Պատմաբան Պիտեր Ջոնսը՝ Պիեռ Աբելարի փիլիսոփայության, միջնադարյան աստվածաբանության և համալսարանների ճգնաժամի շուրջ։
XIII դարում համալսարանները վերածվում են կրթության կենտրոնների․ նրանց գոյության հիմնական նպատակը՝ ուսուցումն է: Անհրաժեշտ չէր քաղաքական գործիչներ պատրաստել, անհրաժեշտ չէր որևէ կերպ աջակցել պետությանը. այստեղ գալիս են մտածողներ` իրենց հետազոտությունները խորացնելու և հղկելու համար:
Մենք տեսնում ենք սխոլաստիկայի զարգացումը` մեթոդի, որ հիմնված է Արիստոտելի տրամաբանության և այլ գաղափարների վրա: Սա այն բծախնդրությունն է, որով աստվածաբանները մոտենում են տեքստերի ուսումնասիրությանը:
XII դարում իր աշխատություններն է ստեղծում Պիեռ Աբելարը՝ արևմտյան մտքի պատմության ամենամեծ, սակայն խիստ հակասական կերպարներից մեկը: Աբելարը արտասովոր հպարտ ու մեծամիտ էր, հենց ինքը դա ընդունում էր, ինքնակենսագրությունում գրում: Աբելարը մագիստրոս էր, աստվածաբանության որոլտի գիտակ, բայց ամենակարևորը` նա տրամաբանության և բանավեճեր անցկացնելու գիտակ էր:
Նա շատ լավ գիտեր Արիստոտելին և հեշտությամբ ոչնչացնում էր իր հակառակորդների բոլոր փաստարկները, Փարիզում նա շատ հակառակորդներ ուներ: Նրա առաջին խոշոր հաջողությունը տեղի ունեցավ, երբ նվաստացրեց իր իսկ ուսուցչին՝ բոլոր աշակերտների առջև, մատնանշելով, որ վերջինիս փաստարկներն անիմաստ են, և ոչ ոք այլևս չէր հաճախում այս ուսուցչի դասերին:
Աբելարը մեծ համբավ վաստակեց, բայց նրա աստղը չափազանց վառ էր փայլում: Նա գայթակղեց իր աշակերտուհուն, ով, ի դեպ` իրենից խելացի էր: Նրա անունը Էլոիզա էր, նա գիտեր եբրայերեն և հունարեն այն ժամանակ, երբ Եվրոպայում դեռ ոչ ոք չգիտեր այդ լեզուները: Նա արտակարգ օժտված մտածող էր:
Նա գայթակղել էր աղջկան: Նրանց հարաբերությունների մասին շուտով իմացավ աղջկա քեռին, ով որոշեց պատժել Աբելարին` գիշերը ներխուժելով սենյակ ամորձատեց նրան: Սա Աբելարի համար մեծ դաս եղավ:
Արդյո՞ք միայն ուսանողուհու հետ կապը նրա համար խնդիրներ առաջացրեց: Դե, նրա՝ խռովարարի համբավը հաստատ իրեն չօգնեց: Վաղ համալսարաններում տիրում էր մրցակցության մթնոլորտը:
Աբելարը դրեց սխոլաստիկ մեթոդաբանության հիմքը: Ենթադրենք որոշ աստվածաբաններ ինչ-որ կերպ մեկնաբանում էին Սուրբ Գրքի որևէ արտահայտություն, օրինակ, «վաճառի՛ր հարստությունդ և հետևի՛ր ինձ»: Ի՞նչ է սա նշանակում: Որոշ աստվածաբաններ ասում են` սա նշանակում է, որ իսկապես պետք է ամեն ինչ վաճառել: Այլ աստվածաբաններ ասում են՝ ոչ, դա չպետք է բառացի ընկալել, դա փոխաբերություն է, այլաբանություն:
Աբելարը առաջարկեց սխոլաստիկ մեթոդ, որը տրամաբանության, մտածողության, քննադատական վերլուծության օգտագործումն էր՝ երկու տեսակետների միջև վեճը և հակասությունը լուծելու համար:
Նա գրել է մի աշխատություն, որը կոչվում է «Sic et Non» (լատ. «Այո և ոչ»), որում նա փորձում էր հերթականությամբ դիտարկել Սուրբ Գրքի մեկնաբանության բոլոր տարաձայնությունները և ձևակերպել այս հարցերի միանշանակ պատասխանը:
Նա չէր վախենում նույնիսկ ամենահամարձակ հարցարդումներից․ գոյություն ունի՞ Աստված, արդյո՞ք աշխարհը հավերժ է: Աբելարը հիմնականում դոգմատիկ էր և ոչ մի վրդովեցնող բան չգրեց, բայց այնուամենայնիվ փորձանքի մեջ ընկավ: Արդյունքում Սուրբ Երրորդության մասին նրա աշխատանքը այրեցին:
Նա ասում էր, որ դրան նայելը նույնիսկ ավելի ցավոտ էր, քան ամորձատումը (չեմ հավատում): Իր համար այդքան ցավոտ էր տեսնել, թե ինչպես էր այրվում իր ամբողջ կյանքի աշխատանքը:
Եվ այս վեճերը չեն հանդարտվում․ ի՞նչ կարելի է կամ չի կարելի ասել ձեզ՝ որպես աստվածաբան: Աբելարի խնդիրն այն էր, որ նա փորձում էր տրամաբանության միջոցով վերլուծել Երրորդությունը. Սուրբ Հորը, Որդուն և Սուրբ Հոգուն․ Սուրբ Երրորդությունը, որի մասին համոզմունքները ընկած են քրիստոնեական աստվածաբանության հիմքում:
Ի՞նչ է Երրորդությունը: Երեք Անձ են, բայց միևնույն ժամանակ` մեկը: Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ երեք Աստված կա։ Ոչ, Աստված մեկն է, բայց սա առեղծված է, որը չենք կարող ընկալել:
Եվ երբ Աբելարն ասաց, որ դա հասկանալու համար կարող ենք օգտագործել փոխաբերություններն ու տրամաբանությունը, ես անձամբ կարծում եմ, որ նա հիանալի աշխատանք կատարեց, բայց այդ օրերին դա չտեսնված բան էր: Աբելարի գիրքն այրեցին հենց այն պատճառով, որ նա իր փիլիսոփայության մեջ հատեց այն սահմանները, որոնց շրջանակներից, որոշ մարդկանց կարծիքով, համալսարանները կամ առնվազն վաղ դպրոցները չպետք է դուրս գային:
XIII դարում բավականին շատ վեճեր ծագեցին Թովմա Աքվինացու կերպարի շուրջ: Ներկայումս Թովմա Աքվինացին հեղինակավոր կաթոլիկ սուրբ է: Կարծում եմ, որ միջնադարյան փիլիսոփայության հետազոտողների մեծ մասը կհամաձայնի, որ նա մեծագույն մտածող էր, որը իր կյանքի ընթացքում գրել էր հազարավոր էջեր: Նրա ժառանգությունը հսկայական է` և՛ «Ամենաբարձր աստվածաբանությունը», և՛ նրա մյուս աշխատությունները:
Բայց նա նաև տրամաբանող էր, օգտագործում էր տրամաբանությունը, Արիստոտելի աշխատանքները և Արիստոտելի աշխատանքների վերաբերյալ արաբ մեկնաբանների աշխատանքները՝ հավատի մեծագույն առեղծվածները վերլուծելու համար: Թովմա Աքվինացին կարծում էր, որ Աստծուն հասկանալու համար կարելի է օգտագործել տրամաբանությունը, ինչպես նաև զգացմունքները, աշխարհի էմպիրիկ դիտարկումները:
Օրինակ, նա ապացուցեց Աստծո գոյությունը՝ հենվելով միայն իր հինգ զգայարանների վրա: Սա հիանալի աշխատանք է: Դժվար է այն հերքել նույնիսկ այսօր: Դուք այլ կերպ կարող եք հասկանալ, թե ինչ է Աստված: Գուցե Աստված Մեծ պայթյունն է կամ այլ բան, կամ գուցե Աստված ճշմարտությունն է: Այնուամենայնիվ, Թովմա Աքվինացու ապացույցը տպավորիչ է:
Ոմանց համար, նույնիսկ XIII դարի վերջին, այս մոտեցումը դուրս էր գալիս թույլատրելիի սահմաններից․ միգուցե դա վերաբերում է ոչ թե Աստծո գոյության բուն ապացույցին, այլ Թովմա Աքվինացու դիտարկած այլ խնդիրներին: Այն պնդումը, որ մենք կարող ենք օգտագործել մեր միտքը` աշխարհում ամեն ինչ հասկանալու համար, մի շարք խնդիրներ է առաջացնում:
Ի՞նչ կասեք հրաշքների մասին: Հրաշքն անհասանելի է մտքի համար: Արդյո՞ք սա նշանակում է, որ ըստ Թովմաս Աքվինացու՝ հրաշքներ չեն լինում: Եվ նման խնդիրներ շատ են առաջանում:
Նրա որոշ թեզեր հերետիկոսական են ճանաչվել 1277 թվականին հենց այն պատճառով, որ նա չափն անցել էր: Թովմա Աքվինացու դեմ մեղադրանքների մի ամբողջ ցուցակ կա, օրինակ՝ նա հերքում էր Աստծո կողմից աշխարհի ստեղծման փաստը, պնդում էր, որ աշխարհը հավերժ է և նման բաներ:
Այսպիսով, նմանատիպ խնդիրներ էին ծագում։ Ավելի ուշ Թովմա Աքվինացին արդարացվեց և դարձավ գլխավոր հեղինակություն։ XV-XVI դարերի աստվածաբանների համար նա բացարձակ հեղինակություն էր, սակայն մի որոշ ժամանակ նրա դիրքը միանշանակ չէր:
Այս բոլոր հակասություններով հանդերձ, միջնադարի վերջերին հարց է առաջանում, թե ինչու են անհրաժեշտ բուհեր և ում են դրանք ծառայում: Արդյո՞ք աստվածաբանների ինչ-որ հանձնաժողով պետք է վերահսկի համալսարանի պրոֆեսորադասախոսական կազմի աշխատանքը և հաստատի ինչ կարելի է ասել և ինչը չի կարելի ասել, ինչ կարելի է ուսումնասիրել, իսկ ինչ՝ ոչ:
Թե՞ համալսարանները պետք է ազատ լինեն, իսկ մտածողները ազատ են տիեզերքի առեղծվածներն ուսումնասիրելու և սեփական եզրակացությունների գալու: Արդյո՞ք դրանք պետք է սահմանափակվեն դոգմաներով: Թե՞ պետք է ազատ լինեն: Բացի այդ, այստեղ կար նաև քաղաքական բաղադրիչ` միջնադարի վերջում համալսարանական աստվածաբանները սկսեցին աջակցել իշխանություններին:
Օրինակ, XIII դարի վերջում Փարիզում ծագեցին բազմաթիվ հակամարտություններ՝ հերետիկոսության մեղադրանքներով, և Ֆիլիպ Գեղեցիկն ուզում էր, որ Փարիզի համալսարանի մագիստրոսները հիմնավորեն, օրինակ, տաճարական ասպետների հետապնդումը կամ Մարգարիտա Պորետանսկիի այրումը: Ավելի ուշ, մեկ այլ թագավորի համար, հիմնավորեցին Ժաննա դ’Արկի այրումը խարույկի վրա:
Ֆրանսիացի արքաները հենվում էին համալսարանական աստվածաբանների վրա, որպեսզի վերջիններս պատրաստեին այս բոլոր մեղադրանքների և պատիժների հիմնավորումը։
Այսպիսով, մենք բուհերի ճգնաժամի ականատեսն են լինում․ ո՞ւմ են նրանք ծառայում: Արդյո՞ք նրանք պետության կամ եկեղեցու ձեռքում գործիք են: Թե՞ դա ազատ ակադեմիական տարածություն է՝ երկուսից էլ անկախ: Մեծ հաշվով այս հակասությունը այդպես էլ չլուծվեց, մեծ հաշվով այս հարցը այդպես էլ բաց մնաց:
Ոմանք այսօր էլ կարծում են, որ համալսարանները ակադեմիական ազատության կղզյակներ են, որտեղ հետազոտություններն իրականացվում են սեփական օրենքներով և ինքնին արժեքավոր են, իսկ ոմանք կարծում են, որ համալսարանը ծառայում է արդյունաբերությանը աջակցելու համար կամ որպես քաղաքական գործիք` որոշակի քաղաքական ծրագրի շուրջ հասարակությանը համախմբելու համար:
Կարծում եմ՝ շատերը հաճախ սխալվում են, կարծելով, որ միջնադարյան համալսարանները միշտ եղել են ազատ մտքի կղզիակներ, որ դա խաղաղ միջավայր էր, որտեղ ուսանողները սովորում էին հանուն գիտելիքների: Իրականում, եթե մի փոքր փորփրել միջնադարյան համալսարանների պատմությունը, ապա պարզ կդառնա, որ այնտեղ բազմաթիվ հակամարտություններ և հակասություններ են եղել:
Մենք մեծ քանակի բռնություն ենք տեսնում․ մարդկանց այրում են խարույկի վրա այն բանի համար, որ նրանք ինչ-որ բան են ասել համալսարանում կամ դրանից դուրս, կամ այն պատճառով, որ համալսարանական մագիստրոսները նրանց մեղադրանք են առաջադրել: Նրանց հետ շատ հակասություններ են կապված և դրանք ժամանակակից համալսարանների համար առաջարկում են տարբեր մոդելներ:
Եթե ժամանակակից համալսարանը ցանկանում է իր ծագումը կապել Միջնադարի հետ, ապա մոդել ընտրելիս պետք է շատ զգույշ լինել: Արդյո՞ք այն հիմնված է Փարիզի աստվածաբանության ֆակուլտետի մոդելի վրա, որն աջակցում էր Ֆիլիպ Գեղեցիկին: Թե՞ Բոլոնիայի իրավաբանական ֆակուլտետի մոդելի վրա, որը ղեկավարում է ուսանողական համայնքը: Կամ Ֆրիդրիխ II-ի Նեապոլում աշխարհիկ համալսարանի մոդելի վրա: Միջնադարյան համալսարանի ո՞ր մոդելի հետ ենք մենք կապում ժամանակակից համալսարանը:
Թարգմանիչ` Սյուզաննա Մաթևոսյան (Syuzanna Matevosyan) Ⓒ Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են