Որտեղից են առաջացել հին արևելյան եկեղեցիները

Ի՞նչ ընդհանրություններ ունեն հայ, եթովպացի և հնդիկ քրիստոնյաները, որտեղի՞ց սուրբ Քրիստաֆորին շան գլուխ և որտե՞ղ է գնտվում Հայտնության Տապանակը։

451 թվականին Բյուզանդիայի Քաղկեդոն քաղաքում հրավիրվել էր եկեղեցական ժողով: Քննարկվում էր արդիական աստվածաբանական հարց. որքանո՞վ էր Հիսուս Քրիստոսն Աստված և որքանո՞վ մարդ: Ժողովի մասնակիցների մեծ մասը պնդեց, որ Քրիստոսի մեջ «անբաժանորեն և առանձնաբար» միավորվել են երկու բնություն, այնուամենայինիվ ձևակերպումը ոչ բոլորին գոհացրեց․ որոշ աստվածաբաններ պնդում էին, որ Հիսուս Քրիստոսը մեկ բնույթ ունի՝ աստվածամարդկային:

Չնայած այս հարցի նրբությանը և կրոնից հեռու մարդու համար տարբերության ակնհայտ չլինելուն` վեճը հանգեցրեց իրական պառակտման: Մեծամասնության որոշումը չընդունած եկեղեցիները հետագայում ստացան ոչ քաղկեդոնական կամ հին արևելյան եկեղեցիներ անվանումը (հիմա դրանք են՝ Հայկական, Ղպտիական, Սիրիական, Մալանկարայի, Եթովպական և 1998 թվականին դրանցից առանձնացված Էրիթրեայի եկեղեցիները): Ընդդիմախոսները ավանդաբար նրանց անվանում են միաբնակներ (հունարենից՝ մեկ բնություն), բայց իրենք՝ ոչ քաղկեդոնական քրիստոնյաները, չեն ընդունում այդ տերմինը և իրենց ուղղակի անվանում են ուղղափառ: Այս եկեղեցիներից յուրաքանչյուրը եզակի է. իրենց եկեղեցիները, սրբապատկերները, հոգևորականների հագուստը և շատ ավանդույթները, առաջին հայացքից, ընդհանուր ոչինչ չունեն, բայց, ամենակարևորը՝ դավանանքի հիմքն ընդհանուր է:

Հայկական եկեղեցի

Օսիպ Մանդելշտամը Հայաստանը դիպուկ անվանել է «Հուդայի երկրի կրտսեր քույր»: Պատմական Հայաստանի տարածքը բառի բուն իմաստով «բիբլիական երկիր է». Նոյի տապանը գտավ իր հանգրվանը «Արարատյան լեռներում»: Թեպետ Արարատը գտնվում է Թուրքիայում, մինչ այսօր համարվում է Հայաստանի հոգևոր խորհրդանիշը, դրա մասին հիշեցնում են նույնիսկ հայ հոգևորականների հանդերձների սրածայր գլխանոցները:

Ըստ լեգենդի՝ քրիստոնյաները Հայաստանում հայտնվել են դեռ առաջին դարում՝ Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալների առաքելական գործուներության շնորհիվ: Բայց Հայաստանում քրիստոնեության լայն տարածումը սկսվեց միայն սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի քարոզից՝ 3-4-րդ դարերում: Պատմական ժամանակագրության մեջ՝ որպես Հայաստանի քրիստոնեացման տարի մտած 301 թվականին, նա մկրտեց հայոց Տրդատ 3-րդ թագավորին: Ըստ ավանդության՝ Տրդատը՝ սկզբում քրիստոնեությանը այդքան էլ բարեհաճորեն չվերաբերվողը, համոզվեց հրաշքի շնորհիվ: Ամեն ինչ սկսվեց այն բանից, որ նա ցանկացավ գեղեցիկ Հռիփսիմեին, որ Հայաստան էր փախել Հռոմի կայսր Դիոկղետիանոսի ոտնձգություններից: Հռոմի կայսրին մերժելուց հետո մերժելով Հայաստանի արքային՝ Հռիփսիմեն մահապատժի ենթարկվեց 32 քույրերի հետ, իսկ Տրդատը, ըստ հայ պատմաբան Ագաթանգեղոսի փոխանցման, վերածվեց վայրի խոզի: Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, որն այդ ժամանակ արդեն 14 տարի փակված էր բանտում, բուժեց արքային, և հենց դա դարձավ հավատի ընտրության գլխավոր փաստարկը: Այդ ժամանակներից Հայկական եկեղեցու ամենամեծարված սուրբը Գրիգորն է. իր օրը նշում են տարին չորս անգամ:

5-րդ դարի սկզբին հայ գիտնական, գրող, քարոզիչ Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայկական գրերը և Սահակ Պարթև կաթողիկոսի (Հայկական եկեղեցու գլխավոր) հետ Աստվածաշունչը թարգմանեց հայերեն:

Հայկական եկեղեցիները քառակուսի կամ ուղղանկյունաձև շինություններ են՝ կոնաձև տանիքով: Խորանը եկեղեցու մնացած տարածքից առանձնացված է վարագույրով, այլ ոչ թե սրբապատկերներով զարդարված պատով, ինչպես ուղղափառ եկեղեցիներում: Եկեղեցում սրբապատկերներ շատ չեն, իսկ խորանին միշտ տեղավորված է Աստվածածնի պատկերը: Հատկապես երկրպագում են խաչքարերը՝ խրթին զարդանախշերով քարե խաչերը, որոնք դարձել են Հայկական եկեղեցու գլխավոր խորհրդանիշները:

Հայկական եկեղեցում պահպանվել է եզակի մատաղ արարողակարգը՝ աղի օրհնումը, որով կերակրում են զոհաբերվող կենդանուն և շաղ տալիս զոհաբերված մսի վրա: Արական սեռի կենդանին (ցուլը, ոչխարը կամ աքլորը) մորթվում է եկեղեցու դարպասներից այն կողմ, և հոգևորականի գործառույթը միայն աղն օծելն է. կոնկրետ զոհաբերությանը նա չի մասնակցում: Միսն ուտում և բաժանում են աղքատներին նույն օրը: Մատաղը իրականացվում է տարբեր առիթներով՝ Աստծուց երախտապարտ լինելու կամ ուխտը կատարելու համար: Ակնհայտ է, որ այս արարողության հիմքում ընկած է զոհաբերություններ իրականացնելու նախաքրիստոնեական փորձը, որը պահպանվել է՝ քրիստոնեական ոգով վերաիմաստավորելու շնորհիվ:

Հայկական եկեղեցու մյուս յուրահատուկ ավանդույթը հաղորդության արարողության համար առանց ջուր ավելացնելու գինին օգտագործելն է: Միևնույն ժամանակ մյուս ոչ քաղկեդոնական եկեղեցիները գինին ջրով բացում են, ինչպես կաթոլիկները և ուղղափառները:

Ղպտիական եկեղեցի

Ղպտիներ ընդունված է անվանել հին եգիպտացիների սերունդներին, որոնք ընդունել են քրիստոնեությունը: Ըստ եկեղեցական ավանդության՝ փարավոնների երկրում նոր հավատի առաջին քարոզիչը դարձավ Ավետարաններից մեկի հեղինակ Մարկոս առաքյալը: 4-րդ դարի սկզբին Եգիպտոսի բնիկ բնակիչների զգալի մասը քրիստոնեություն էր դավանում  և պայքարում հեթանոսների դեմ․ քանդում էին եգիպտական տաճարները, ջարդում աստվածների արձանները, ծաղրում հին ավանդույթները: Մեզ հասած պատմություններից մեկում ասվում է, թե ինչպես է ինչ-որ վանական գիշերել դամբարանում, իսկ բարձի փոխարեն գլխի տակ դրել մումիա:

Սակայն նոր քրիսոտոնեական մշակույթը ոչ միայն ծաղրում էր նախնիների ժառանգությունը, այլև ստեղծագործորեն վերամշակում այն: Այս սինթեզի խորհրդանիշը սուրբ Քրիստաֆորի կինոկեֆալի (շան գլխով) քրիստոնեական կերպարն էր: Ըստ լեգենդներից մեկի տարբերակի՝ քրիստոնյա երիտասարդ Քրիստաֆորը այնքան գեղեցիկ էր, որ կանայք, իր արտաքին տեսքով կլանված, ոչ մի բան չէին լսում քարոզից: Այդ ժամանակ Քրիստաֆորը Աստծուն խնդրում է զրկել իրեն գեղեցկությունից, արդյունքում դառնում է շան գլխով: Արվեստագետները համարում են, որ այս սրբի պատկերագրության վրա ազդել է շնագայլի գլխով Անուբիս աստծո պատկերը: Եվ պտղաբերության աստվածուհի, կանացիության և մայրության խորհրդանիշ Իսիդայի պատկերը, որը ձեռքերում պահում է որդուն, ազդել են Աստվածամոր պատկերագրության վրա՝ փոքրիկ Հիսուսին ձեռքերում: Որոշ հին եգիպտական խորհրդանիշներ ստացան նոր մեկնաբանություն. կյանքի նշան անխը վերաիմաստավորվեց՝ որպես խաչ, ձկների պատկերը՝ որպես Հիսուս Քրիստոսի խորհրդանիշ: Քրիստոնեության և Հին Եգիպտոսի կրոնի սինթեզը ավելի վառ արտահայտվում է տեքստերում, որոնք կապված են կախարդական տեքստերի և Հին եգիպտական կախարդական գործունեության հետ: «Հոր, Հոր, Ֆոր, Էլոեյ, Ադոնայ, Իաո, Սաբաոֆ, Միքայել, Հիսուս Քրիստոս, օգնիր մեզ և այս տանը: Ամեն»: Այս աղոթքում օգնություն են խնդրում ոչ միայն Քրիստոսից և քրիստոնեական սրբերից, այլև եգիպտական աստվածներից և նույնիսկ հրեա Սավաոֆից (Եգիպտոսում զգալի թվով հրեաների համայնք կար): Այս աղոթքները ունեին տարբեր նշանակություններ՝ կախարդել աղջկան, կործանել թշնամուն կամ վնասազերծել կատաղած շանը:

Ղպտիական եկեղեցիների մեծ մասը բազիլիկի տեսք ունի և սովորաբար գմբեթավոր են կամ միանման գմբեթների շարքերով: Տաճարի ներսում կան որմնանկարներ, սրբապատկերներ և գորգեր. տաճար մտնելուց առաջ պետք է հանել կոշիկները: Հավանաբար այս ավանդույթն առաջացել է մահմեդական շրջապատի ազդեցությամբ. մզկիթում նույնպես ընդունված է մտնել առանց կոշիկի: Ղպտի ամենահայտնի սրբերից է սուրբ Գևորգը․ նրա պատվին գահ և սրբապատկեր կա յուրաքանչյուր եկեղեցում:

Եթովպական եկեղեցի

Ըստ լեգենդի՝ քրիստոնեությունը Եթովպիայում սկսել է տարածվել 4-րդ դարում, երբ նրա ափերին նավի խորտակումից տուժած սուրբ Ֆրումենցիուսին հաջողվեց տեղի արքային դարձնել քրիստոնյա, իսկ նա 330 թվականին իր հավատը հաստատեց՝ որպես պետական կրոն: Սուրբ Ֆրումենցիուսի գործը շարունակեցին «ինը սրբերը»՝ սիրիացի քրիստոնյաները (Արևմտյան Սիրիան Բյուզանդիայի մասն էր կազմում)՝ 5-րդ դարի վերջին Քաղկեդոնի ժողովի որոշումը չընդունելու հետ կապված հետապնդումից Եթովպիա փախածները: Հավանաբար սա է պատճառը, որ Եթովպական եկեղեցին, ինչպես Սիրիականը, Ղպտիականը և Հայկականը, հետևում է ոչ քաղկեդոնական աստվածաբանությանը: «Ինը սրբերը» Աստվածաշունչը թարգմանել են հին եթովպերեն, և 4-րդ դարում, ժամանակակիցների վկայություններով, Եթովպիան արդեն, վերջնականապես, քրիստոնյա պետություն էր:

Եթովպիայի քրիստոնեությունը տարբերվում է իր յուրահատկությամբ: Մի կողմից եկեղեցական ավանդույթների վրա շատ մեծ ազդեցություն ունի հուդայականությունը. քրիստոնյա եթովպացիները կիրառում են տղաների թլպատումը (ինչպես ղպտիները), հետևում են սննդի հետ կապված հրեական մի շարք արգելքների և ի տարբերություն այլ, ոչ քաղկեդոնական եկեղեցիների, տոնում են ոչ միայն շաբաթ, այլև կիրակի օրերը: Մյուս կողմից եթովպական ծիսակարգը պարունակում է տեղական աֆրիկյան ավանդույթների տարրեր. Եթովպիայի եկեղեցում գոյություն ունի հոգևորականության յուրահատուկ կոչում՝ դաբթար, որոնք կատարում են սրբազան շարականներ և ծիսական պարեր՝ հարվածային գործիքների ձայների ներքո:

Մինչև 20-րդ դարը Եթովպական եկեղեցին ենթարկվում էր Եգիպտոսի Ղպտիական եկեղեցուն. առաջին եթովպացի պատրիարքը հայտնվել է միայն 1959 թվականին: Դրա համար մեծ դեր է կատարել ռաս (ռաս՝ Եթովպիայում դուքսի կոչում) Տաֆարիան՝ Եթովպիայի վերջին կայսրը (1930–1936, 1941–1974), որը թագադրման ժամանակ վերցրել էր Հայլե Սելասիե՝ «Երրորդության ուժ» անունը և կրում էր երկար տիտղոս՝ «Առյուծ՝ Հուդայի ցեղից, Աստծո ընտրյալ, Արքաների Արքա»: Նա Սողոմոնյանների տոհմի վերջին ներկայացուցիչն է․ ձեռնադրվելով սարկավագ՝ ճակատագրի հեգնանքով դարձավ լայն տարածում ունեցող պաշտամունքի` ռաստաֆարիականության օբյեկտ, ինչը կապված չէր Եթովպիայի ուղղափառ եկեղեցու հետ: Կայսեր պաշտամունքը առաջացավ Ճամայկա կղզի գաղթած եթովպացիների շրջանում, իսկ հետո հայտնի դարձավ նաև այլ երկրներում՝ ռաստաֆարիական հատուկ երաժշտական ոճի՝ ռեգիի շնորհիվ: Այս երաժշտական ուղղվածությունը առաջացել է 1960-ական թվականներին, ամենահայտնի ներկայացուցիչն էր ռաստաֆարիականության հետևորդ Բոբ Մառլին: Ռաստաֆարիականությունը կրում էր վառ արտահայտված ռասսայական բնույթ․ իր հետևորդները պնդում էին, որ հրեա ժողովուրդը և, հետևաբար, Հիսուս Քրիստոսը և առաքյալները սևամորթ էին, Ավետյաց երկիրը նույնացնում էին Եթովպիայի հետ, իսկ Հայլե Սելասե թագավորին համարում էին Աստծո մարմնացումը երկրի վրա:

Եթովպական եկեղեցիները կառուցվում էին մի քանի ոճով, սակայն ավելի հայտնի են ժայռերի մեջ փորված Լալիբելա քաղաքի միջնադարյան եկեղեցիները: Յուրաքանչյուր եկեղեցու խորանում կա տաբոտ՝ յուրահատուկ փայտե տուփ, որը խորհրդանշում է Աստվածաշնչյան ուխտի տապանը: Տաբոտը եկեղեցուց դուրս են բերում Մկրտության տոնի նախօրեին. Հանդիսավոր թափորը դրան ուղեկցում է մինչ տեղի ջրամբարը, իսկ վրանում ացկացրած գիշերից հետո վերադառնում է իր տեղը:

Ուխտի տապանի հատուկ պաշտամունքը, որի համանմանը չկա մյուս քրիստոնյա եկեղեցիներում, բացատրվում է նրանով, որ ըստ եթովպական լեգենդի, Մենելիկ 1-ինը Տիրոջ հրեշտակի հրամանով տիրացավ Ուխտի տապանին և այն տարավ Եթովպիա: Երբ տապանը գաղտնի լքում էր Երուսաղեմը, նրա բնակիչները, ինչպես հավաստում են եթովպացի մատենագիրները, զգացին, որ ինչ-որ բան այն չէ. «Եվ թեպետ այն ժամանակ նրանց հայտնի չէր, որ Ուխտի տապանը իրենցից վերցրել են, բայց իրենց սրտերը չսխալվեցին, և նրանք դառնորեն լացեցին: Չկար այնպիսի տուն, ուր մարդկանց, ինչպես նաև կենդանիների լացի ձայն չլիներ. ոռնում էին շները, զռռում էին էշերը և բոլոր նրանց արցունքները, ովքեր մնացել էին, միախառնվեցին»: Եթովպացիները հավատում են, որ տապանը պահպանվում է Աքսում քաղաքում՝ Սիոնի Աստվածամոր տաճարում, թեպետ ոչ ոք՝ բացի հատուկ թույլատրվող եկեղեցականներից, այն երբեք չի տեսել:

Սիրիական ուղղափառ եկեղեցի

Քրիստոնեությունը Սիրիայում տարածվել և ամրապնդվել է շատ վաղուց: Նոր կտակարանում ասվում է, որ Սիրիայի Դամասկոս տանող ճանապարհին Հիսուս Քրիստոսը հայտնվեց Պողոս առաքյալին, Դամասկոսում Պողոս առաքյալը բուժվեց կուրությունից և մկրտվեց: Այստեղ էլ սկսեց իր առաքելական գործունեությունը:

Սիրիայի Անտիոք քաղաքում Հիսուս Քրիստոսի հետևորդները առաջին անգամ իրենց անվանեցին քրիստոնյաներ: Սիրիացի քրիստոնյաների մեջ հայտնի է այն լեգենդը, որ Արևելյան Սիրիայի Օսրոյենե թագավորությունը առաջինը դարձավ քրիստոնյա դեռ առաջին դարում, իսկ նրա ղեկավար Աբգար արքան նամակագրության մեջ էր Հիսուս Քրիստտոի հետ և նույնիսկ հրավիրել էր նրան տեղափոխվել Օրսոյենեի մայրաքաղաք Եդեսիա. «Քաղաը իմ շատ փոքր է, բայց պատկառելի է և այն մեզ երկուսիս հերիք է»:

Սիրիացիների մեջ քրիստոնեության տարածման գործում կարևոր դեր կատարեց այն, որ Հիսուսը և իր աշակերտները, ըստ երևույթի, խոսում էին արամեերեն, որի բարբառներից մեկը սիրիականն էր: 4-րդ դարում սիրիերեն թարգմանվեց Աստվածաշունչը: Այդ թարգմանությունը կոչվում է Պեշիթո (սիրիերեն նշանակում է«բոլորի կողմից ընդունված տեքստ») և համարվում է սիրիա-հակոբիկ (դրանց մասին ավելի ուշ) քրիստոնյաների պաշտոնական Սուրբ Գրությունը:

Սիրիացիների մի մասի կողմից Քաղկեդոնի ժողովի որոշումների մերժումը հանգեցրեց սիրիական քրիստոնեության պառակտմանը: Այն սիրիացիներին, ովքեր համաձայնվեցին ժողովի որոշումների հետ և դրանով հավատարմություն ցուցաբերեցին Բյուզանդիայի կայսրին, սկսեցին անվանել մելքիտներ՝ «թագավորականներ», իսկ իրենց հակառակորդներին հակոբիկներ՝ Հակոբ Բարադեոս եպիսկոպոսի անունով, ով 4-րդ դարում առաջնորդեց Քաղկեդոնի հակառակորդներին և ստեղծեց ակախ եկեղեցական նվիրապետություն: Էներգիայով լի կազմակերպիչ Հակոբը ճգնավոր էր, իր մականունը՝ Բարադեոս («թաղիք») խոսում է այն մասին, որ նա կրում էր մազազգեստ:

Սիրիական հակոբիկյան եկեղեցում հաղորդության համար օգտագործվում է թթխմորով հացը. ըստ լեգենդի՝ այն առաքյալների ժամանակներից փոխանցվել է սերնդեսերունդ: Հետաքրքիր է, որ Սիրիայի հակոբիկյանները (ինչպես ղպտիները) խաչակնքվում են մեկ մատով՝ ձախից աջ, հստակ հաստատելով Հիսուս Քրիստոսի բնության միասնությունը:

Մալանկարայի եկեղեցի

Սիրիական-հակոբիկյան եկեղեցու ճյուղերից է Մալանկարայի սիրիական եկեղեցին. գտնվում է Հնդկաստանում: Ըստ լեգենդի՝ քրիստոնեությունը Հնդկաստան բերեց Թովմաս առաքյալը դեռ 1-ին դարում: Առաջին անգամ նա հնդկական հողի վրա ոտք դրեց Մալիանկարա (Կերալայի նահանգ) կոչվող վայրում. այստեղից առաջացավ եկեղեցու անվանումը։ 15-րդ դարի վերջին Հնդկաստան ժամանեցին պորտուգալացի քարոզիչները՝ հնդիկ քրիստոնյաներին Կաթոլիկ եկեղեցուն միացնելու նպատակով։ Նրանք ակտիվորեն ներդնում էին լատինական պատարագը և այլ կաթոլիկ ավանդույթներ: Հնդկաստանի քրիստոնյաների մի մասը, ընդդիմանալով լատինականի ազդեցությանը, 1665 թվականին միացավ սիրիական-հակոբիկյան եկեղեցուն:

Մալանկարայի եկեղեցում, ինչպես Հնդկաստանի մյուս քրիստոնյա եկեղեցիներում (բացառությամբ բողոքականների), պահպանվում է կաստաների բաժանումը և կաստայական խտրականությունը. եկեղեցիներում ցածր խավի անդամները առանձին են նստում և հաղորդություն են ստանում հատուկ սպասքից:

Թարգմանիչ՝ Սյուզաննա Ղազարյան (Syuzanna Ghazaryan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: