Անուժների Ուժը

Վերլուծության նպատակն է անդրադառնալ և մեկնաբանել-վերլուծել համաշխարհային հասարակագիտական մտքի վրա ահռելի ազդեցություն թողած մի էսսեի՝ Վայցլավ Հավելի «Անուժների ուժը» աշխատանքը, և, որ ամենակարևորն է, շարունակել գրամշիական գերիշխանության տեսության այն առանցքային թեզը, ըստ որի գերիշխանական համակարգի ողնաշարը այլընտրանքի բացակայությունն ու նույնիսկ դրա լինելիության հնարավորության բացակայությունն է։

Վայցլավ Հավելը¹ արդեն իսկ իր էսսեի վերնագրով՝ «Power of powerless»² («Անուժների ուժը»), կարծես փորձում է իր տեքստի հետ առնչվող մարդուն հուշել որոշակի պարադոքսի առկայության խնդրի մասին, որն էլ փորձել է լուծել էսսեյում։

Այս պարագայում արդեն Հավելը իր խոսքը սկսում է նրանով, որ Արևելյան Եվրոպայով շրջում է մի ստվեր, որին Արևմուտքում անվանում էին «դեսիդենտություն»՝ այլախոհություն։

«Մարքսյան» երանգավորում տալով իր խոսքին` կարծում եմ, որ Հավելը փորձում է զուգահեռ անցկացնել «այլախոհության» և մարքսյան «կոմունիզմ»-ի միջև, ըստ որում՝ ենթադրելի է, որ Հավելը նպատակային շեշտադրում է այս երկու երևույթների լուրջ ուժային պոտենցիալի առկայությունը, և պատահական չէ, որ այլախոհության «ուժը» հավասարազոր դիրքում քննելով կոմունիզմի «ուժի» հետ՝ Հավելը փորձում է ցույց տալ այն հսկայական ուժը, որը իր մեջ կրում է այլախոհությունը, և որը կոմունիզմի նման կարող է ճակատագրական դերակատարում ունենալ արևելաեվրոպական պատմության զարգացումների վրա։

Այդու, պետք է նաև ուշադրություն դարձնել այն փաստին, որ հեղինակը այլախոհությունը դիտարկում է որոշակի «Իշխանության» և այդ իշխանության որոշակի «դրսևորումների» համատեքստում։ Խոսելով այդ «իշխանության» մասին՝ Հավելը նշում է, որ այլախոհությունը որպես այդպիսին, «երկնքից» տրված իրողություն չէ, այլ հենց այսպիսի, այն է` հետգաղութային համակարգի բնական հետևանք, ծնունդ։ Խոսելով համակարգի մասին` հեղինակը շեշտադրում է այդ համակարգի քաղաքական իներտությունը, որը չի կարող ընդունել և նույնիսկ ենթադրել ցանկացած տիպի այլամտություն և անթաքույց կերպով, ռեպրեսիվ միջոցներով պահպանում և տարածում է իր իշխանությունը, իսկ որոշակի պայմանների պարագայում նույնիսկ ունակ չէ կենսագործվել առանց լուրջ ուժի գործադրման։ Այդու ակնառու է, որ համակարգը ինքնին պետք է ձգտի և ամեն կերպ ձեռնամուխ լինի «իր իրականության» պարտադրմանը։

Առաջ անցնելով՝ փորձենք որոշակիացնել այն բոլոր կարևորագույն անկյունաքարային հարցերը և երևույթները, որոնց վրա շեշտադրում է կատարել հեղինակը՝ վերլուծելով իշխանության և անհատի հարաբերությունը․

1. Ինչպես է հեղինակը եզրում հետգաղութային համակարգի «գաղափարախոսության» առկայությունը
2. Հենց հետգաղութայնությունը
3. Ապրելը ճշմարտության մեջ
4. Ինքնաամբողջատիրացումը

Ըստ այդմ կփորձենք առավել մանրամասն ներկայացնել հեղինակի հայացքներն այս հարցերի շուրջ, նրա մոտեցումները, ինչպես նաև ներկայացնել մեր մոտեցումները հեղինակի և իր հայացքների ու գաղափարների վերաբերյալ։

Հավելը, խոսելով հետգաղութային համակարգերում գաղափարախոսությունների առկայության և նրանց դերի մասին, որպես համակարգի գոյության և կենսագործման հիմնական գործիք նշում է, որ «Գաղափարախոսությունը» հետգաղութային համակարգերում ձեռք է բերում «Սրբազնացված կրոնի բնույթ», այստեղ նկատենք, որ շեշտադրելով սրբազնացված տերմինը՝ հեղինակը փորձում է մեր ուշադրությունը հրավիրել այն վերաբերմունքին, որը տածում է հասարակությունը այդ գաղափարախոսության հանդեպ, ըստ որում՝ այն «միակ ճշմարտությունն» է, իսկ հասարակությունը, այն ընդունելով որպես միակ ճշմարտություն, միաժամանակ նաև հանդես է գալիս որպես այդ ճշմարտության կրող, կենսագործող, շարունակող և երբեք այն չի դնում կասկածի տակ։ Շարունակելով խոսքը՝ Հավելը նշում է, որ այդ համակարգի մի մասնիկ հանդիսացող, չձևավորված, այն է՝ որոշակի մոտեցումներ և սկզբունքներ չունեցող մարդու համար գաղափարախոսությունը դառնում է «դյուրին ապաստան»։ Բավական է, որ մարդը վերցնի, ընդունի այդ գաղափարախոսությունը և վերջ․․․ այդ պահից սկսյալ այդ մարդու կյանքը լցվում է իմաստով, շրջապատում ամեն ինչ դառնում է պարզ ընկալելի, հեռանում են անհասկանալի հարցերը, հեռանում է այդ մարդու միայնությունը, գաղափարախոսությունը կրող և կենսագործող մարդը դառնում է հասարակության լիիրավ անդամ, նա այլևս վախ չունի միայնությունից և որևէ տեսակի անհանգստությունից։

Հեղինակը արդարացիորեն նկատում է, որ այդ «Էժան ապաստանի» համար մարդը չափազանց թանկ գին է վճարում, որն է՝ սեփական բանականությունից, խղճից և պատասխանատվությունից հրաժարումը։ Այսպիսով՝ մարդու համար տեղի է ունենում իշխանության և ճշմարտության կենտրոնների նույնացում։ Այսու, տվյալ մարդու համար իշխանությունը և ճշմարտությունը համազոր և համահավասար են դառնում, իշխանությունը և ճշմարտությունը փոխադարձաբար գեներացնում են այն սկզբունքները, այն անբեկանելի իրականություն-ճշմարտությունը, որն էլ արդյունքում պետք է դառնար այդ մարդու կյանք-իրականությունը։

Շարունակելով՝ Հավելը նշում է, որ հետգաղութային համակարգի պարագայում գաղափարախոսության հիմնական գործառույթը մարդու՝ աշխարհի հետ հարաբերվելու արհեստական ձևի ստեղծման և կենսագործման մեջ է, որը մարդուն պատրանք է ներշնչում, ըստ որում՝ վերջինս ամբողջական, արժանի և բարոյական անառարկելի հատկանիշների կրող է՝ թույլ տալով իրականության մեջ այդպիսին չլինել։ Այսպիսով՝ Հավելը մեզ տալիս է այն մտայնությունը, որ գաղափարախոսության հիմնական գործառույթը այն պատրանքի ստեղծումն է, թե մարդը իր աշխարհայացքային մոտեցումներով բացարձակ համաձայնության մեջ է ապրում իրական կյանքի հետ:

Այս պարագայում տեսնում ենք մարդու այն տեսակը, որը ձգտում է սուբյեկտ դառնալ պարտադրվող իրականության մեջ և ամեն գնով պայքարում է՝ ամբողջատիրական համակարգի սահմաններում լինելով, ունենալով ձգտումների բացարձակ այլությունը ի համեմատ ամբողջատիրական համակարգի այլ մարդ-մասնիկների։ Մարդը ձգտում է իր ազատության կենսագործման, իրարկման՝ ի դեմս բազմաձայնության, բազմագունության, ինքնորոշման, ինքնակազմակերպման, և ի հակադրում դրա՝ ամբողջատիրական համակարգը միաձևության հաստատում, կարգապահություն, մոնոլիտություն է և, որ ամենակարևորն է, եթե մարդկային կյանքը ձգտում է անհնարին ձևերի, ապա ամբողջատիրական համակարգը ամենահնարավոր վիճակների ջատագովն է։

Այս դիտանկյունից՝ ամբողջատիրական հասարակությանը կենսագործելիս՝ գաղափարախոսությունը կոչված է փակելու այն անդունդը, որը կարող է և պետք է առաջանա մարդու և համակարգի ձգտում-նպատակների միջև՝ ցույց տալով, կամ, ավելի ճիշտ կլինի ասել, բացարձակ ռեպրեսիվ կերպով պարտադրելով այն մտայնությունը, որ համակարգի ձգտումները բխում են մարդու կյանքի պահանջներից, որն էլ միաձև, անգույն, տոտալ գաղափարախոսական համակարգի մենատիրության առանցքն է։

Այսպիսով՝ ամբողջատիրական համակարգի կենսագործում սկսվում է այն պահից, երբ իրերը սկսում են կոչվել ոչ իրենց անուններով, այլ ավելին, երբ կարելի է ասել, որ ոչինչ իր անունով չի կոչվում։ Երբ, օրինակ՝ 1968թ․ «Պրահայի Գարուն» անվանված դեպքերը ռեժիմի կողմից որակվում են որպես եղբայրական օգնություն-օկուպացիա, տարբեր լոկալ մշակույթներ ճնշվում և ստորադասվում են ընդհանրական զարգացում կոչվածին, իսկ իշխանության ամենաթողությունը որակվում է որպես օրինականություն։

Համակարգը արմատական ուժի կիրառման շնորհիվ ներդնում և ստիպում է տեղայնացնել այն ի վերուստ տրված իրականությանը, որ մարդը ապրում է ճշմարիտ կերպով, ընդ որում՝ իրականությունը խեղաթյուրվում է, և կյանքը ստի մեջ ներկայացվում է որպես ճշմարիտ կյանք, միակ, ընդունելի ճշմարտություն։

Խոսելով ինքնաամբողջատիրացման մասին՝ Հավելը բերում է հետևյալ օրինակը, ըստ որի՝ բանջարեղենի կրպակի տնօրենը իր ցուցափեղկից կախում է հետևյալ գրությունը՝ «Պրոլետարներ բոլոր երկրների, միացե՛ք»։

Այստեղ այդ բանջարեղենի կրպակի տնօրենի գործողությունները դասական ինքնաամբողջատիրացման օրինակ են, ըստ որում՝ կանաչավաճառը ընդունում է բոլորի կողմից ընդունված ծեսը, խաղի կանոնները, դառնում է մեկ ընդհանուր խաղի մասնակից, խաղացող, այնպես է անում, որ խաղը շարունակի կենսագործել, որ խաղը ընթանա, որ այն իրականությունը, որը ստեղծվում է այդ ծեսի կողմից, շարունակի գոյություն ունենալ:

Այս կանաչավաճառի կողմից ընդունվում է գաղափարախոսությունը և դառնում ներպետական ծիսական հաղորդակցում։ Իհարկե, ցանկացած համակարգ կարիք ունի ծեսի, բայց առավել կարևոր է այդ ծեսը ամեն օր իրականացնողը՝ օբյեկտ-սուբյեկտը, որն է համակարգի գոյության երաշխավորը և միաժամանակ ինքնատիրապետողը։ Հնարավոր է նույնիսկ, որ կանաչագործը չի էլ մտածել այն մասին, թե ինչու է կախում ցուցափեղկից այդ լոզունգը, բայց այդպիսով կանաչագործը փորձում է ցույց տալ, որ նա համաձայնության մեջ է հասարակության հետ, որ մի մասն է հասարակության և իր ներդրումն ունի այդ հասարակության առօրյա հաղորդակցման, կենսագործման ամբողջական ծեսի մեջ: Այս իրողությունը Հաբերմասը անվանում է communicative action, ըստ որում՝ տեղի է ունենում բազմանշանակ փոխգործակցություն, որը մի պարագայում կարող է հաջողությամբ շարունակել ինքնաամբողջատիրացումը, իսկ մյուս պարագայում՝ կանաչագործին ռեալ հնարավորություն տալ մի իսկական և իր նմանը չունեցող գաղափարա-քաղաքական հեղափոխություն իրագործելու։ Այստեղ տեղին է ուշադրություն դարձնել հավելյան հայացքների վրա Հոբբսի քաղաքական փիլիսոփայության ազդեցությանը, քանի որ ըստ Հոբսի՝ հասարակությունը ավելի առաջնային է և գոյություն է ունեցել ավելի վաղ, քան պետությունը, և իր իրավունքների ու ազատությունների պահպանման առումով ավելի մեծ նշանակություն ունի, քան նույնիսկ պետության սուվերենության սկզբունքը, թեև Հաբերմասը նույն պարագայում նշում էր, որ իրենք սպասում էին (Նատոյից) ոստիկանական գործողությունների, բայց ստացան իսկական պատերազմ՝ նոր տեխնոլոգիաներով և հին մեթոդներով: Այստեղ հարկ եմ համարում հիշեցնել Հավելի հայտնի հարցազրույցը «Le Monde» թերթին, որտեղ վերջինս արդարացնում է Նատոյի ռազմական գործողությունները Հարավսլավիայում և առաջնայնություն տալիս մարդու իրավունքների սկզբունքին՝ ստորադասելով միջազգային իրավունքի բոլոր նորմերը։

Խորքային առումով կանաչագործը ցույց է տալիս իր լոյալությունը իշխանությանը, տիրող կարգերին, տիրող իրականությանը, իսկ այդ ծեսը, որը իրականացվում է կանաչագործի կողմից, ծածկում է իշխանության բնույթը մի ինչ-որ բարձր, վեհ գործի կանչի արտաքին երեսի տակ։ Այս ծեսը և գաղափարախոսությունը ինքնին և այդ կարևորագույն լոզունգը՝ որպես միջոց, այն կարևոր շաղախն են, որոնք պահում և պահպանում են համակարգը, միաձուլում բոլորին մի իրականության, մի ճշմարիտ կյանքի, անքննելի իրողության սահմաններում։ Հենց այս պարագայում է, որ ծիսական հաղորդակցումը դառնում է այն զենքը և միաժամանակ Վեբերյան քողը³, որ իշխանությունը անդեմ է դառնում, մարդը լուծվում է ծեսի մեջ, ենթարկվում է նրան և սերունդ առ սերունդ ավյուն ներարկում ամբողջատիրական համակարգին:

Հենց Արիստոտելի՝ հասարակական կենդանու տրամաբանությունն է, որ կանաչիավաճառին մղում է դիմադրել մեկուսացմանը, չտարբերվել հասարակությունից, չխախտել խաղի կանոնները, չփորձել նույնիսկ իր բարվոք վիճակը և անվտանգությունը կորցնելու վտանգը կասկածի տակ դնել:

Չլինելով ամբողջատիրական համակարգի մասնիկ՝ մենք այն քննում ենք արդեն եղած փաստի դիտանկյունից, և որքան էլ որ մեր ներկայիս կյանքի բոլոր ոլորտները որոշակի աղերսներ ունենան այդ համակարգի հետ, սակայն, իմ կարծիքով, մենք պաշտպանված ենք դրանից առնվազն և ամենաքիչը երկրորդ համաշխարհային պատերազմի շնորհիվ⁴։ Այլ է դրա մուտացիայի ձևերի առկայությունը, որն էլ առանցքային խնդիր է նախ և առաջ մեր հասարակության համար՝ մասնավորապես զարգացման այս փուլում։

Մեկ անգամ տվյալ համակարգը ներդրվում է հասարակության մեջ, և այն ամեն օր՝ շնորհիվ մարդկանց ինքնաամբողջատիրացման, կենսագործվում է ծիսականացված իմաստա-նշանային, տարածա-ժամանակային և որոշակի պարտադրված և իմաստով լցված ձևով։ Մնացյալ ամբողջ գործը անում է մարդը, որը ամեն օր իր լուման ներդնում է այդ սրբազան գործի մեջ, ամեն օր նորից ու նորից կենսագործում այդ համակարգը՝ առանց դույզն-ինչ մտածելու՝ խախտել այդ ծեսը, քանզի նույնիսկ դույզն-ինչ կասկածը կարող է հանգեցնել անվտանգության և բարեկեցության կորստի։ Կանաչիավաճառը և նրա նմանները միաժամանակ և՛ զոհ են, և՛ գործիք այդ համակարգի համար՝ սեփական էությունը կորցրած, սեփական ինքնությունը ստորադասող։ Այս աներևույթ ցանցերով կապված և «ստրկացված» վիճակում ոչ միայն կանաչիագործն է, այլ նաև համակարգի աստիճանակարգի բոլոր մասնիկները, որոնց տարբերությունը իրարից միայն այդ համակարգի հետ ավելի ուժեղ և թույլ կապված լինելու մեջ է։ Իհարկե, աստիճանակարգի բարձր մակարդակներում հնարավորությունները ավելի մեծ են, բայց ավելի մեծ են նաև պարտականությունները և վտանգները։

Ինչպես Հավելն է նշում. «Կյանքը ստի մեջ վիճակը ոչ թե մարդու երկու էությունների հակադրության ճգնաժամն է, այլ ավելի վատ՝ հենց ինքնության ճգնաժամը»։

Իսկ հիմա պատկերացնենք, որ մի օր կանաչիագործը որոշում է ընդվզել և չշարժվել խաղի կանոններով․․․ վե՛րջ, նա այսուհետ ապրում է ճշմարտության մեջ, նա խախտում է խաղի կանոնները, այսպիսով՝ խաղը ինքնին: Նա ասում է, որ արքան մերկ է, և նա է այն մեծագույն վտանգը (ըստ որում՝ կասկածի տակ դնելով համակարգը), միակ ճշմարտությունը, խախտելով ծեսը՝ փլուզում, որը կործանում է արտաքինից այդքան ամուր ու մոնոլիտ համակարգը, պատռում է պատրանքի աշխարհ-ճշմարտության վեբերյան շղարշը։

Այսպիսով՝ Հավելը մեզ՝ անուժներիս, ամենակուլ համակարգի դեմ դիմակայելու և անձնական որակների միջոցով պայքարելու գործիք է տալիս։ Քանի դեռ «կյանքը ստի մեջ» բանաձևը հակադրության մեջ չի մտել «կյանքը ճշմարտության մեջ» ձգտման-գործողության հետ, մենք չենք կարող բացահայտել նրա մերկությունը, սուտը, ձևականությունը, և հենց այստեղ է, որ անուժները ուժ են ձեռք բերում, ուժ, որը նույնիսկ մեծ մասշտաբների կարիք չունի, որի առաքելությունը իրական այլընտրանք տրամադրելն է է, որի ուժը այդ խավարում համակարգի մերկությունը լուսավորելն է։

Բայց ինչպե՞ս կարելի է իրականացնել այս ամենը, որպեսզի այն դառնա նոր իշխանության ստեղծման առանցք։ Կյանքը ճշմարտության մեջ սեփական պատասխանատվության վերադարձն է, որը, իհարկե, բարոյական ակտ է, իսկ իշխանությունները միաժամանակ փորձում են բարոյալքել այդ ակտը՝ մեղադրելով կաշառակերության, անձնական շահի, տնտեսական շահի և այլ «անբարոյականությունների» և «շահամոլությունների» մեջ:

Այս բոլոր գործիքները մարդկային կյանքի համալիր մանիպուլյացիային ծառայող միջոցներ են, որպեսզի մարդը կորցնի իր անհատականության զգացումը, զգա իրեն մի մեծ մեխանիզմի մասնիկը, որտեղ իր նշանակությունը կախված է այդ համակարգում իր գործառույթից․ աշխատանք, բնակարան, հասարակական և մշակութային կյանք, տեղաշարժ՝ այս բոլորը պետք է առավելագույնս ֆիքսված, ամրագրված, ցուցակագրված լինեն և գտնվեն բացարձակ ենթակայության ներքո⁵ ։

Հեղինակը վերջում հղում է Օրտեգա ի Գասսետին՝ նշելով, որ ամբողջատիրական և հետամբողջատիրական համակարգը և նրա նման համակարգերը պարզապես «տեխնիկական քաղաքակրթության» ինքնաշարժման մասնիկ են, և մարդը պետք է մեծագույն ջանք թափի իր ճակատագրի տերը դառնալու համար։

Այսպիսով՝ կարելի է եզրահանգել նրան, որ Հավելը փորձում էր մարդկանց վերադարձնել իրենց կյանքը, որի առաջին և վերջին պայմանն է՝ իրերը կոչել իրենց անուններով և դրանով ամբողջատիրական համակարգի պայմաններում կրկին պոտենցիա ձեռք բերել կյանքի նկատմամբ:

¹Վացլավ Հավելը Չեխիայի անկախ պետության առաջին նախագահն է, կոմունիստական ամբողջատիրական համակարգի ամենահայտնի և առանցքային դեր խաղացած այլախոհներից մեկը։ Այս էսսեն նրա պատասխանն է մեկ այլ հայտնի չեխի՝ Միլան Կունդերայի պեսսիմիստական հայացքների և Պրահայի 1968թ․ գարնան դեպքերի, որն էլ առանցքային շարժառիթն էր նրանց միջև ծագած և իրապես մտավորականներին հարիր բանավեճի։

²http://vaclavhavel.cz/showtrans.php?cat=eseje&val=2_aj_eseje.html&typ=HTML. (19.05.2016).

³Գերմանացի փիլիսոփա, ընկերաբան և պատմագետ Մաքս Վեբերը աշխարհի աշխարհիկ կյանքի, ռացիոնալացման, ինտելեկտուալացման և բյուրոկրատացման մասին նշում էր, որ դրա առաջին պայմանը իրականության մեկնաբանությունն է ռացիոնալ և առավելապես հստակ բանականության դիրքերից և «աշխարհի քողազերծումը», այլ ոչ թե իրականության առեղծվածային և այդու աղճատված և ոչ իրական ընկալումը։

⁴Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտը և Նացիստական Գերմանիայի և նրա դաշնակիցների պարտությունը հիմք դարձան վերջնականապես մերժելու ամբողջատիրական համակարգերի գոյության իրավունքը։ Նույն պատերազմի արդյունք էր ՍՍՀՄ վերափոխությունը, որը անցում էր կատարում պետական կապիտալիզմի և նույնպես գնում էր ներքին վերափոխման ուղիով։

⁵Տոտալիտարիզմի կոնցեպցիան զարգացրել է Ֆրանկֆուրտյան դպրոցը՝ Թ․ Ադորնո, Է․ Ֆրոմմ, Հ․Մարկուզե, Հորկհայմեր, Բենյամին Վ․ և այլք, ըստ նրանց՝ մշակութային ունիֆիկացիան, քննադատական մտածողության նվազումը և մասնավոր ու հասարակական կյանքի ոլորտների միջև սահմանի մաքրումը լավագույն պայմաններն են տոտալիտար համակարգի անխափան կենսագործունեության համար։

Գոռ Մադոյան (Gor Madoyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են