Հիվանդ հոգիներ, առողջ միտք. Ջոն Քաագի գրախոսությունը. Կարո՞ղ է Ուիլիամ Ջեյմզը փրկել ձեր կյանքը
Պրագմատիստ փիլիսոփան այս թերի ուսումնասիրության մեջ դառնում է դրական մտածելակերպի կարողության տիպար իր՝ սոդայի կրեկերի տակառի [1] իմաստությամբ։
Պլատոնից մինչև Հայդեգեր փիլիսոփաները աղոտ հայացք ունեին հասարակ մարդկանց մասին։ Դա, այնուամենայնիվ, սկսեց փոխվել, երբ հասարակ մարդիկ, մի փոքր փիլիսոփայության տենչով, վերածվեցին զանգվածաբար ընթերցող հասարակության՝ մոլորության մեջ լինելով, թե ենթական [2] հետաքրքիր ասելիք ունի կյանքի իմաստի մասին։ Ցպահանջ բազում փոփ փիլիսոփաներ ի հայտ եկան՝ ոմանք հիացմունքի արժանի, ինչպես Սայմոն Բլեքբըրնը, մյուսները՝ նման թեթևակի հարբած մարդու, ում բախվում եք բարում, ով կարծում է՝ աստղերը ինչ-որ նշանակալի հաղորդագրություն են մեկնում։ Փոփ-փիլիսոփաների և փաբ-փիլիսոփաների միջև սահմանը հեշտ է հատել:
Ձեր լսարանի կյանքը հեշատցնելու եղանակներից մեկը մի փիլիսոփայի գաղափարներից խուսափելն ու, փոխարենը նրա կամ նէ կյանքի մասին խոսելն է։ Սակավաթիվ ընթերցողներ են հասկանում համադրական ապրիորին կամ միջինի բացառման օրենքը, սակայն նրանցից շատերը գիտեն սիրահարվելու կամ թշվառ լինելու զգացումի մասին։ Այդուհանդերձ, օգնող է, եթե խնդրականացվող մտածողի կյանքը բանականորեն հափշտակիչ է։ Այդպես էր Լյուդվիգ Վիթգընշտայնի պարագայում, որը կռվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմում, ունեցել բազում ապօրինի համասեռական հարաբերություններ, ապրել նորվեգական ֆյորդի եզրակցող մի խրճիթում և գյուղական դպրոցի մանկավարժ էր, երբ ստիպված եղավ փախչել աշակերտի դեմքին հարվածելուց հետո։
Ամերիկացի փիլիսոփա Ուիլիամ Ջեյմզի՝ այսպես կոչված պրագմատիզմի հիմնադրի խնդիրն այն էր, որ նրա կյանքը հետաքրքիր էր այնքան, որքան կողինջինը։ Ծնվել էր Նյու-Յորքում՝ 1842 թվականին, վիպասան Հենրի Ջեյմզի եղբայրն էր ու թոռը՝ Փոքր Օլսթերի Բալլիջեյմսդաֆֆ քաղաքից մի իռլանդացու, որը գաղթել էր Միացյալ Նահանգներ և հսկայական կարողություն դիզել բանկային և անշարժ գույքի գործով։ Որպես ակադեմիական հոգեբան՝ Ուիլիամը իր կյանքի մեծ մասը անցկացրել է Հարվարդում դասավանդելով, իսկ կյանքի ավելի ուշ տարիներին հմայված էր հոգիներով, հոգի կանչելով և ընդհանուր ուրվակերպերով։ Նա նաև հայտնաբերեց, որ կարողանում է յուրատեսակ նիրվանայի հասնել ծիծաղաբեր գազի օգնությամբ։ Որպես հայտնի հանրային մտածող՝ նա քարոզում էր մի շարք ստանդարտ ազատական բարեպաշտություններ, ներառյալ՝ հարգանքը անհատի նկատմամբ և անձնական ազատության անձեռնմխելիությունը։
Սրանցից ոչ մեկը չէր կարող Հուդզոնը կրակի տալ, ուստի Ջոն Քաագը գտավ իր ենթակային կենդանություն հաղորդելու զանազան տարբերակներ: Առաջինը՝ թույլատրելի ողջախոհության սահմաններում որքան հնարավոր է քիչ խոսել պրագմատիզմի խրթինության մասին։ Համընդհանուր ծաղրականացնելով հավատն առ այն, որ ճշմարտությունը գործունն է՝ այն ավելի ճշգրտորեն, մի խիստ կենարար հավատամք է, ըստ որի՝ ճշմարտությունը, ի վերջո, այն է, ինչն աշխարհի համար նշանակություն ունի։ Քաագը ինչ-որ բան փոխանցում է այս ամենից՝ միաժամանակ ոչինչ չասելով դրա վատահամբավ խնդիրների մասին։ Նա նաև բավականին անմտորեն ավելացնում է, որ «պրագմատիզմը կյանքի և դրա բարելավման մասին է», և որ դրա մեկնիչները ուսումնասիրում են «կյանքի արժեքն ու հարգը»՝ ավելացնելով այն ցնցող բացահայտումը, որ «մարդկային միտքը անհատական է, շարունակական և փոփոխվող»։
«Մանրաքնին»-ը վերջին ածականն է, որ կօգտագործվեր այս գիրքը նկարագրելու համար։
Հետաքրքիր է, որ հենց պրագմատիզմն է արտոնում նրբությունների մեջ խորանալու Քաագի դժկամությունը։ Քանզի անգամ եթե այն հաճախ է նկարագրվում՝ որպես առաջին, զուտ Ամերիկյան փիլիսոփայության դպրոց, ապա մասամբ այն պատճառով, որ եվրոպական ռացիոնալիզմի դրա քննադատությունը կարող է միաձուլվել հին ու բարի ամերիկյան հակաինտելեկտուալիզմին։ Քաագը, ինչպես նաև Ջեյմզը, ամբողջովին կողմ է անմիջական փորձառության զգացողությանն ու համին՝ ի հակադրություն մտքի անբովանդակ սխեմային, սակայն Ջեյմզի դեպքում այն ստանում է ճշմարտության և իմաստի մանրաքնին հետազոտության ձև, այնինչ «մանրաքնին»-ը վերջին ածականն է, որը կօգտագործվեր այս գիրքը նկարագրելու համար։ Օրինակ՝ մեզ ասվել է, որ փիլիսոփա Բարուխ Սպինոզան գաղափարապաշտ էր, (իրականում նյութապաշտ էր), և որ Դարվինը ուսուցանում էր, որ թույլը պետք է կործանվի, ինչը չի համապատասխանում ամենակենսունակի գոյատևման դոկտրինի նշանակությանը։
Քաագի սոդայի կրեկերի տակառի իմաստությունը երբեմն ընդմիջվում է իր կենսագրության կողմն արված ասպատակություններով՝ հաշվի առնելով, որ Ջեյմզի կյանքը չի կարող շատ դրամա ապահովել։ Հիվանդ հոգիներ, Առողջ միտքը պատկանում է ամերիկյան խոստովանական ժանրին, որն անցնում է պուրիտանությունից մինչև Նորման Մեյլեր: Ինչպես վայել է «ԵՍ» սերնդին [3], այն առնչվում է հեղինակին նույնչափ, որքան նրա սուբյեկտին։ Ջեյմզը երբեմն ոչ ավելին է, քան մի հարմար սեպ, որից Քաագը կարող է կախել իր՝ ապահարզան պահանջելու, կանխատեսելիորեն գեղեցիկ դստեր, նորից ապահարզան պահանջելու և այլնի մասին խճճված մտքերը։ Մենք իմանում ենք, որ նա գարեջուր է ըմպում ամեն օր՝ ժամը 5-ին, գիտենք՝ մանուկ հասակում համակարգված չէր և շատ էր կակազում, և որ նրա դուստրը շուրջպտղային ջրեր էր կուլ տվել արգանդից դուրս գալուց, բայց և արագ ապաքինվել։ Նա անգամ սպառնում է մեզ մի ապագա գրքով երեխային իբրև ամուսալուծված ծնող դաստիարակելու մասին։ Այդքան էլ պարզ չէ, թե սրանցից որ մեկն առնչություն ունի, ասենք, պրագմատիստի այն պնդման հետ, որ ճշմարտությունը կարող է հաստատվել միայն հետահայաց կարգով կամ իհարկե Ջեյմզի կյանքի հետ, բայց ինչպես շատ ինքնակենսագիրներ՝ Քաագը ևս կարծես մտածում է, որ մյուսները նույնքան հետաքրքրված կլինեն իր սեփական գոյության փոքր փոփոխությամբ, որքան ինքը։
Պատահական չէ, որ Հենրի Ջեյմզն անգլերենի բարձրակարգ ոճաբաններից էր՝ հաշվի առնելով Ուիլիամի ճկուն ու նուրբ արձակը։
Փիլիսոփայությունը զանգվածների վրա սաղացնելու մեկ այլ ձև է այն որպես հոգևոր թերապիա ներկայացնելը, որի համար, ըստ երևույթին, անվերջ ախորժակ կա։ Այստեղից էլ գրքի արտասովոր ենթավերնագիրը. «Ինչպե՞ս կարող է Ուիլիամ Ջեյմզը փրկել ձեր կյանքը»։ Իրականում Քաագը պետք է ընդունի, որ Ջեյմզը ոչ այդքան փրկել է իր կյանքը, որքան՝ ինչը նվազ շշմեցուցիչ է, փրկել նրան դեպրեսիայից։ Նա պատմում է, թե ինչպես էր երիտասարդ տարիքում զգում, որ կյանքն անիմաստ է, այնպես, ինչպես և Ջեյմզը։ Ճիշտն ասած, արևելյան ափին գտնվող բրահմինի համար, որն ազատական հայր ուներ և անծանոթ էր նյութական հոգսերին, նա ինչ-որ առումով մի հոգեբանական խառնաշփոթ էր։ Ի լրումն գոյության դատարկությունից ունեցած սարտրյան սրտխառնոցի զգացումի՝ նա նաև տառապում էր մասնակի կուրությամբ և մտածում ինքնասպանության մասին։
Այնուհետև, լուսավորման պահին Ջեյմզը բացահայտեց, որ աշխարհն ամբողջովին չի ղեկավարվում սահմանականությամբ, և կա ազատ կամք կոչվածը։ Այնպես, ինչպես և Շվեդիայի տեղն իմանալը․ սա մի բացահայտում է, որը մեզնից շատերն են արել առանց հոգևոր լուսավորման նման մեծ զգացման։ Քաագը կարդում է իր ուսուցչի փոխարկման մասին և դառնում հավասարապես կենահաղորդ։ Միացյալ Նահանգներում մի տարածված նախապաշարմունք կա, ըստ որի՝ հոռետեսությունը ինչ-որ առումով անհայրենասիրական է, այն անճշտության հետ մեկտեղ, որ կարող ես լինել այն, ինչ ուզում ես, եթե մտադրումն ունես։ Ի վերջո, Ջեյմզը վերածվում է դրական մտածողության ուժի տիպարի։ Փիլիսոփայության իմաստը ինքդ քեզնից գլուխ հանելն է։ Քաագը գրում է. «Ուիլիամ Ջեյմզի ամբողջ փիլիսոփայությունը սկզբից մինչև վերջ ուղղված էր կյանքը, իր կյանքը փրկելուն»։ Սա մի տիպիկ անճշգրիտ պնդում է։
Պատահական չէ, որ Ջեյմզի եղբայր Հենրին անգլերենի բարձրակարգ ոճաբաններից էր՝ հաշվի առնելով Ուիլիամի ճկուն ու նուրբ արձակը։ Քաագի գրական ոճը նվազ էլեգանտ է՝ «չէ», «ջոկեցի», «սատանի պես վստահ եմ», «մի գլուխ քրտնել» և այլն։ Սակայն հանրամատչելի գրելը չի նշանակում, որ պետք է վատ գրեք։ Եվ իհարկե առօրյա փորձառության նրբություններին վարժվելը, ինչպես մեզ սովորեցրել է Ջեյմզը, չի նշանակում, որ պետք է կասկածամտորեն մոտենաք վերացական գաղափարներին: Էլ ի՞նչ է ազատ կամքը։
Ծանոթագրություն
Թարգմանիչ՝ Սոնա Նաղդալյան (Sona Naghdalyan), խմբագիր՝ Հեղինե Ալեքսանյան (Heghine Aleksanyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: