Նյութը վերցված է թարգմանության համար Caspian Report ալիքից։

Աֆղանական պատերազմի ամենաթեժ պահին մոտավորապես 6 միլիոն կանայք և երեխաներ լքեցին երկիրը, իսկ տղամարդիկ մնացին, որպեսզի պատերազմեն։ Ավելի ուշ այս փախստական երեխաները պակիստանյան հոգևորականության կողմից ենթարկվեցին գաղափարախոսական վերադաստիարակման, և նրանցից սկիզբ առավ Թալիբանը։ Տասնամյակներ անց երիտասարդ թալիբները վերադարձան հայրենիք, որպեսզի կյանքի կոչեն իրենց ֆանատիկ գաղափարները՝ իսլամական պետություն ստեղծելու համար։

Այսպիսով, եկե՛ք մանրամասն քննարկենք Թալիբանի սոցիալական էվոլյուցիան։ 

Խորհրդային զորքերն ունեին ճնշող առավելություն պատերազմի դաշտում։ Նրանց տանկերը, ավիացիան և հրետանին արագորեն հաղթեցին հակակառավարական ուժերին, որոնց անվանում էին մոջահեդներ։ Չնայած խորհրդային բանակի կողմից հաղթած մարտերի քանակին՝ այն ընդհանուր առմամբ պարտվում էր պատերազմում։ Մոջահեդները չունեին կենտրոնական կառավարում և միասնական կառույց ՝բանակցելու համար, և այս ապակենտրոնացված կառուցվածքը ենթադրում էր հարցի դիվանագիտական լուծման անհնարինություն։ Նրանք երբեք չէին մտնում դաժան մարտերի մեջ՝ նախընտրելով կռվել միայն այնտեղ, որտեղ  ունեին մարտավարական առավելություն։ Այսպես պարտիզանները կարող էին հարվածներ հասցնել ցանկացած հարմար պահի, այնուհետև նահանջել դեպի լեռները։ Խորհրդային տանկերը և զրահատեխնիկան չէին կարող հասնել բարձունքներին՝ լեռնային ուղիների անանցանելիության պատճառով։ Անգամ խորհրդային կործանիչներն էին անզոր, քանի որ մոջահեդներն օգտագործում էին թռչուններին՝ որպես վաղ ազդարարման համակարգ։ Այն պահին, երբ թռչում էին թռչունների մեծ երամներ, պարտիզանները հասկանում էին գալիք վտանգը և թաքնվում ապաստարաններում։

Ըստ էության՝ խորհրդային զինվորները պատերազմում էին ուրվականների դեմ և բախումների մեծ մասում հայտնվում էին պարտված վիճակում։ Կոնֆլիկտի վաղ շրջանում խորհդային բանակը հիմնականում կրակում էր քարերի և հողի վրա։ Այս բնույթի պատերազմում խորհրդային սպառազինությունը մեծամասամբ անօգուտ էր, բացի Մի-24 ռազմական ուղղաթիռից։ Նրա ամուր զրահը կարող էր դիմանալ փոքր տրամաչափի զենքերի հրետանային կրակին, միևնույն ժամանակ ուղղաթիռը ճախրում էր օդում, ինչպես հրեշտակ՝ խոցելով թշնամի մարտիկներին մեծ պտուտակավոր հրանոթով։ Սակայն երբ ամերիկացիները սկսեցին մոջահեդներին մատակարարել «Ստինգեր» դյուրակիր զենիթահրթիռային համակարգերով, խաղն ավարտվեց։ Ամեն բան որոշեց տնտեսությունը։ «Ստինգերի» գինը կազմում էր 40000 դոլար, մինչդեռ մարտական Մի-24 ուղղաթիռ ստեղծելու համար պահանջվում էր 10 մլն դոլար։ Եվ կարճ ժամանակ անց աֆղաններն այս նոր զենքով սկսեցին խոցել օրական մեկ կամ երկու ուղղաթիռ։

1985թ. խորհրդային ղեկավարությունը սկսեց գիտակցել իր պատերազմական ռազմավարության անռացիոնալությունը։ Մոջահեդներին դիմադրել նրանց նոր զենքերով բավականին դժվար էր, բայց ավելի դժվար էր տարբերակել նրանց, քանի որ նրանք նույնպիսի տեսք ունեին, ինչպես սովորական գյուղաբնակ աֆղանները։ Բացի այդ մոջահեդների զորքի մեծ մասը կազմում էին ֆերմերները և գյուղացիները։ Երբ նրանք չէին կռվում խորհրդային զորքերի հետ, նրանք դաշտերն էին մշակում, ամուսնանում էին և զբաղվում էին իրենց առօրյա աշխատանքներով։

Հասկանալով իր բարդացած ռազմավարական իրավիճակը՝ խորհրդային ռազմական ղեկավարությունը մշակեց պատերազմ վարելու լիովին նոր հայեցակարգ։ Քանզի դժվար էր տարբերակել պարտիզաններին և գյուղաբնակ աֆղաններին, որոշում ընդունվեց և՛ մեկի, և՛ մյուսի դեմ պատերազմել՝ որպես մարտական թշնամիների։ Ոչ այլ ոք, քան խաղաղության Նոբելյան մրցանակի ապագա դափնեկիր Միխայիլ Գորբոչովն էր զանգվածային տարհանման ծրագրի հեղինակը։ Հետագա տարիների ընթացքում անհամար գյուղեր ենթարկվեցին ռմբակոծության, արդյունաբերական օբյեկտներ փակվեցին, անասունները գնդակահարվեցին օդից, գյուղատնտեսական նշանակության հողերի վրա նետվում էին ականներ և այլն։ Այդ ականներից շատերը մինչև այսօր մնում են հողում, ինչի հետևանքով վարելու համար հասանելի են ավելի քիչ տարածքներ։

Այս մահաբեր ծրագրի իրականացման միայն առաջին տարում մահացավ ավելի քան մեկ միլիոն աֆղան։ Հիրավի, ամենադաժան քայլը խորհրդային ական-խաղալիքների կիրառումն էր։ Դրանք հատուկ ստեղծվել  էին երեխաներին գրավելու համար, սակայն ականները միայն վնասում էին նրանց։ Այսպիսի գործողությունների տեսական հիմնավորումն այն էր, որ տուժած ընտանիքները չեն կարող ցուցաբերել հետագա դիմադրություն։ Պատերազմն այդպիսին էր։ Վերջնական նպատակը գյուղացիական վայրերից բնակչությանը քաղաքային վայրեր մղելն էր, որոնք վերահսկվում էին խորհրդային զորքերի կողմից։ Քաբուլի բնակչությունը դրա հետևանքով ավելացավ երեք անգամ, սակայն աֆղանների մեծ մասը (ավելի քան վեց  մլն մարդ) փախավ երկրից դեպի հարևան Պակիստան և Իրան։

Փախստականների գերակշիռ մասը կազմում էին երեխաներ։ Հիշե՛ք այս երեխաներին, քանի որ մի օր նրանք կվերադառնան տուն։ Փախստականները լքում էին տները ոչ ամբողջական ընտանիքներով։ Երեխաները, կանայք և ծերերը փախչում էին, միևնույն ժամանակ տղամարդիկ մնում էին երկրում, որպեսզի այն պաշտպանեին։ Մարտունակ տարիքի տղամարդկանց տալիս էին զենք և ուղարկում թշնամուն ընդառաջ։ Աֆղաններն արդեն գիտեին՝ ինչ է նշանակում մարտ, սակայն այսպիսի ոչնչացնող պատերազմին  նրանք առաջին անգամ էին բախվում։ Նրանց համար դա արդեն պատերազմ չէր արտաքին ներխուժման դեմ, այլ պատերազմ էր անձնական գոյատևման համար։ Քանի որ ընտանիքի անդամները ստիպված էին միմյանցից բաժանվել, Աֆղանստանը վերածվեց մի երկրի, որտեղ չկան  երեխաներ ու կանայք, և դա դարձավ շրջադարձային։ Ինչքան էլ պատրիարխալ լիներ աղֆանական մշակույթը, ընտանեկան կապերը զսպում էին ագրեսիվ և դաժան պահվածքը։

Տղամարդիկ կոպիտ էին, սակայն ինտուիտիվ կերպով արտահայտում էին հպարտություն, առատաձեռնություն, կապվածություն և պաշտպանություն։ Տարիներով բաժանված լինելով իրենց ընտանիքներից՝ աֆղան մարտիկները էմոցիոնալ տեսակետից անկայուն էին դարձել։ Մոջահեդներն իրենց պես այլ տղամարդկանց հետ ապրում էին ամենասարսափելի պայմաններում, որ կարելի է պատկերացնել։ Պատերազմը փոխում է մարդուն, և Աֆղանստանում այն փոխեց միլիոնավոր մարդկանց։

Պակիստանի Փեշավար քաղաքում էթնիկ փուշթունները հավաքում էին միջոցներ, ձեռք էին բերում զենք և հավաքագրում էին կամավորների Աֆղանստանում իրենց եղբայրների կողքին լինելու և մարտական գործողություններին մասնակցելու համար։ Շուտով ստեղծվեցին մոտ 80 խմբավորումներ, որոնք պնդում էին, որ իրենք կռվում են սուրբ գործի համար։ Երբ Պակիստանի կառավարությունն իմացավ զանգվածային շարժման մասին, Միջգերատեսչական հետախուզությունը (համառոտ ՄԳՀ) վերցրեց իրավիճակն իր վերահսկողության տակ։ Մինչ այդ ՄԳՀ-ն այդքան էլ մեծ դեր չէր խաղում պակիստանյան քաղաքականության մեջ, բայց Աֆղանստանում ռազմական գործողությունների համար ԱՄՆ-ից և Սաուդյան Արաբիայից եկող հսկայական ֆինանսական միջոցների միջոցով ՄԳՀ-ն արագ բարձրացավ Պակիստանի քաղաքական բուրգի գագաթնակետին։

ՄՀԳ-ն բաշխում էր գումարները, զենքը և կամավորներին պակիստանյան իր վստահելի խմբերի միջև, որոնք հետո նրանց անց էին կացնում սահմանը դեպի Աֆղանստան։ Պակիստանյան խմբերից յուրաքանչյուրը հավակնում էր առաջնորդության մնացածի նկատմաբ և փորձում էր ապացուցել իր նվիրվածությունն աֆղանական գործին՝ տրվելով առավել արմատական իսլամիստական կոնցեպտների։ Որքան Աֆղանստանում ձգվում էր պատերազմը, այնքան պակիստանյան խմբավորումները դառնում էին առավել ֆանատիկ, մինչև այն պահը, երբ ծայրահեղականությունը դարձավ աֆղան մոջահեդների համար նոր նորմա։

1988թ. խորհրդային զինված ուժերը այլևս ի վիճակի չէին մնալու Աֆղանստանում և նահանջեցին։ Խորհրդային զորքերը բառացիորեն լքեցին իրենց կոմունիստական ընկերներին՝ թողնելով բախտի քմահաճույքին։ Քաբուլի կառավարությունը հուսալքված փորձում էր հասնել խաղաղության համաձայնագրի, սակայն այդ փորձերը հաջողությամբ չէին պսակվում։ Շատ արյուն էր թափվել, և առանց խորհրդային օժանդակության Քաբուլի կառավարությունը չուներ բանակցություններ վարելու համար անհրաժեշտ ազդեցության լծակներ։ Նրանք դեռ ունեին բավարար քանակությամբ ռազմական տեխնիկա պատերազմը շարունակելու համար, սակայն 1992-ին ամեն ինչ վերջնականապես փլուզվեց։ Մոջահեդների ուժերը գրավեցին Քաբուլը և տապալեցին կոմունիստական ղեկավարությունը։ Սակայն հայտնվելով Քաբուլում՝ մոջահեդների տարբեր խմբեր սկսեցին միմյանց հետ հակամարտել։ Նրանք սկսեցին զբաղեցնել քաղաքի տարբեր հատվածներ և միմյանց վրա բաց թողեցին հազարավոր հրթիռներ։

Մարտական գործողությունները մասերի բաժանեցին Քաբուլը։ Քաղաքի կեսը հիմնահատակ ավերվեց։ Նույն բախտին արժանացան այլ մեծ քաղաքներ, որտեղ միմյանց հետ մրցակցող մոջահեդների խմբերը զենքերը ուղղեցին միմյանց դեմ և սկսեցին պատերազմել, որպեսզի ամրանան իրենց տիրույթներում։ Վերջապես, այն, ինչ խորհրդային զորքերն իրականցնում էին գյուղերի հետ, աֆղաններնը անում էին քաղաքների հետ։ Բավականին կարճ ժամանակում ամբողջ Աֆղանստանում սկսեց քաոս տիրել, քանի որ ամբողջ երկրում հայտնվեցին կիսանկախ շրջաններ՝ տեղադրելով հսկիչ-անցագրային կետեր ճանապարհների պահպանված հատվածների վրա։

Հիշու՞մ եք այն երեխաներին, որոնց մասին մենք հիշատակեցինք ավելի վաղ և որոնք լքել էին իրենց տները՝ գյուղական բնակչության թվաքանակը նվազեցնելու խորհրդային ռազմավարության պատճառով։ Այս տարիները նրանց համար հեշտ չէին։ Փախստականների ճամբարում մեծանալը մանկություն չէ։ Այս երեխաների մեծ մասը հայր չի ունեցել, և  նրանք միայն աղքատությանն էին լավ ծանոթ։ Կա վարկած, որ պակիստանյան ճամբարներում գտնվող փախստականների ¾-ը կազմում էին մինչև 15 տարեկան երեխաներ։ Աֆղան երեխաների մի ամբողջ սերունդ է մեծացել այս ճամբարներում։ Այս իրավիճակից միակ ելքը պակիստանյան մեդրեսեներն էին։ Դրանք կրոնական դպրոցներ էին, որոնք ապահովում էին անվճար կրթություն։ Նրանք տալիս էին երեխաներին առօրեականություն, բնականոն կյանքի զգացողություն, և ինչ-որ բանի սպասելու հնարավորություն։

Դպրոցները կառավարվում էին հոգևորականների կողմից, որոնք անմիջապես ենթարկվում էին պակիստանյան իսլամիստական կուսակցություններին և  ամուր կապեր ունեին ՄԳՀ-ի հետ։ Միևնույն ժամանակ նրանց ֆինանսավորումը իրականացվում էր սաուդցի հարուստ ընտանիքների կողմից։ Ավելի քան 2000 նմանատիպ մեդրեսներ էին գործում Պակիստանում՝ Աֆղանստանի սահմանի մոտ, և այնտեղ ուսանում էր մոտ 220000 երեխա։ Դժվար չէ հասկանալ՝ ինչի դա հանգեցրեց։ Փախստական երեխաները գործնականում կտրված էին արտաքին աշխարհից, և նրանց աստիճանաբար բերեցին վահաբիական հավատքի։ Երեխաներին հավատացնում էին, որ նրանց վիճակված է փրկել աշխարհը չարիքից։ Չարիքն այն ամենն էր, ինչ մինչև այդ նրանց անծանոթ էր։ Այս մեդերսեներից շատերը սովորեցնում էին ոչ միայն կրոն, այլ նաև մարտական կարողություններ, որպեսզի նրանց ուսանողները կարողանան կյանքի կոչել իրենց ապոկալիպտիկ կոնցեպտները։ Այս ուսանողները դարձան Թալիբանը։

Արաբերենից թարգմանած «Թալիբան» նշանակում է «ուսանողներ»։ Աֆղանստանի Քանդահար քաղաքում մի խումբ երիտասարդներ՝ Մուլլա Օմար անունով հոգևորականի գլխավորությամբ, գրավեցին մի քանի շրջան, որոնք նախկինում գտնվում էին մոջահեդների վերահսկողության տակ։ Տեղի բնակչության համար դա ցանկալի փոփոխություն էր։ Մոջահեդների շատ ավելի փոքր խմբեր զբաղվում էին շորթմամբ, ոտնձգություններ և հալածանքներ էին իրականացնում։ Մինչ Թալիբանի երիտասարդների գալը, բռնաբարողներին կախում էին, գողերը զրկվում էին վերջույթներից, և այլ հանցագործները պատժվում էին նման ձևերով։ Շատ աֆղանների համար թալիբները կարող էին թվալ կայունության և կարգուկանոնի սուրհանդակներ՝ ի տարբերություն մոջահեդների։

Քանդահարի դեպքերը գրավեցին պակիստանյան անվտանգության ծառայությունների ուշադրությունը։ Շուտով ՄԳՀ-ն սկսեց տրամադրել Թալիբանի արագ աճող ուժերին զենք, ֆինանսավորում, ինչպես նաև սկսեց իրականացնել հավելյալ պատրաստություն։ 1994թ. թալիբները վերացրին հսկիչ-անցագրային կետերը աֆղանա-պակիստանյան սահմանի երկայնքով, ինչը բացեց ապրանքների հասանելիությունը աֆղանական շուկաների համար։ Գները իջան, քանի որ ճանապարհային հավաքագրումները նույնպես դադարեցվեցին։ Դրանից հետո թալիբները ամբողջությամբ վերահսկողության տակ վերցրին Քանդահարը՝ տիրելով հրետանուն, տանկերին, զրահամեքենաներին, ուղղաթիռներին, ռադիոկապին, զենքով և զինամթերքով բեռնված հարյուրավոր բեռնատարների և դրամական միջոցների։ Միևնույն ժամանակ Պակիստանը բացեց աֆղան փախստականների իր ճամբարները՝ թույլատրելով մեծ թվով ուսանողների մուտք գործել Աֆղանստան։

Սկզբնական շրջանում աֆղանները բավականին ջերմ դիմավորեցին թալիբներին, քանի որ մինչ այդ նրանք մշտապես գտնվում էին ավազակ-մոջահեդների վախի ներքո։ Հուսալքված աֆղանները կարիք ունեին այնպիսի մարդկանց, ովքեր կփրկեին իրենց այդ իրավիճակից, և այդ հարցում Թալիբանը եկավ նրանց օգնության։ Քանդահարի գրավումից հետո թալիբները դուրս մղեցին մոջահեդներին այնպիսի քաղաքներից, ինչպիսիք են Ղազնին, Վարդակը, Լոգարը և այլն։ 1995թ. նրանք գրավում են  Հերաթ քաղաքը և  շարժվում  մայրաքաղաք Քաբուլի ուղղությամբ։ 

1996թ. սեպտեմբերի վերջին Քաբուլի բնակիչներն իրենց փողոցներում տեսան պարեկություն  իրականացնող սև չալմաներով երիտասարդների։ Թալիբները տեսքով այնքան օտարածին էին, որքան ռուսները։ Նրանք խոսում էին այլ բարբառով, կրթություն էին ստացել այլ երկրում և 80-ականների կեսերի փախստականների ժառանգներ էին։ Հենց որ թալիբները ամրապնդեցին իրենց իշխանությունը, նրանց իրական նպատակները ջրի երես ելան։ Այսուհետև կանանց արգելվում էր մասնակցություն ունենալ հասարակական կյանքում, գողերը նախկինի նման զրկվում էին վերջույթներից, երաժշտությունը, կինոն և անգամ ֆոտոնկարները արգելվում էին։

Թատրոնները վերածվեցին մզկիթների, վիդեոխանութները հրդեհվեցին, հեռուստացույցները ջարդվեցին, մոլախաղերը հայտարարվեցին օրենքից դուրս, ընտանի կենդանիները արգելվեցին։ Ոչ իսլամական տոների նշումը հայտարարվեց քրեական հանցագործություն, և  անգամ ավանդական աֆղանական սովորույթները, ինչպիսք են, օրինակ, օդապարիկ թռցնելը, արգելվեցին։ Բոլոր տղամարդիկ և կանայք պարտավոր էին հագնվել Շարիաթի օրենքների համապատասխան, մորուքը դարձավ պարտադիր տղամարդկանց համար, և ցանկացած մեկն, ով չէր աղոթում նշված ժամին, պատժվում էր։ 

Աֆղանստանը դարձավ տոտալիտար պետություն։ Աշխարհի մեծ մասը աչք էր փակում  թալիբների գործողությունների վրա։ Դա առաջին հերթին այն պատճառով էր, որ Արևելյան Եվրոպայում տեղի ունեցող իրադարձություններն ավելի կարևոր էին։ Ամերիկյան քաղաքական գործիչների մեծ մասը շատ քիչ բան գիտեր Թալիբանի մասին, և վերջին հաշվով, նրանք հավատում էին, որ Աֆղանստանը կվերածվի Սաուդյան Արաբիայի նման մի պետության։ Սպիտակ տանը դրան մեծ նշանակություն չէին տալիս։ Սակայն ամեն բան փոխվեց 1998 թվականին, երբ «ալ-Քաիդա» անունով արաբա-աֆղանական մոջահեդների մի խումբ պատերազմ հայտարարեց ԱՄՆ-ին։

Ամերիկյան օրենսդիրները հանկարծակիի եկան և խնդրեցին իրենց պակիստանյան գործընկերներին զբաղվել այս իրավիճակով, սակայն արդեն այդ ժամանակահատվածում պակիստանցիները կորցրել էին իրենց ազդեցությունը Թալիբանի վրա։ Իրականում պարզվեց, որ թալիբների կողմից փուշտունական շովինիզմի խրախուսումը վտանգի տակ էր դնում հենց Պակիստանի տարածքային ամբողջականությունը։ ՄԳՀ-ի քաղաքական գործիչները ի վիճակի չեղան կանխատեսել այդ սոցիալական էվոլյուցիան։ Բացի այդ, միջգերատեսչական հետախուզության ցածրաստիճան բազմաթիվ գործակալներ տարիներով աշխատել էին իրենց գործընկեր թալիբների հետ և սկսել էին ցուցաբերել նրանց նկատմամբ անձնական համակրանք։ Բացի այն, որ ՄԳՀ-ի այդ գործակալները Պակիստանի հայրենասերներ էին, նրանք նաև Թալիբանի անդամներ էին։ Պակիստանյան ղեկավարությունը գիտակցեց, որ նա հրեշ է  ստեղծել։

Թալիբանիզմի վարակը արդեն ախտահարել էր ՄԳՀ-ի առավել ցածր պաշտոնները, և Իսլամաբադի կառավարությունը հրաժարվեց ձեռնարկել ինչ-որ գործողություններ թալիբների դեմ՝ վախենալով, որ ՄԳՀ-ի առավել ցածր կոչման գործակալները չեն ենթարկվի հրամաններին, և անգամ հավանական է, որ կիրականացնեն պետական հեղաշրջում։ Դեպքերի այսպիսի շրջադարձը թույլ տվեց թալիբներին գործել առավել ազատ, իսկ թալիբանիզմը կամ փուշթունական շովինիզմը գրավեց ամբողջ աֆղանա-պակիստանյան սահմանագոտին։ Թալիբանը այժմ կարող էր անել այն ամենը, ինչ ցանկանում էր։ Մոջահեդների ղեկավարները լիկվիդացվեցին, Բամիանի Բուդդայի արձանները, որոնք թվագրվում էին մինչև 6-րդ դար, ոչնչացվեցին, իսկ Մուլլա Օմարը խստորեն զգուշացրեց Պակիստանի վարչապետին, որ, եթե նա չստիպի իր բնակչությանը ապրել Շարիքաթի օրենքներով, ապա նա կբախվի ներքին անկայունությանը։

Ինչ վերաբերում է թալիբներին, ապա այլևս ոչինչ նրանց չէր կարող կանգնեցնել։ Դա պարզ դարձավ, երբ սեպտեմբերի 11-ի հարձակումներից հետո Աֆղանստանը նորից հայտնվեց համընդհանուր ուշադրության կենտրոնում:

Թարգմանիչ՝ Անդրանիկ Հովհաննիսյան (Andranik Hovhannisyan), վիդեոխմբագիր՝ Թամարա Նազարյան (Tamara Nazaryan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: