Արդյո՞ք խորհրդային շրջանի մարդն իրավունքներ ունի

Ինչպես էին ապրում և ինչ երազում, ինչի համար կռվում և ինչից փախչում, ինչի հասան և ինչ գին վճարեցին 1960-80-ականների այլախոհները

 

«Ինլայթ»-ը ներկաացնում է Arzamas-ի «Մարդն ընդդեմ ԽՍՀՄ-ի» դասախոսական շարքի «Արդյո՞ք խորհրդային շրջանի մարդն իրավունքներ ունի» նյութի հայերեն թարգմանությունը:

Մի քանի տարի շարունակ Խորհրդային Միությունը և Արևելյան դաշինքի երկրները որոշակի բանակցություններ էին վարում Արևմտյան Եվրոպայի երկրների և Ամերիկայի հետ՝ այսպես կոչված միջազգային լարվածության լիցքաթափման ուղղությամբ, Արևելքի և Արևմուտքի դիմակայության ձևերի մեղմացման շուրջ։ Այդ բանակցությունների վարման ընթացքում, որոնք անց էին կացվում Հելսինկիում, իրականացվում էր յուրօրինակ ծիսական առևտուր Արևելքի և Արևմուտքի միջև՝ մարդու իրավունքների, ինչպես նաև Արևելքում մարդու իրավունքների շուրջ որոշ միջազգային համաձայնագրերի պահպանման վերաբերյալ:

Եզրափակիչ ակտը ստորագրվեց օգոստոսի 1-ին Հելսինկիում։ Ակտի բաժիններից մեկը ընդգրկեց այսպես կոչված երրորդ զամբյուղի դրույթները, այսինքն՝ մարդու իրավունքների պաշտպանության հիմունքներ, որ ընդունեցին Հելսինկյան ակտը ստորագրած պետությունները։ Այս ամենը ոչինչ չէր նշանակի, քանի որ ակնհայտ էր, որ արևմտյան կառավարությունը չէր պատրաստվում ո՛չ Խորհրդային Միությունից և ո՛չ այլ սոցիալիստական երկրներից խստորեն պահանջել պահպանել այդ համաձայնագրերը։ Սակայն խորհրդային իշխանությունը վրիպակ թույլ տվեց․ Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության խորհրդակցության Եզրափակիչ ակտը հրապարակվեց «Известия» թերթում։

Բոլոր խորհրդային մարդիկ պարզում են, որ, փաստորեն, ունեն որոշակի իրավունքներ, որոնք խորհրդային կառավարությունը պարտավորվել է պահպանել։ Նրանք հիացմունքով կարդում են, որ այդ համաձայնագրի տակ դրված է ոչ այլ ոքի, այլ Լեոնիդ Իլյիչ Բրեժնևի ստորագրությունը։ Իրավապաշտպան հանրության շրջանակներում միանգամից բարձրացավ հետևյալ հարցը․ արդյո՞ք հնարավոր է սրանից ինչ-որ արժեքավոր բան ստանալ:

Բավականին բուռն քննարկումներ ընթացան և, վերջ ի վերջո, մի խումբ մարդիկ՝ առաջին հերթին Յուրի Ֆյոդորովիչ Օռլովը,  որոշեցին, որ այո՛, հնարավոր է։ Միայն դրա համար անհրաժեշտ է ստեղծել խումբ, որը պետք է ոչ թե բողոքներով զբաղվի, այլ նպատակային գործողություններով, նրանով, ինչն այսօր անվանում են մոնիթորինգ․ Խորհրդային Միությունում մարդու իրավունքների ոտնահարման վերաբերյալ  տեղեկատվության հավաքագրմամբ, համակարգմամբ, ստուգմամբ, հրապարակմամբ։ Հելսինկայն համաձայնագրերի իրականացումը օժանդակող մոսկովյան խումբը ստեղծվեց 1976թ․ մայիսի 12-ին։ Այդ խմբի անդամներից շատերը բռնաճնշումների ենթարկվեցին, բայց և այնպես, ռեզոնանսն ահռելի էր։ Միութենական որոշ հանրապետություններում ստեղծվեցին նմանօրինակ հելսինկյան խմբեր՝ Լիտվայում, Վրաստանում, Ուկրաինայում, Հայաստանում։ Ի պաշտպանություն խորհրդային հելսինկյան խմբերի մի շարք խմբեր ստեղծվեցին արտասահմանում։ Խորհրդային Միությունում մարդու իրավունքների ոտնահարման դեպքերի մասին տեղեկատվության քանակը բարձրացավ մոտ տասն անգամ։ Հելսինկյան խմբերին սկսեցին գրել մարդիկ, ովքեր երբեք որևէ առնչություն չէին ունեցել այդ այլախոհային դրսևորումներին։

Հելսինկյան խմբի անդամների թվում էին հայտնի այլախոհներ Յուրի Օռլովը (կազմակերպիչ), Պյոտր Գրիգորենկո, Ելենա Բոները (ակադեմիկոս Սախարովի կինը), Լյուդմիլա Ալեքսեևան (գլխավորում է այսօրվա Մոսկվայի Հելսինկյան խումբը)։ Այդ խմբի անդամներն էին մի շարք հետաքրքիր և հրաշալի մարդիկ։ Ես պարզապես կցանկանայի՝ որպես դիմանկար, պատմել Հելսինկյան խմբի մի մասնակցի մասին, որը հիմնադիր հայրերից չէր։ Դա Սոֆյա Վասիլևնա Կալլիստրատովնան է՝ մոսկովյան փաստաբան։ Սոֆյա Վասիլևնան դասվում էր մեծ փաստաբանների շարքին։ Այդպիսի փաստաբաններ այլախոհների շրջանում, հիրավի, հռչակավոր, եղել են ընդամենը երեք հոգի՝ նա, Դինա Իսակովնա Կամինսկայա, Բորիս Անդրեյևիչ Զոլոտուխին։ 3 փաստաբան, որոնց այլախոհները համարում էին ամբողջությամբ յուրային, փաստաբաններ, որոնք սկսած 60-ականների վերջիցմշտապես և նպատակասլացորեն քաղաքական գործընթացներում հանդես էին գալիս որպես պաշտպան։ Ի դեպ, այդ երեք փաստաբաններից ոչ մեկը երբեք իր պաշտպանյալներից ոչ մի լումա չէր վերցնում, դա համարվում էր այդ երեք փաստաբանների շրջանում  նոնսենս․ անպարկեշտ էր այդ աշխատանքի համար գումար վերցնել։

Զոլոտուխինի կարիերան քաղաքական պաշտպանության գործում շատ կարճ էր։ Նա ելույթ ունեցավ ընդամենը մեկ դատական գործընթացում։  1968 թվականին Ալեքսանդր Գինզբուրգի պաշտպանությունից հետո [1] նա հեռացվեց կուսակցությունից և վտարվել փաստաբանների կոլեգիայից՝ ոչ կուսակցական պաշտպանության գիծ տանելու պատճառով։ Եվ երկար ժամանակ, ընդհուպ մինչև վերակառուցման տարիները, նա զրկված էր սիրելի զբաղմունքից։

Դինա Կամինսկայան ավելի հաջողակ էր։ Նա նույնպես 1968 թ-ի հունվարին «Չորսի դատավարության» մասնակից էր, սակայն կուսակցության անդամ չէր, այդ պատճառով նրան չվտարեցին կուսակցությունից։ Նա փայլուն պաշտպան էր, բայց 70-ականների կեսերին սկսեցին նրան հեռու պահել դատական գործընթացներից։ Շուտով նա հեռացավ երկրից, մահացավ Միացյալ Նահանգներում։

Սոֆյա Վասիլևնայի մոտ մոտավորապես նույն իրավիճակն էր, բայց նա չարտագաղթեց, մնաց Ռուսաստանում։ Զրկված լինելով դատարանում քաղաքական գործերի ժամանակ պաշտպան լինելու հնարավորությունից, նա գտնում է այլ ելք իր քաղաքացիական խառնվածքին համապատասխան․ մասնակցություն մարդու իրավունքների պաշտպանությանը հասարակական կազմակերպության կազմում։ Ինձ բախտ է վիճակվել լսել նրա պաշտպանությունը։ Իր ելույթների համոզչությունը կարող էր համեմատվել միայն դատավորների անդրդվելիության հետ, որոնք միևնույն է մեղադրական դատավճիռներ էին կայացնում այդ գործերով։ «Մենք թաղման ջահակիրներ ենք», ” ասում էր Սոֆյա Վասիլիևնան իրեն և իր գործընկերների մասին:

1983 թ-ին Մոսկվայի Հելսինկյան խմբի անդամ Սոֆյա Կալեստրատովայի դեմ հարուցվեց քրեական գործ։ Այդ ժամանակ նա մոտ 80 տարեկան էր և Մոսկվայի Հելսինկյան խմբի այն 3 անդամները, որոնք դեռևս մնում էին Խորհրդային Միությունում և ազատության մեջ, որոշում կայացրեցին խմբի ինքնալուծարման մասին։ Ահա այսպիսի ավարտ ունեցավ Մոսկվայի Հելսինկյան խմբի այդ փուլի գոյությունը։ Վերակառուցման տարիներին այն վերասկսեց իր գործունեությունը և այժմ համարվում է Ռուսաստանի ամենահայտնի իրավապաշտպան կազմակերպություններից մեկը։

Թարգմանիչ՝ Ռոզա Միրզոյան (Roza Mirzoyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են։