Ներկայացնում ենք լրագրող, արվեստի քննադատ Նունե Հախվերդյանի հարցազրույցը արվեստաբան, թատերագետ, 1997-2015 թթ. Հայաստանի պատմության թանգարանի տնօրեն Անելկա Գրիգորյանի հետ՝ հրապարակված «168 ժամ»-ում 03.02.2007թ.-ին:
[Ն.Հ.] Արվեստաբան Անելկա Գրիգորյանին ծանոթ եւ նրա դասախոսությունները լսած մարդիկ այլեւս չեն կարողանում մոռանալ նրա մագնետիկ կերպարը, մտքերն ու խոսելաոճը: Թատրոնի եւ կինոյի ինստիտուտի ուսանողները միշտ շնորհակալ են նրան` արվեստի մասին արվեստի լեզվով պատմելու համար: Լուրջ ու սթափ չափանիշներով ինքդ քեզ գնահատելու, սեփական կարողությունների սահմանները հասկանալու համար նա միշտ կամա թե ակամա անդրադառնում է Շեքսպիրին: Նրա համոզմամբ Շեքսպիրը կյանքը հասկանալու ամենագեղեցիկ բանալին է: Հայաստանի պատմության թանգարանում վերջին տարիներին բացված նախաքրիստոնեական Հայաստանի պատմության ու մշակույթի կամ հայկական տարազի ցուցադրությունները կարելի է էտալոնային համարել. ցուցադրված նմուշներն իրենց ժամանակի հավերժ հոսքի վկաներն են դառնում: Դիտելով այդ ամենը` լուռ ընդունում ես, թե ինչքան քիչ բան ես ճանաչում, որ կարողանաս ասել` գիտեմ, ճանաչում եմ ու հպարտ եմ այդ անցյալով: Ու ասել դա ոչ իբրեւ ուրիշից լսած, դպրոցում սերտած եւ հոգնած մի ճշմարտություն, այլ իբրեւ սեփական ապրումի լիցքերով տրոփող իրողություն: Պատմությունը մեզ է նայում կարծրացած պատկերացումների ճեղքերի արանքից ու իր բացահայտմանն ու ճանաչմանն է սպասում: Իսկ թանգարանը փորձում է նման բացահայտումների համար տեղ բացել ու տարածքը մաքրել, այդ թվում նաեւ դահլիճների ու մարդկանց սրտերի տարածքը:
– Պատմություն պատմելիս միշտ անուններ, անցքեր, թվեր ես նշում, այսինքն` ով, երբ, ինչ: Պատմությունը միշտ անցյալ կատարյալ է: Որեւէ ժամանակաշրջանի էությունը հասկանալու համար, իհարկե, պետք են գիտելիքներ «ով, երբ, ինչ»-ի մասին, բայց ոչ այնքան առանձին առած, որքան այն համատեքստի մեջ, որի ծնունդն են եղել այդ երեք բաղկացուցիչները: Ընդ որում, դրանք կարող են տարբեր էություն ու կերպարանք ունենալ, երբեմն եւ հաճախ` նույնիսկ իրարամերժ, անսպասելիորեն բազմազան, բայց արմատը նույնն է: Նրանք անանջատելիորեն փոխկապակցված են, մեկը մյուսի պատճառն ու հետեւանքն են միաժամանակ, մեկը մյուսի էության կայացման ու բացահայտման ակունքը: Պատմությունը` իր բոլոր դրվագներով, հաղթանակներով ու կորուստներով, մեղքերով ու հատուցումներով, իր գործող անձանցով` լուսավոր, ստոր, չար ու բարի` միասնական, կառուցիկ մի ամբողջություն է: Եվ ամենաարժեքավորը` պատմության մեջ ապագան է փակցված իբրեւ պատանդ, որին ուզում ես ազատել ու տեսնել ի շահ քո ներկայի: Քանի որ Շեքսպիրից խոսեցինք, կուզեի հիշեցնել «Հենրի IV»-ից մի կտոր.
«…պատմության մեջ մի ինչ-որ կարգ կա,
որ բացահայտում է անցած օրերի բնույթը ճշտիվ,
ըմբռնելով այն, հնարավոր է կանխել նաեւ հիմնական երթը գալիք դեպքերի,
որ իրենց տկար սկիզբների մեջ
իրենց հունդերը թաքուն պահում են ներկայի խորքում»:
Պատմության ճանաչումը ներկայի, ուստի` ողջերի պատասխանատվությունն է ապագայի հանդեպ, քանզի հայտնի են դեպքեր, երբ պատմության որեւէ դրվագի թյուրըմբռնումը, թերըմբռնումը, միտումնավոր անտեսումը կամ գերագնահատումը դառնում են անթոթափելի չարիք հարյուրամյակներ շարունակ: Ի դեպ, թանգարանում Եղեռնի 90-ամյակի ցուցահանդեսը պատրաստելիս, երբ որոշվեց այդ ահասարսուռ պատմության մեզ հասած փաստերն ու լուսանկարները ներկայացնել Հովհաննես Թումանյանի մեկնություններով, մեր երաշխիքը ոչ միայն նրա` ականատեսի ու ամենատեսի վկայությունների ճշգրտությունն էր, այլեւ նրա` հանճարեղ մարդու` ներկան անցյալի մեջ տեսնելու խորաթափանց հորդորը լսելի դարձնելը: Լսիր այդ տողերը.
Մի «Հայոց պատմություն»: Մի «Հայոց պատմություն» պետք է տալ այս ժողովրդին, նրան դատողը դատելիս կարողանա ծանոթանալ ու այնպես դատել, որ նրան պաշտպանողը նրան պաշտպանելիս առաջ քաշի այդ պատմությունը եւ այնպես պաշտպանի, որ նա ինքը պատասխանի կանչվելիս բաց անի այդ պատմությունը ու այնտեղից հանի իր պատասխանը, որ ուրիշներն էլ ճանաչեն նրան, ինքն էլ ճանաչի իրեն. մի «Հայոց պատմություն»:
Տես, թե ինչպես է ստեղծում բանաստեղծն այդ արմատի անջատելի պատկերը` պատճառայնության իրողությունը «որ»-երի հոսուն, միջամուխ ռիթմի ընթացքով: Զարմանալի է, չէ՞, որ սա` այս տողերը, գրում է մի մարդ, որը ամենից լավ գիտեր մեր պատմությունը: Հայոց պատմությունը գրված չէ … ահա նրան տանջող ցավը, վտանգի նրա ահազանգը: Հազարավոր գրքեր կան, բայց եթե քո երեխան այդ պատմությունը ցանկանա կարդալ, նա չի հասկանա եղածը, քանզի այն մի նշանակության տակ է կուտակած եւ չի կարող այնպես հայտնվել մեր առջեւ, որ կարողանա ինքն իր անունից խոսել: Ինչեւէ, անկախ սրանից, ընդհանրապես թանգարանի աշխատանքի մեջ, թերեւս, ամենաճիշտ մոտեցումն այն է, երբ պատմության մեջ եղած անձին կամ իրադարձությունը, առարկան ի ցույց դնես առավելագույնս այնպես, ինչպես այն կա` ոչինչ չավելացնել եւ ոչինչ չպակասեցնել: Այս դեպքում ներկայացվելիքդ ինքն է դառնում իր էություն կրողը, արարողը` նաեւ պատմիչը: Սա նշանակում է պահպանել բարոյական մի «չեզոքություն», որը թույլ կտա թոթափել «իր մասին» ասվածների բեռը: Սա նշանակում է թույլ տալ, որ ինքը «խոսի» իրենից եւ իրմով, ոչ թե իրեն բանտել այս կամ այն ընկալումների եւ մեկնաբանությունների պարտադրանքի մեջ իբրեւ դատավճիռ: Սա նաեւ նշանակում է բաց պահել դուռը հնարավոր բոլոր ընկալումների եւ մեկնությունների առջեւ` թե՛ այսօր, թե՛ վաղը: Այս դեպքում «չեզոքություն» ասվածը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ խոհեմ ու անշտապ ընտրության պատասխանատվություն` ոչինչ չանտեսելու, ոչինչ չուրանալու պայմանով: Սա մի կողմից գիտական խնդիր է, որ պահանջում է իմացություն եւ վերլուծություն, մյուս կողմից, եթե կարելի է ասել` ստեղծագործական` անկողմնակալ, «անանձնական» լինելու առումով:
– Երբ մտնում ես Պատմության թանգարանի դահլիճները, հանկարծ հասկանում ես, որ այլեւս ժամանակի մասին չես մտածում: Նոր ցուցադրությունները հզոր լիցք են հաղորդում:
– Եթե ժամանակ ասելով նկատի ունես առօրյան, որից կուզենայիք, որ վերանար մարդը թանգարան մտնելիս, ուրեմն հաջողել ենք, որովհետեւ թանգարանը կյանքից անդին է` վերժամանակյա, այստեղ կողք կողքի հարեւանում են տարբեր ժամանակներ: Որքան էլ իրեղեն, շոշափելի ու տեսանելի են առարկաները, միեւնույն է, նրանցով ստեղծված ժամանակի տարածքը վիրտուալ է, երեւութական: Քանզի նրանք կենդանի են, փրկված են մեր տեսանկյունից, բայց իրականում պոկված են իրենց արմատից, զրկված են իրենց շունչ տվող միջավայրից, խզված են վերջինիս հետ ունեցած բոլոր կապերը: Թանգարանային առարկան իր ժամանակի համրացած վկան է, նյութեղեն բեկոր, որին կենդանություն տվողն այցելուն է: Քո հայացքն է, որ նույնն է թե` քո մտածումն է, որ շնչավորում է նրա լռությունը: Ստեղծվում է փոխադարձ հայելացման այն պահը, երբ նրա միջոցով դու հանդիպում ես ինքդ քեզ, քո մեջ ապրող անծանոթիդ ու հայտնվում քո` ոչ թե ապրելու, այլ էության ժամանակի մեջ, որ նույնպես վերժամանակյա է: Նա ի զորու է ճամփորդելու ժամանակների մեջ, նա հարցեր է տալիս ու լռությունից պատասխաններ ստանում: Ի դեպ, եթե հիշում ես` անցյալ դարասկզբին ռուս նշանավոր դերասաններից Միխայիլ Չեխովը հանել էր ուրվականին «Համլետի» բեմադրությունից. ինքը հարց էր տալիս եւ ինքն էլ բարձրաձայնում նրա պատասխանը` իբրեւ միայն իրեն լսելի խոսք: Եթե հարց չկա քո մեջ, պատասխան չես ստանա Աստծո հետ խոսելիս անգամ: Ուզում եմ ասել` քո ստացած լիցքերի աղբյուրը ամենից առաջ քո մեջ է: Այլ բան է, անշուշտ, որ թանգարանն էլ մաս ունի այստեղ: Նրա բուն գործը հենց այդ երկխոսության կայացման համար միջավայր ու պայման ստեղծելն է:
– Ցուցադրվող նմուշների ճիշտ տեղում դրված լինելը նո՞ւյնպես կարեւոր է:
– Պահարան, պատվանդան, տարածության կազմակերպում, տեղադրում` մեկուսի, խմբովին, լույս, գիծ, գույն-այս ամենը` բոլոր կերպերով, նյութերով, տարբերակներով, դրանք, Արիստոտելի բառերով ասած, անհրաժեշտ ու հավանական միջոցներ են ցուցադրվող առարկան տեսցնել-ճանաչեցնելու համար: Օրինակ, երբ նայում ես մեր տարազների ձեւվածքների համամասնություններին, գունային համադրումներին, զարդանախշերին, հասկանում ես, որ նրանցից ամեն մեկի մեջ աներեւակայելի մարդկային ներկայություն կա` իր բնավորությամբ, խառնվածքով: Սա այցելուին նշմարելի ու զգայելի դարձնելու համար պահանջվում է առարկայի լավ իմացություն եւ, որ ամենակարեւորն է, առարկային ենթարկվելու, նրան ծառայելու կամք ու տակտ: Այստեղ կա երկու խնդիր. նախ` ոչինչ չկորցնել այն ինֆորմացիայից, որ նա պարունակում է իր մեջ, եւ ապա` քո ձեւավորած միջավայրով ու միջոցներով «չփոխակերպել», չդարձնել նրան ուրիշ, այլ կերպ ասած`չխաղացնել քո ուզածով: Այս կետում է, որ թանգարանի ցուցադրությունը տարբերվում է թատրոնից եւ թանկարժեք իրերի խանութից: Խանութում իրը գին ունի, եւ ցուցադրությունն արվում է հանուն վաճառքի, քանզի ծախվելիքը երբեք ավելին չէ, քան իր գինը, իսկ թանգարանի նմուշը խորհուրդ ունի իր մեջ, որը արժեք է եւ այն էլ` բացարձակ` իրական, առանց պատրանքի, ինքն ավելին է, քան դու ի վիճակի ես հասկանալու, եւ ցուցադրությունն արվում է իբրեւ հաղորդության հրավեր: Գարեգին Առաջին կաթողիկոսը հուշամատյանում թողած իր գրության մեջ Պատմության թանգարանն անվանում է հաղորդության տուն: Մենք հաճախ ենք ասում, որ վիթխարի ու հարուստ մշակույթ ունենք, սակայն դրանք լոկ բառեր են, ինչպես կասեր Համլետը` բառեր, բառեր, բառեր…
– Բայց ձեր թանգարանի ցուցադրություններում բառը շատ մեծ տեղ ունի, հենց բառն է մարդկանց ստիպում կանգ առնել իրերի առջեւ ու մտածել:
– Եթե այդպես է, ուրեմն տեղին է արված: Կուզենայի, որ բառը, այսինքն` տեքստը, չդառնար այցելուի աչքը, այլ սներ այդ աչքը, բացեր այն: Առարկայի իրական ներկայությունը պետք է մնա միշտ գերակա, այդ ներկայության ուժը չպիտի կաշկանդել բառային տարբեր ձեւակերպումներով եւ որակումներով, ճիշտ նույնպես այցելուին պետք է թողնել ազատ` սեփական ընկալումների մեջ: Երբ մարդը գալիս է թանգարան` նա չի գալիս լսելու, գալիս է տեսնելու: Այստեղ էականը վերջինիս հնարավոր հարցերի կռահումն է: Բացատրագրերն իրերի հետ շփվելու բանալիներ են, այցելուի ընկալումն ու ապրումն ուղղորդող կողմնացույց: Երբ նա դահլիճ մտնի ու տեսնի, ասենք, բրոնզեդարյան կարասը, նրան պետք է հուշել, որ կարասը ժամանակին պտղաբերության, ծնունդի, կյանքի` Մայրաստվածության խորհրդանիշն էր: Եվ իբրեւ այդպիսին` համարվում էր տիեզերքի խորհրդանիշ, որ նրա զարդանախշերը երբեք պատահական չեն, այլ տիեզերքի երեք ոլորտների խորհրդանիշեր են եւ ունեն իրենց հաստատուն տեղերը կարասի վրա:
– Ուրեմն անշտապ զննելու պատրաստ պետք է լինի նաեւ մարդը, որն այսօր ամեն ինչ աշխատում է արագ անել:
– Բայց նա գոնե պետք է իմանա, որ այդպիսի անշտապ տարածք գոյություն ունի: Ասված խոսք է` արվեստը փոխհատուցում է կյանքի անկատարությունը: Մեր թանգարանի դահլիճները փոքր են, բայց մենք ավելի ենք փոքրացրել դրանք. կուզենայի մի «անփախչելի» տարածք ստեղծել, որտեղ մարդը իրեն տեր զգա եւ ազատ:
– Հաճախ մտածում ենք, որ մեզ ազատ լինելու եւ իրացվելու հնարավորություն չեն տալիս:
– Այդտեղից ծնվում են հավակնությունները, որոնք երբեմն կարող են ճշմարիտ լինել, երբեմն էլ` հիվանդագին: Ամենադժվարը ինքդ քո առջեւ հաշվետու լինելն է: Երկու բան կա. այն, ինչը պետք է անես, եւ այն, թե ինչպես անել այդ «պետք է»-ն: Իսկ ամենավատը ոչ թե ինչ-որ բաներից զրկվելը, հրաժարվելը կամ վտարվելն է, այլ ինքդ քեզնից հեռանալը, ինքդ քեզ չճանաչելը:
– Պրոպագանդան չի՞ սահմանափակում մարդուն:
– Ինչպե՞ս կարող է երկիրը գոյություն ունենալ եւ պրոպագանդա չունենալ: Եթե ուշադիր նայենք, Ագաթանգեղոսը, Եղիշեն, նրանք էլ պրոպագանդա էին անում. մենք այնքան ենք զզվել սուտ պրոպագանդայից, որ մեզ թվում է` կարող ենք առանց դրա ապրել: Պրոպագանդան լակմուսի թուղթն է, որի մեջ եւս կարող ես ինքդ քեզ տեսնել:
– Թատրոնին կարոտո՞ւմ եք:
– Շատ եմ կարոտում, բայց դա ուրիշ զրույց է…
Թատրոնի շուրջ ընթերցեք՝
Անելկա Գրիգորյան | Շեքսպիրյան թատրոնի պոետիկան
Անելկա Գրիգորյան | Փափազյանի «Համլետի» բեմական սյուժեի մի մանրամասնի շուրջ
Անելկա Գրիգորյան | Փափազյան-Մասեհյան («Համլետի» նյութի վրա)
Անելկա Գրիգորյան | Սերգո Զաքարիաձեի Լիր արքան