին ավելի շատ, մենք դա չէինք տեսնում: Կամ եթե ինչ-որ մեկը պատմում էր այդ մասին, մարդը մտածում էր. «Ես երեք տարին մեկ նոր մեքենա եմ գնում, ինչու՞ պետք է անհանգստանամ: Գուցե և տուն գնեմ»: Ռեսուրսների շատ արագ և շատ անարդյունավետ օգտագործման պատճառով պետության կողմից բնակչության պաշտպանության այդ եղանակը, որն ինքը հորինել և բավական ժամանակ կիրառում էր, այլևս չի գործում: Բյուջեն, որը պետությունն իր տրամադրության տակ ուներ իրեն հարստացնելու և բնակչությանը պաշտպանելու համար, պարզվեց, որ չի բավարարում այդ երկու նպատակներին հասնելու համար: Իհարկե, մենք շատ հեռու ենք «մերկ» մարդու վիճակից: Բայց ես գնահատում եմ այն անկեղծությունը, որով Սբերբանկի նախագահ Գերման Գրեֆը խոսում է «դաունշիֆթինգի» մասին: Ես դա հասկանում եմ որպես իջեցման և դատարկեցման գործընթաց, որը տեղի է ունեցել երկրի հետ ընդհանրապես և յուրաքանչյուր անձի հետ հատկապես: Ես վստահ եմ, որ այս արտահայտությունն արած անձը ինքն իրեն նույնպես նկատի ուներ. նա մնաց անհավանական հարուստ, բայց ոչ այնքան, որքան նախկինում: Եվ մենք ձեզ հետ անհավանական աղքատ ենք, սակայն ոչ այնքան, որ լիովին անպաշտպան զգանք մեզ:

Տեքստը հիմնված է Ալեքսանդր Էտկինդի հետ զրույցի և 2016 թվականի փետրվարի 9-ին Եվրոպական համալսարանում «Աղճատված վիշտ» գրքի հանրային քննարկման վրա:

[1]  Գրքի անգլերեն անվանումը՝ “Warped Mourning. Stories of the Undead in the Land of Unburied”, ռուսերեն անվանումը՝ “Кривое горе: Память о непогребенных”:

Թարգմանիչ՝ Մերի Բաբայան  (Mery Babayan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: