Արդյո՞ք Եվրոպան KO է։ Ընդհակառա՛կը․ «Առանց Եվրոպայի քաոս կլինի»: Ըստ փիլիսոփա Յուլիա Կրիստևայի, որը շատ գանձեր է տեսնում եվրոպական մշակույթում՝ կասկածը, լեզուների միջև երկխոսությունը, ազգի և ազատության գիտակցությունը, կանանց տեղը, աշխարհականացումը․․․
Որպես Եվրոպայի քաղաքացի, ազգությամբ ֆրանսիացի, ծագումով բուլղարացի և դիրքորոշմամբ ամերիկացի՝ ես անտարբեր չեմ դառը քննադատությունների նկատմամբ, սակայն նկատում եմ նաև Եվրոպայի և նրա մշակույթի բաղձալիությունը[1]։ Բախվելով ֆինանսական ճգնաժամին՝ հույները, պորտուգալացիները, իտալացիները և նույնիսկ ֆրանսիացիները հարցի տակ չդրեցին եվրոպական մշակույթին իրենց պատկանելությունը։ Իրենք իրենց եվրոպացի են «զգում»։ Ի՞նչ է նշանակում այս զգացումը՝ այնքան ակնհայտ, որ մշակույթն անգամ հիշատակված չէ Հռոմի պայմանագրում, և որ այն միայն վերջերս ներառվեց իր ղեկավարների օրակարգում (թեև քիչ չեն օրինակ՝ մշակութային ժառանգությանն ի նպաստ նախաձեռնությունները, սակայն, առանց հեռանկարային տեսլականի)։ Արդ եվրոպական մշակույթը կարող է լինել եվրոպական ազգերին դեպի դաշնային Եվրոպա տանելու հիմնական ուղին։ Բայց ի՞նչ եվրոպական մշակույթի մասին է խոսքը։
Ի՞նչ ինքնություն
Հակառակ ինքնության որոշակի պաշտամունքի[2]՝ եվրոպական մշակույթը չի դադարում քողազերծել այս պարադոքսը․ գոյություն ունի մի ինքնություն՝ իմը, մերը, բայց այն անվերջանալիորեն կառուցելի և ապակառուցելի է։ «Ո՞վ եմ ես» հարցին լավագույն պատասխանը՝ եվրոպականը, ակնհայտորեն չէ, այլ սերն առ հարցական նշան։ Տեղի տալով ինքնության դոգմաներին, ընդհուպ մինչև հանցանքներ՝ գոյանում է եվրոպական «մենք»-ը։ Արդյո՞ք սա այն պատճառով չէ, որ Եվրոպան տեղի է տվել բարբարոսությանը, սա անդադար պետք է հիշել ու վերլուծել, բայց, քանի որ դրա վերլուծությունն արել է ավելի լավ, քան մյուսները, աշխարհին բերում է ինքնության նոր հասկացություն և կիրառություն, որը ներկայանում է որպես հարցադրող անհանգստություն։ Հնարավոր է ընդունել եվրոպական ժառանգությունը՝ վերաիմաստավորելով այն որպես մեր և այլոց ինքնության ջղաձգությունների դեմ հակաթույն։
Չցանկանալով թվարկել հարցադրող ինքնության[3] բոլոր աղբյուրները՝ հիշեցնենք, այնուամենայնիվ, որ տևական հարցադրումը կարող է վերածվել քայքայիչ կասկածի և ինքնաատելության․ ինքնաոչնչացում, որից Եվրոպան հեռու է ապահովագրված լինելուց։ Ինքնության այս ժառանգումը՝ որպես հարց, հաճախ նվազեցվում է ուրիշների հանդեպ թողտվող «հանդուրժողականության»։ Սակայն հանդուրժողականությունը հարցադրման միայն զրոյական աստիճանն է, որը չի սահմանափակվում ուրիշների մեծահոգի ընդունելությամբ, այլ հրավիրում է վերջիններիս՝ իրենք իրենց էլ հարցի տակ դնելու․ կրել հարցադրման և երկխոսության մշակույթը այնպիսի հանդիպումներում, որոնք խնդրականացնում են բոլոր մասնակիցներին։ Փոխադարձ հարցադրման մեջ ֆոբիա չկա, այլ կա անվերջ հստակատեսություն՝ «միասնական կյանքի» միակ պայմանը։ Այսպես հասկացված ինքնությունը կարող է հանգել հոգնակի ինքնության, այն է՝ եվրոպական նոր քաղաքացու բազմալեզվությունը։
Բազմազանությունն ու դրա լեզուները
«Բազմազանությունն իմ նշանաբանն է»,- դեռ Ժան դը Լա Ֆոնտենն էր ասում իր “Pâté d’anguille” [4] («Օձաձկան պաշտետ») առակում։ Եվրոպան այսուհետ քաղաքական կազմավորում է, որը խոսում է այնքան լեզուներով, եթե ոչ ավել, որքան երկիր է ներառում։ Այս բազմալեզվությունը մշակութային բազմազանության հիմքն է։ Խոսքը այն պահպանելու, այն հարգելու, դրա հետ մեկտեղ նաև ազգային բնութագրիչները, բայց նաև այն փոխանակելու, խառնելու և այն խաչասերելու անհրաժեշտության մասին է։ Եվ սա նորություն է եվրոպացի տղամարդու և եվրոպացի կնոջ համար, ինչն արժանի է խորհրդածության։ Հոլոքոստի սարսափից հետո 19-րդ դարի բուրժուան, ինչպես նաև 20-րդ դարի հեղափոխականն այսօր մեկ ուրիշ դարաշրջանի են առճակատվում։ Եվրոպական լեզվական բազմազանությունն այսօր ստեղծում է գեղադիտակային (կալեյդոսկոպիկ) անհատներ, որոնք ընդունակ են հակակայել գլոբիշ անգլերենի (globish english) երկլեզվությանը։ Արդյո՞ք դա հնարավոր է։ Այսօր, կարծես, ամեն ինչ հակառակն է ապացուցում։ Այնուամենայնիվ, քիչ-քիչ մի նոր տեսակ է առաջանում․ բազմահնչուն (պոլիֆոնիկ) սուբյեկտ, բազմազգ Եվրոպայի պոլիգլոտ քաղաքացի։ Կլինի՞ արդյոք ապագա եվրոպացին եզակի սուբյեկտ՝ ներքուստ հոգնակի հոգեկան աշխարհով՝ եռալեզու, քառալեզու, բազմալեզու։ Թե՞ կվերածվի գլոբիշի։ Եվրոպայի բազմալեզու տարածքը, առավել քան երբևէ, կոչ է անում ֆրանսիացիներին (և մյուսներին, անշուշտ) դառնալ պոլիգլոտ՝ ճանաչելու աշխարհի բազմազանությունը և Եվրոպայի ու աշխարհի ճանաչողությանը բերել այն առանձնահատուկը, որ իրենք ունեն։ Այլոց լեզվի միջոցով է, որ հնարավոր կլինի հրապուրանք արթնացնել յուրաքանչյուր լեզվի նկատմամբ (բուլղարերենի, շվեդերենի, դանիերենի, պորտուգալերենի․․․)։ Վերջինս, այդ դեպքում, կընկալվի ոչ թե որպես ընկնող աստղ, կարոտախտային բանահյուսություն կամ ակադեմիական մասունք, այլ որպես վերածնվող բազմազանության նշանակալի ցուցիչ։
Ազգային դեպրեսիայինց դուրս գալը
Ինչպիսին էլ, որ լինի դրա մշտականությունը, ազգային բնավորությունը, ինչպես և անհատները, կարող է անցնել իրական դեպրեսիայի միջով[5]։ Եվրոպան գնալով կորցնում է մեծ տերության իր պատկերը, զգալի է ֆինանսական, քաղաքական և գոյութենական ճգնաժամը։ Բայց սա նաև վերաբերում է եվրոպական ազգերին, և պատմության մեջ դրանցից ամենահայտնիներին, ներառյալ՝ Ֆրանսիան։
Դեպրեսիայի մեջ գտնվող պացիենտի հետ աշխատելիս հոգեվերլուծաբանը նախ սկսում է ինքնավստահության վերականգնումից, որի դեպքում հնարավոր է հարաբերություն հաստատել բուժման երկու գործող անձանց միջև, որպեսզի խոսքը (կրկին) դառնա բեղուն, և որպեսզի վատառողջության իսկական քննադատական վերլուծություն տեղի ունենա։ Նույն կերպ էլ՝ դեպրեսիայի մեջ գտնվող ազգը կարիք ունի ինքն իր մասին օպտիմալ պատկերացում ունենալու, մինչև ընդունակ կլինի ջանալ ձեռնարկել, օրինակ, եվրոպական ինտեգրացիա, ներգաղթյալների ավելի լավ ընդունելություն կամ արդյունաբերական ու առևտրային ընդլայնում։ «Ազգերը, ինչպես մարդիկ, մեռնում են աննկատելի անքաղաքավարություններից»,- գրում էր Ժիրոդուն։ Թյուր հասկացված ունիվերսալիզմը և գաղութային մեղավորությունը բազմաթիվ քաղաքական և գաղափարական կատարածուների մղեցին, հաճախ աշխարհաքաղաքացիության քողի տակ, հենց այդպիսի «աննկատելի անքաղաքավարություններ», անգամ ամբարտավան արհամարհանքներ թույլ տալ ազգի նկատմամբ։ Դրանք նպաստում են ազգային դեպրեսիայի խորացմանը, նախքան այն մոլագար, ազգայնական և այլատյացության խանդավառության մեջ գցելը:
Եվրոպական ազգերը սպասում են Եվրոպային, իսկ Եվրոպան կարիք ունի արժևորված և իրենք իրենցով հպարտ ազգային մշակույթների, որպեսզի կենսագործի աշխարհում այդ մշակութային բազմազանությունը, որի համար մենք մանդատ ենք տվել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին։ Ազգային մշակութային բազմազանությունը միակ հակաթույնն է չարի տափակության՝ տափակության չարիքի այս նոր տեսակի դեմ։ Այսպես հասկացված «դաշնային» Եվրոպան միայն, և ոչ մի ուրիշ վերազգային պետական կազմավորում, կարող է, ուրեմն, կարևոր դեր խաղալ համաշխարհային նոր հավասարակշռություններ փնտրելու գործում։
Ազատության երկու հասկացություն
1989 թվականին Բեռլինի պատի անկումը ավելի պարզորոշ դարձրեց երկու մոդելների միջև տարբերությունը․ եվրոպական մշակույթ և հյուսիս-ամերիկյան մշակույթ։ Խոսքը ազատության երկու հասկացությունների մասին է, որ ժողովրդավարությունները, իրենց ամբողջության մեջ և առանց բացառության, արտոնյալ են մշակելու և փորձում են կիրառել։ Տարբեր, բայց իրար լրացնող այս երկու տարբերակները առկա են նաև միջազգային հաստատություններում և սկզբունքներում, ինչպես Եվրոպայում, այնպես էլ Ատլանտյան օվկիանոսից անդին։
Նույնացնելով «ազատությունը» «ինքնին սկսման» հետ՝ Կանտը ճանապարհ է բացում դեպի նախաձեռնող սուբյեկտիվության ջատագովությունը, որն այնուամենայնիվ, ստորադաս է բանականության (զուտ կամ գործնական) ազատությանը և պատճառին (աստվածային կամ բարոյական)։ Ըստ մտածողության այս կարգի, որ խրախուսված է բողոքականության կողմից, ազատությունը ի հայտ է գալիս որպես պատճառների և հետևանքների տրամաբանությանը հարմարվելու ազատություն, կամ էլ, ինչպես Հանա Արենդտը կասեր, որպես հարմարվողականություն կամ «հետևանքների հաշվարկ» արտադրության, գիտության, տնտեսության տրամաբանությանը։ Լինել ազատ կնշանակի ազատ լինել պատճառահետևանքային շղթայից լավագույն արդյունքները քաղելու՝ հարմարվելու համար արտադրության և օգուտի շուկային։
Սակայն գոյություն ունի ազատության մեկ այլ մոդել՝ նույնպես եվրոպական ծագման։ Այն ի հայտ է գալիս հունական աշխարհում, զարգանում է նախասոկրատականների հետ և սոկրատական երկխոսության միջնորդությամբ։ Առանց ստորադասվելու որևէ պատճառի՝ այս հիմնարար ազատությունը տարածվում է խոսքի լինելության մեջ, որը հանձնվում է, տրվում է, ներկայանում է ինքն իրեն և ուրիշին և այս իմաստով՝ ազատվում։ Մեկի և մյուսի հանդիպման միջոցով կամ մեջ է, որ խոսքի լինելության այս ազատությունը գրանցվում է որպես անվերջ հարցադրում, մինչև որ ազատությունը կհաստատվի, և միայն հետագայում, պատճառների և հետևանքների շղթայում և դրանց տիրապետման, հատկապես գիտական տիրապետման մեջ։ Պոեզիան, տենչը, ընդվզումը դրա նախապատվելի փորձառություններն են, որ վեր են հանում յուրաքանչյուր տղամարդու, յուրաքանչյուր կնոջ անչափելի, սակայն բաշխելի եզակիությունը։
Նկատենք հարցադրող դիրքորոշման վրա հիմնված այս երկրորդ մոդելի վտանգները․ հաշվի չառնել տնտեսական իրականությունը, ներփակվել կորպորատիվ պահանջների մեջ, սահմանափակվել հանդուրժողականությամբ և վախենալ հարցի տակ դնել հասարակական և քաղաքական նոր կատարածուների ինքնության պաշտամունքներն ու պահանջմունքները, հեռանալ համաշխարհային մրցակցությունից և ներփակվել ծուլության և արխաիզմների մեջ։ Տեսնում ենք նաև այս մոդելի առավելությունները, որ այսօր ունեն եվրոպական մշակույթները․ այն (մոդելը) ամբողջականանում է ոչ թե սխեմայում, այլ միայն մարդկային կյանքի համի մեջ՝ իր բաշխելի եզակիությամբ։
Այս համատեքստում նույնպես Եվրոպան հեռու է միատարր և միավորված լինելուց։ Նախ և առաջ, հրամայական է, որ «Հին Եվրոպան» (մասնավորապես Ֆրանսիան) իսկապես լրջորեն վերաբերվի «Նոր Եվրոպայի»[6] տնտեսական և գոյութենական դժվարություններին։ Բայց անհրաժեշտ է նաև ընդունել մշակութային տարբերությունները, և հատկապես կրոնականները, որ մասնատում են եվրոպական երկրները ներսից և բաժանում միմյանցից։ Հրատապ է սովորել ավելի լավ հարգել այս տարբերությունները (նկատի ունեմ ուղղափառ և մուսուլմանական Եվրոպան, շարունակական ճգնաժամը Բալկաններում, ֆինանսական ճգնաժամում գտնվող Հունաստանի հուսահատությունը):
Հավատալու կարիք, իմանալու տենչ
Ներկայիս դժվարություններին հանգեցնող բազմաթիվ պատճառների մեջ կա մեկը, որի մասին քաղաքական գործիչները հաճախ լռում են․ խոսքը մերժման մասին է, որը ծանրացած է այն բանի վրա, որ ես կանվանեի նախաքաղաքական և նախակրոնական համընդհանուր «հավատալու կարիք»՝ ներհատուկ մեզ՝ խոսող էակներիս, և որն արտահայտվում է որպես «իդեալականության հիվանդություն»՝ հատուկ դեռահասին (լինի նա «բնիկ», թե ծագումով ներգաղթյալ)։
Հակառակ հետաքրքրասեր և խաղացող երեխայի, որը հաճույք է փնտրում և ուզում է իմանալ թե «որտեղից է եկել», դեռահասը ավելի շատ հավատացյալ է, քան փնտրող․ նա կարիք ունի հավատալու իդեալներին իր ծնողներին գերազանցելու, նրանցից բաժանվելու, և ինքն իրենից առաջ անցնելու համար (դեռահասին ես անվանել եմ տրուբադուր, խաչակիր, ռոմանտիկ, հեղափոխական, երրորդ-աշխարհական, ծայրահեղական, ֆունդամենտալիստ)։ Բայց հուսախաբությունը իդեալականության այս հիվանդ մարդուն մղում է դեպի կործանում և ինքնաոչնչացում՝ հուզավառության տակից կամ միջով․ թմրամոլությունը, անորեքսիան, վանդալիզմը մի կողմից, դեպի ֆունդամենտալիստ ծայրահեղական դոգմաներ զանգվածային մղումը՝ մյուս կողմից։ Իդեալիզմ և նիհիլիզմ․ ոչ մի արժեքից չարբեցածը և դրախտային բացարձակի մարտիրոսը կողք կողքի են իդեալականության այս հիվանդության մեջ, որ ներհատուկ է յուրաքանչյուր դեռահասի, և որը պայթում է ամենաանկայունների մոտ որոշակի պայմաններում։ Ճանաչում ենք լրատվամիջոցների կողմից ներկայացված դրա նոր կերպարը․ մաֆիոզ ապօրինի առևտրի և ջիհադիստական հուզավառության համակեցությունը, որ մոլեգնում է այսօր մեր դռան շեմին, Աֆրկայում, Սիրիայում։
Եթե «իդեալականության հիվանդություն»-ն է ցնցում երիտասարդությանը, և նրա հետ միասին ողջ աշխարհը, արդյո՞ք Եվրոպան կարող է լուծում առաջարկել։ Ի՞նչ իդեալի կրողն է նա։ Դժվար կեցության, տագնապի, ընդվզման, կրոնական բուժումն ինքնին անարդյունավետ է, անընդունակ՝ ապահովելու այն պարադոքսային, նիհիլիստ հավատացյալի դրախտային ձգտումը, որ դեռահասն է՝ ապաինտեգրված, ապասոցիալականացած համաշխարհային դարձած այս անխիղճ գաղթում։ Միայն թե այս մոլեռանդը, որին մենք վրդովված վանում ենք, կարող է մեզ սպառնալ ներսից։ Այսպիսի պատկեր են տալիս «հասմիկյան հեղափոխության» որոշ տեսանկյուններ, սանձազերծված ազատության, ազատարար իդեալների, իրենց եզակի արժանապատվության ճանաչման ծարավ երիտասարդության կողմից։ Սակայն խեղդվում է հավատալու մեկ այլ՝ մոլեռանդ կարիք։ Եվրոպան պատմական մարտահրավերի առաջ է։ Արդյո՞ք այն ընդունակ է դիմակայել հավատի այս ճգնաժամին, որն այլևս չի պահվում կրոնական խուփի տակ։ Սարսափելի քաոսը, կապված մտածելու և զուգորդվելու ունակության ոչնչացման հետ, որ նիհիլիզմ-ֆանատիզմ տանդեմը հաստատում է աշխարհի տարբեր մասերում, առնչվում է մարդկանց միջև կապի բուն հիմքին։ Մարդկայինի հասկացությունը՝ կռված հունա-հրեա-քրիստոնեական խաչմերուկում՝ իր մուսուլմանական փոխպատվաստմամբ, եզակի և բաշխելի համընդհանրության անհանգստությունն է, որը կարծես, վտանգված է։ Այս վճռական ժամանակաշրջանում Եվրոպան սառեցնող տառապանքն արտահայտում է անորոշությունն ի դեմս այս խաղադրույքի: Արդյո՞ք ընդունակ ենք հավաքագրելու բոլոր միջոցները (իրավական, ապահովագրական, տնտեսական՝ չմոռանալով նրանք, որ մեզ տալիս է հոգիների ճանաչողությունը) լսելու անհրաժեշտ նրբանկատությամբ, համապատասխան կրթությամբ և պահանջվող մեծահոգությամբ ուղեկցելու համար այս հիվանդությունը, որ մեզ է բախվում, և որը դրամատիկ կերպով արտահայտում են իրավազուրկ գոտիների դեռահասները։
Քրիստոնեության (կաթոլիկ, բողոքական, ուղղափառ), հուդայականության և իսլամի խաչմերուկում Եվրոպան կոչված է կամուրջներ հաստատել երեք միաստվածությունների միջև՝ սկսած փոխադարձ հանդիպումերից ու մեկնություններից, բայց նաև, և հատկապես, հումանիտար գիտություններից ոգեշնչված լուսաբանումներից և միջարժևորումներից։ Դեռ ավելին, երկու դար ի վեր կազմավորված լինելով որպես աշխարահականացման առաջատար գագաթ՝ Եվրոպան լավագույն տեղն է, որտեղ կարող է և պետք է լուսաբանվի հավատալու կարիքը։ Բայց լուսավորականությունը խավարամտությունը հաղթելու իր շտապողականությամբ անտեսեց և թերագնահատեց նրա ուժը։
Կանաց իրավունքների մշակույթ
Սկսած լուսավորականությունից մինչև սուֆրաժիստուհիներ՝ Մարի Կյուրի, Ռոզա Լյուքսեմբուրգ, Սիմոն դը Բովուար և Սիմոն Վեյ, կանանց էմանսիպացիան ստեղծագործականությամբ և քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական իրավունքների համար պայքարով, որն այսօր էլ դեռ շարունակվում է, դաշնայնացնող ասպարեզ է ստեղծում եվրոպացի քաղաքացուհիների ազգային, կրոնական, քաղաքական բազմազանության համար։ Եվրոպական մշակույթի այս տարբերակիչ հատկանիշը ոգեշնչում և հենարան է նաև ամբողջ աշխարհի կանանց համար դեպի մշակույթը և էմանսիպացիան նրանց ձգտման մեջ։ Վերջերս Սիմոն դը Բովուարի կանանց ազատության համար մրցանակը շնորհվեց պակիստանուհի Մալալա Յուսաֆզային, որը ծանր վիրավորում էր ստացել թալիբների կողմից, այն բանի համար, որ իր բլոգում պահանջել էր երիտասարդ աղջիկների կրթության իրավունք։
Բախվելով երկու հրեշների, որոնք են՝ քաղաքականության արգելափակումը տնտեսությամբ ու ֆինանսով և բնապահպանական ինքնաոչնչացումը, որ տապալում են գլոբալիզացիան, եվրոպական մշակութային տարածքը կարող է համարձակ պատասխան լինել ընդդեմ շրջապատող անկումաբանության։ Միգուցե միակը, որ լրջորեն է վերաբերվում մարդկային գոյության բարդությանն իր ամբողջության մեջ, իր հիշողության դասերին և իր ազատությունների վտանգներին։ Արդյո՞ք ես չափազանց լավատես եմ։ Ի ցույց դնելու համար եվրոպական մշակույթի հատկանիշները, պատմությունը, դժվարություններն ու ներունակությունները պատկերացնենք մի քանի որոշակի նախաձեռնություններ․ Փարիզում կազմակերպել եվրոպական ֆորում «Գոյություն ունի եվրոպական մշակույթ» թեմայով 28 եվրոպական երկրների հայտնի գրող և արվեստագետ մտավորականների մասնակցությամբ՝ ներկայացնելով լեզվական, մշակութային և կրոնական այս գեղադիտակը։ Նպատակը կլիներ Եվրոպական միություն հանդիսացող այս հոգնական և խնդրահարույց ամբողջության պատմության և հրատապության մասին մտածելը՝ դրանք քննության առնելու, դրանց ինքնատիպությունը, խոցելիությունն ու առավելությունները բացահայտելու համար: Այս ֆորումը կհանգեցներ եվրոպական մշակույթների [7] ակադեմիայի կամ քոլեջի, անգամ եվրոպական մշակույթների դաշնության ստեղծմանը, որը կլիներ քաղաքական դաշնության ցատկահարթակն ու նախակարապետը։ Բազմալեզվությունը, իրենով համակվածների մտերմությամբ, կդառնա այս երազանքի գլխավոր դերակատարը։
[1] Այս տեքստը քաղված է «Եվրոպա, թե քաոս» միջազգային հանդիպմանն արտասանված ելույթից Փարիզի Ռոն-Փուեն թատրոնում, 2013 թվականի հունվարի 13-ին։ [2] Որի անունից ժամանակակից բարեխղճությունը դեռ այսօր էլ շարունակում է ազատասպան և մահացու պատերազմներ մղել։ [3] Այս տեսակետը ես տեսնում եմ հրեական Աստծո խոսքում՝ «Eyeh asher eyeh» (Ելք 3,14), որը կրկնել է Քրիստոսը (Հովհաննես 8, 23)․ ինքնություն առանց բնորոշման, որ «ես»-ը վերագրում է աննկարագելիին՝ լինելով հավերժ վերադարձ ինքն իր լինելությանը։ Ես այն ընկալում եմ մեկ այլ ձևով՝ ինքն իր հետ մտածող եսի լուռ երկխոսությամբ, ըստ Պլատոնի, միշտ «երկուսը մեկում», և որի մտածողությունը ոչ թե պատասխան է տալիս, այլ մասնատում է։ Ես դա ընկալում եմ «philia politikè»-ում՝ ըստ Արիստոտելի, որը նախանշում է հասարակական տարածքը և քաղաքական ծրագիր՝ հիմնվելով եզակի հիշողության և յուրաքանչյուրի կենսագրության վրա։ Ես դա ընկալում եմ ճանապարհորդությամբ սուրբ Ավգուստինի իմաստով, որի համար գոյություն ունի միայն մեկ՝ հենց ճանապարհորդության հայրենիքը․ In via in patria։ Մոնտենի Փորձերում, որը ձոնում է եսի ինքնության պոլիֆոնիան․ «Մենք բոլորս հողի կտորներ ենք, և այնքա՛ն անձև ու զանազան հյուսվածքներով, որ յուրաքանչյուր մասը, յուրաքանչյուր պահն իր խաղն է խաղում»։ Կամ Դեկարտի Cogito-ում, որտեղ կարդում ենք․ «Ես կամ միայն, որովհետև մտածում եմ»։ Բայց ի՞նչ է մտածելը։ Ես այն ընկալում եմ նաև Ֆաուստի ընդվզման մեջ՝ ըստ Գյոթեի․ «Ich bin der Geist der stetz verneint» (Ես մշտապես ժխտող ոգին եմ)։ Ֆրոյդի «անվերջ վերլուծության․․․» մեջ․ «Ես պիտի լինեմ այնտեղ, որտեղ, որ էր»։ [4] Տե՛ս՝ « Diversité c’est ma devise », dans J. Kristeva, Pulsions du temps, Fayard, 2013, p. 601. («Բազմազանությունն իմ նշանաբանն է», Յուլիա Կրիստևա, Ժամանակի մղումներ, Fayard, 2013, էջ 601)։ [5] Տե՛ս՝ « Existe-t-il une culture européenne ? » et « Le message culturel français », dans J. Kristeva, Pulsions du temps, p. 635 sq., 601 sq. («Գոյություն ունի՞ այդյոք եվրոպական մշակույթ» և «Ֆրանսիական մշակութային ուղերձը», Յուլիա Կրիստևա, Ժամանակի մղումներ, էջ 635 հաջ․, էջ 601 հաջ․)։ [6] Ըստ Դոնալդ Ռամսֆելդի՝ ԱՄՆ-ի Պաշտպանության նախարարի վիճահարույց ձևակերպման՝ Իրաքում պատերազմի վերաբերյալ դիվանագիտական բախումների ժամանակ։ [7] Սիլվի Գուլարը և Մարիո Մոնտին համարժեք առաջարկություն են ձևակերպում Ժողովրդավարություն Եվրոպայում։ Ավելի հեռուն տեսնել աշխատության մեջ (« De la démocratie en Europe. Voir plus loin», Flammarion, 2012 [NDLR].)։Ծանոթագրություններ
Թարգմանիչ՝ Լուսինե Աղաջանյան (Lusine Aghajanyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են։