«Ինլայթ»-ը ներկայացնում է հատվածներ՝ ՍՊԻՏԱԿ ԹՈՒՂԹ՝ «2020 թ. Ղարաբաղյան պատերազմը եւ Հայաստանի ապագա արտաքին ու անվտանգության քաղաքականությունները» (Հուլիս, 2021) փաստաթղթից:
ՍՊԻՏԱԿ ԹՈՒՂԹԸ հեղինակել են պատմաբան, դիվանագետ, ՀՀ արտաքին գործերի նախկին նախարարի առաջին տեղակալ (1993-1994), պատմական գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսոր Ժիրայր Լիպարիտյանը (Բոստոն), միջուկային ճարտարագետ, Հայ ուսանողների եվրոպական միության, ինչպես նաեւ մի քանի վերլուծական կենտրոնների համահիմնադիր Ռոբերտ Այդաբիրյանը (Փարիզ) եւ քաղաքագետ, Ֆրանսիայի ու Միացյալ Նահանգների տարբեր համալսարաններում դասախոս, 2018 եւ 2019 թվականներին արտասահմանում ՀՀ ՊՆ ավագ փորձագետ Թալին Փափազյանը (Էքս ան Պրովանս):
Փաստաթուղթը պատրաստելու համար հեղինակներն ուսումնասիրել են մեծ թվով փորձագետների տեսակետները. այդ կարծիքներն ամփոփված են Մաս I-ում: Փաստաթղթի հեղինակների սեփական դիտարկումները, առաջարկություններն ու եզրակացությունները ներկայացված են են Մաս II-ում: Իսկ Մաս III-ը բաղկացած է ուսումնասիրությանը վերաբերող հավելվածներից ու նյութերից:
Փաստաթղթում՝ մասնավորապես Մաս II-ում, արտահայտված մտքերը, դիտարկումներն ու տեսակետները պատկանում են փաստաթղթի հեղինակներին եւ կարող են չհամընկնել «Ինլայթ»-ի տեսակետներին:
Մի Սպիտակ թղթի ստեղծումը, որի փորձն արվեց այստեղ՝ ազգային աղետից հետո, բարդ վարժանք է այնքանով, որքանով այն պահանջում է վերագործարկում (reset): Դժվարությունն այն է, որ պետք է պահպանել այն, ինչը կարեւոր է Հայաստանի համար եւ ինչի վրա կարելի է կառուցել. եւ թողնել այն, ինչը կարող է թվալ կարեւոր այս կամ այն մակարդակում, բայց դա կա՛մ անիրագործելի է, կա՛մ մեծ դժվարություններ է ստեղծում առավել կարեւորի համար: Կարող ենք նաեւ նշել, որ Հայաստանում արագ փոփոխվող հանգամանքները՝ այս Սպիտակ թղթի վերջնական խմբագրման եւ թողարկման պահերի միջեւ, կարող են այս փաստաթղթի որոշ տարրերը դարձնել իրականությունից կտրված կամ ավելի վատ: [հատված ՍՊԻՏԱԿ ԹՂԹԻ Նախաբանից]
ՄԱՍ II
2.2. Առաջարկներ՝ երկարաժամկետ արտաքին քաղաքականության զարգացման համար [էջ 90-96]
- Ղարաբաղի մասին
Ներքո նշվածները Ղարաբաղի ապագայի վերաբերյալ վարկածային հնարավորություններ են.
Ա. Անկախություն: Սա պատերազմից առաջ եղած նպատակն էր եւ դեռեւս Ղարաբաղի արտաքին քաղաքականության նպատակների ցանկի մեջ է՝ չնայած այլեւս առաջատարը չէ։ Այդ արշավը հիմնվում էր ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի վրա։ Այնուամենայնիվ, անկախությունն ավելի քիչ հավանական է պատերազմից հետո, քան պատերազմից առաջ էր, որի պատճառներն արդեն վերը քննարկվել են այս զեկույցի մեջ։
Բ. Անջատում հանուն փրկության (remedial secession): Սա անկախության տանող մեկ այլ ուղի է, որն օգտագործվեց Կոսովոյի համար։ Սակայն Արեւմուտքի կողմից այդ ուղին ստեղծելու եւ օգտագործելու պատճառն ավելի շատ կապված էր աշխարհաքաղաքական շահերի հետ, որոնք Ղարաբաղի դեպքում կիրառելի չեն։ Հակառակը, այստեղ այլ պետությունների աշխարհաքաղաքական շահերը պարտադրում են Ղարաբաղի անկախության չճանաչում՝ որեւէ պարագայում, քանի դեռ անհնարը չի դարձել հնարավոր եւ Ադրբեջանը դրան չի համաձայնել։
Գ. Ռուսական խնամակալություն՝ որեւէ տեսակի: Սա ներկայիս կարգավիճակն է եւ տարածվում է Ղարաբաղի այն հատվածի վրա, որն Ադրբեջանի ուղղակի վերահսկողության տակ չէ։ Կարո՞ղ է այս կարգավիճակը կամ նրա որեւէ տարբերակ լուծում հանդիսանալ։ Հրադադարի հայտարարությունը, որով հաստատվեցին խաղաղապահ ուժեր, կարող է երկարաձգվել յուրաքանչյուր հինգ տարին մեկ։ Սակայն չի կարելի բացառել այն հնարավորությունը, որ դա կարող է մի օր ավարտվել, քանի որ Ադրբեջանը կարող է պահանջել ռուսներից՝ հեռանալ, կամ, որ քիչ հավանական է, Ռուսաստանը կարող է որոշել հետ քաշվել։ Անորոշությունը, որը ցույց է տալիս այս իրավիճակը, լուրջ արգելք կարող է հանդիսանալ անվտանգության եւ վստահության համար, որի կարիքը Ղարաբաղի ժողովուրդն ունի՝ վերադառնալու եւ վերակառուցելու համար։ Բացի այդ, ինչպես Ադրբեջանը կորցրեց համբերությունը` բանակցային լուծմանն սպասելով, այնպես էլ այս դեպքում նույնպես կարող է հասնել մի պահ, երբ նա չհանդուրժի ռուսական զորքերի ներկայությունը կամ Ղարաբաղի հայերի կողմից պատերազմի ելքի տրամաբանության մերժումը։ Հարցը, որին անհրաժեշտ կլինի անդրադառնալ, այն է, թե արդյո՞ք Ռուսաստանը կպնդի մնալ Ադրբեջանում, եթե Ադրբեջանը գործի դնի Ռուսաստանի ներկայությունը դադարեցնելու իր իրավունքը։
Դ. Ռուսական խաղաղապահների փոխարինումը մեկ այլ, թերեւս ԵԱՀԿ ոչ համանախագահող երկրով: Ռուսաստանը կընդդիմանա նման քայլին, քանի որ դա կսպառնա տարածաշրջանում իր շահերին. Ադրբեջանը կարող է ողջունել այն՝ որպես իր ինքնիշխանությանն ավելի նվազ սպառնալիք ներկայացնող. Ղարաբաղը, անշուշտ, դեմ կլինի դրան, քանի որ չի վստահում ուրիշներին եւ կարող է զգացողություն ունենալ, որ դավաճանում է Ռուսաստանին։
Այն, ինչ առկա է, սցենարներ են, որոնք ավելի շուտ շեշտում, քան նվազեցնում են Ղարաբաղի եւ Ադրբեջանի, Ադրբեջանի եւ Ռուսաստանի, Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի, եւ, հնարավոր է, Ղարաբաղի եւ Հայաստանի՝ փոխբացառող դիրքորոշումների միջեւ եղած ճեղքերը։ Այս բազմաթիվ հակադրությունները ոչ մի լավ բան չեն նախանշում անվտանգության համար. անվտանգություն, որը հայերը պետք է զգան, երբ վերադառնան Ղարաբաղ կամ որոշեն, թե արդյո՞ք պիտի մնան այնտեղ կամ հեռանան այնտեղից։
Ղարաբաղի ապագայի համար գոյություն ունի նաեւ հինգերորդ հնարավորությունը.
Ե. Ղարաբաղի եւ Ադրբեջանի միջեւ փոխհամաձայնություն: Ղարաբաղի կողմից Ադրբեջանի ինքնիշխանության ընդունումը՝ բարձր ինքնավարությամբ տարածքայնորեն սահմանված կարգավիճակի եւ ռուսական/միջազգային երաշխիքների ու ռուսական/միջազգային որոշ ներկայության դիմաց։ Այս տարբերակը, գուցե, նույնպես կարելի է պահեստային համարել։
Այս տարբերակը շատ ղարաբաղցիների կողմից դիտվում է որպես Ղարաբաղի «նախիջեւանացման» հստակ ուղի. այն է՝ Ղարաբաղի հայկական մեծամասնության դանդաղ նոսրացում եւ հայերի վերջնական կորուստ։ Նման հավանականություն, անշուշտ, կա։ Սակայն մինչ ամենավատը ենթադրելն ու դա համարելը որպես ամենահավանական հեռանկար, անհրաժեշտ է լուրջ եւ առարկայական վերլուծություն կատարել։ Նման վերլուծությունը պետք է հաշվի առնի, որ Ղարաբաղն ինքնին այլեւս սպառնալիք չէ Ադրբեջանի համար, եւ պատասխանի հետեւյալ հարցին. հնարավո՞ր է, որ Բաքուն ունենա իր սեփական պատճառները, որպեսզի հայերը մնան Ղարաբաղում։ Այս տրամաբանությամբ չափից ավելի ենթադրույթներ են ընդունվել որպես անքննարկելի ճշմարտություններ, եւ չափից ավելի քիչ վարկած է ուսումնասիրված՝ այդպիսով սահմանափակելով այն այլընտրանքները, որոնք կարելի է նկատի ունենալ առնվազն որպես քննարկման արժանի։
Արժե կրկնել․ անհնարինին ձգտելը կարող է թողնել առանց որեւէ ձեռքբերման. աշխատանքը՝ ուղղված նրան, թե ինչ է հնարավոր եւ ինչը կարելի է փրկել, ավելի հավանական է, որ արդյունք տա:
Ա. Իդեալականորեն, Ղարաբաղի եւ Հայաստանի կատարած ընտրությունների միջեւ որեւէ տարբերություն պետք է ծառայի միեւնույն ընդհանուր նպատակին. պահպանել Ղարաբաղի հայ բնակչությանը իր նախնյաց հողում՝ ապահով եւ հնարավորինս ազատ. ինքնիշխանության հնարավորինս փոքր մասի զոհաբերումը՝ ի շահ ավելի մեծ անվտանգության եւ խնդրո առարկա հանդիսացող անհատների ու համայնքների գոյաբանական (existential) կարիքների բավարարման։
Բ. Այնուամենայնիվ, Հայաստանը կարող է եւ պետք է եզրակացնի, որ իր սեփական երկարաժամկետ անվտանգությունը, կայունությունն ու բարեկեցությունը պահանջում են Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների կարգավորում։ Հայաստանը պետք է նաեւ ընդունի, որ (ա) Ղարաբաղը թվում է, թե որոշում է կայացրել դուրս թողնել բոլոր տարբերակները, բացի ռուսական զորքերի ներկայությանն ամբողջական ապավինումից՝ անկախ նրանից, թե Հայաստանն ինչ է մտածում, եւ (բ) Երեւանն ավելի քիչ լծակներ ունի Ղարաբաղի ապագայի վրա ազդելու համար։ Այս հանգամանքներում Հայաստանը գուցե ստիպված լինի որոշում կայացնել, թե որքանով է խոհեմ ապագայի նկատմամբ Ղարաբաղի դիրքորոշումը որդեգրելը. դիրքորոշում, որը բացառում է որեւէ այլ տարբերակի շուրջ քննարկումներ ու որեւէ բանակցություն, բայց եւ մի դիրքորոշում, որ Ստեփանակերտը հորդորում է Հայաստանին որդեգրել՝ իր համար որոշ վտանգներով հանդերձ։
Գ. Ղարաբաղում նպատակն ավելի շուտ պետք է լինի տեղի բնակչության իրավունքների շուրջ բանակցելը, քան ձեւակերպելը մի կատարյալ լուծում՝ որպես վերջնական ու անբանակցելի նպատակ։ Այս նպատակին հասնելու համար տեղի բնակչությունը պետք է գործուն մասնակցություն ունենա տարածքի կարգավիճակի շուրջ բանակցություններին։ Նրանք այլեւս չեն խոսում Ղարաբաղի անկախության կամ Հայաստանին կցվելու մասին, այլ ավելի շուտ խոսում են Ադրբեջանին չինտեգրվելու եւ ինքնորոշման վերջնական իրավունքի մասին։ Ղարաբաղի ղեկավարները պետք է իրենց լուրջ եւ առարկայական վերլուծությունն ունենան իրական տարբերակների ու ռիսկերի վերաբերյալ, եւ իրենց մտքերի ընթացքով կիսվեն սեփական ժողովրդի հետ։
Դ. Հակամարտության երկարաժամկետ լուծման բանալին, թերեւս, Լեռնային Ղարաբաղի հարցերով սահմանափակված բանակցություններում չէ․ ավելի շուտ, այն կարող է կապված լինել նոր եւրոպական ու եւրասիական անվտանգության ճարտարապետության շրջանակներում հայկական արդյունավետ արտաքին քաղաքականության հետ։ Այն պիտի պահանջի շատ զգույշ հավասարակշռման գործողություն, Ռուսաստանի եւ այլ միջնորդների կողմից այս նպատակների հնարավոր որդեգրում, եւ տեղի բնակչության կողմից դրանց ընդունում։ Սակայն, ի տարբերություն անկախության, այն ավելի հասանելի նպատակ կլիներ՝ հաշվի առնելով հիմնական խաղացողների մեջ շահերի ավելի ընկալունակ համաստեղության հնարավորությունը։
Ե. Կարճաժամկետ հեռանկարում հիմնական որոշումները կկայացվեն Մոսկվայում, Անկարայում եւ Բաքվում, սակայն Երեւանի դիրքորոշումները պետք է պատշաճ կերպով ձեւակերպվեն ու պաշտպանվեն։ Հետեւաբար, Հայաստանի ապագա կառավարությունը պետք է անցնի բազմակողմանի մոտեցման. Բաքվի եւ Անկարայի հետ ուղղակի խոսույթի ուղիների բացում, տարածաշրջանում տնտեսական կապերի բացմանն ուղղված օժանդակություն, փոխադարձ հետաքրքրություն ներկայացնող այլ հարցերի մեջ ներգրավում եւ բարիդրացիական հարաբերություններ կառուցելու պատրաստակամության հստակեցում։
Վերջում, Ղարաբաղի ղեկավարներն ու ժողովուրդը պետք է ռիսկերի կառավարման խոր վերլուծություն իրականացնեն՝ մտքում ունենալով 2020 թ. պատերազմից առաջ իրենց կատարած սխալ հաշվարկները։ Ղարաբաղի եւ Հայաստանի ղեկավարները պետք է կշռեն յուրաքանչյուր այլընտրանքի հետ կապված ռիսկերը, քանի որ չկա լավ լուծում, չկա նույնիսկ վատ լուծում. այն, ինչ կա, շատ վատ եւ ամենավատ լուծումներն են։ Ո՞ր տարբերակն ավելի մեծ հավանականություն ունի հայկական Ղարաբաղին ապահովելու երկարաժամկետ եւ անվտանգ կյանքով։ Ավելի քան երկու տասնամյակ Ղարաբաղի մասին մտածելն այնքան խստորեն սահմանափակվել էր, որ ո՛չ Ղարաբաղի, ո՛չ էլ Հայաստանի ղեկավարները չունեին պահեստային ծրագիր, եթե իրենց առաջին ծրագիրը տապալվեր։ Նրանք չպետք է այդ նույն տեղում լինեն այժմ։
- Հայաստանի մասին
Ա. Հայաստանը պետք է հստակ ուղեցույց ընդունի իր արտաքին ու անվտանգության քաղաքականությունների համար. ուղեցույց, որը հիմնված կլինի մի շարք հնարավոր զարգացումների վրա։ Նպատակը պետք է լինի ինքնիշխանության պահպանումն ու ամրապնդումը ոչ թե որպես կարգախոս կամ մի վերացական հատկանիշ, այլ որպես մի էական մեխանիզմ՝ ազգային շահերի ու կառավարման ձեւի անկախ սահմանման ու հետապնդման համար. կառավարման ձեւ, որն ընտրում է ժողովուրդը։ Դրան հասնելու լավագույն տարբերակը հարեւանների հետ հակամարտությունները լուծելն է, իր ինքնիշխանությանն ու տարածքին սպառնացող իրական վտանգների նվազեցումը, եւ խաղաղ ու ներկայացուցչական մեթոդի որդեգրումը ղեկավարների ընտրության համար, որոնք էլ կսահմանեն ու կհետապնդեն պետության շահերը։
Բ. Հայաստանը պետք է ձգտի վերականգնել ինքնիշխանության աստիճանը, որը կորցրել է։ Սակայն նա պետք է վերականգնման ուղին փնտրի՝ շարժվելով եղած հնարավորությունների տիրույթում. հնարավորություններ, որ սահմանված են ներկայիս ծանր նոր իրողություններով։ Մի կողմից՝ Ռուսաստանի վարքը բարոյական քննության ենթարկելը, եւ մյուս կողմից՝ Հայաստանին օգնելու Արեւմուտքի պատրաստակամությունը չափազանցնելն այդ ուղին չէ։ Ո՛չ Ռուսաստանի հետ 1997 թ. պայմանագրում, ո՛չ էլ որեւէ այլ փաստաթղթում՝ դրանից հետո, Ռուսաստանը չի խոստացել ռազմական օգնություն ցուցաբերել Ղարաբաղին՝ Ադրբեջանի հետ պատերազմի դեպքում։ Ընդհակառակը, Ռուսաստանը շարունակաբար կրկնել է, որ Ղարաբաղը համարում է Ադրբեջանի մաս, որ չի ճանաչելու Ղարաբաղի անկախությունը, եւ պնդել է, որ Ղարաբաղի շուրջը գտնվող հայկական վերահսկողության տակ եղած յոթ շրջանները պետք է վերադարձվեն։ Ավելի բարդացնելով պատկերը՝ Ռուսաստանը գիտեր, որ Հայաստանին իր վաճառած զենքի մի մասը տեղափոխվում էր Ղարաբաղյան ճակատ, եւ Հայաստանը գիտեր, որ Ռուսաստանը զենք է վաճառում նաեւ Ադրբեջանին։
Գ. Բացի Ռուսաստանի հետ սերտորեն աշխատելուց եւ ամուր պաշտպանություն կառուցելուց՝ այս նպատակներին հասնելու լավագույն եղանակը բոլոր շահագրգիռ կողմերի հետ երկխոսություն սկսելն է, նույնիսկ եթե սկզբում՝ առանձին-առանձին եւ գաղտնի, հետազոտական, ոչ պաշտոնական պայմաններում։
Դ. Այսպիսով, Հայաստանը պետք է Ադրբեջանի հետ երկխոսության համապարփակ շրջանակ մշակելու նախաձեռնություն ցուցաբերի՝ վիճահարույց հարցերը մեկ առ մեկ լուծելով, ինչը կհանգեցնի հարաբերությունների կարգավորման։
Ե. Ժամանակի ընթացքում Հայաստանը պետք է ենթադրյալ սպառնալիքների շուրջ իրատեսական ու անկողմնակալ գնահատում իրականացնի եւ միջոցներ ձեռնարկի, առաջին հերթին, լարվածությունները թուլացնելու, վերացնելու համար, իսկ այնուհետեւ աշխատի հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ՝ որպես երկարաժամկետ անվտանգության համակարգի անբաժանելի բաղադրիչ։ Զ. Այս առումով, կարեւոր հանգրվան են լինելու Ադրբեջանի հետ սահմանազատման ուղղությամբ աշխատող միջկառավարական աշխատանքային խմբի զարգացումները։ Ցանկացած պարագայում, հատկապես հաշվի առնելով մինչ այժմ Ռուսաստանի կողմից ցուցադրվող թույլ դաշնակցային հանձնառությունները, Հայաստանը պետք է սահմանների անվտանգության ասպարեզում աշխատի նաեւ այլ ուղղություններով։ Է. Կառուցակարգված հայաֆոբիան՝ ինչպես Ադրբեջանում, այնպես էլ Թուրքիայում, պետք է լինի այս երկու երկրների հետ քննարկվելիք թեմաներից մեկը։ Նրանց հետ 95 ամուր խաղաղությունը այլ տեսակի հռետորաբանություն է պահանջելու. այնպիսին, որը ենթակայեցման նվաստացուցիչ վերաբերմունքից անցնի դեպի համակեցություն՝ թե՛ տեսականորեն, թե՛ գործնականում։
Զ. Հայաստանն իր քաղաքացիների համար պետք է հստակեցնի, որ հաղորդակցության ուղիների եւ ճանապարհների բացումը երկարաժամկետ հեռանկարում բարիդրացիական հարաբերությունները կարգավորելու, ինչպես նաեւ տարածաշրջանային փոքրամասշտաբ համագործակցության համար ուղի բացելու մի գործիք է։ Նման միջոցառումներն իրենք իրենցով խաղաղություն չեն բերի։ Սակայն նրանք հնարավորություն կտան, որ հակամարտության բոլոր շահագրգիռ կողմերի համար պատերազմն ապագայում ավելի թանկ տարբերակ դառնա։
Է. Ինչպես եւ Հայաստանի բոլոր սահմանների դեպքում, Սյունիքի հետ կապված առաջին ու ամենահրատապ առաջնահերթությունը պիտի լինի պահպանությունն ու պաշտպանությունը, այդ թվում՝ հսկողության եւ տեղեկատվական ժամանակակից տեխնոլոգիաների միջոցով։ Սակայն սա պետք է համատեղվի տարածաշրջանում կյանքի միջազգայնացման եւ տարբեր միջազգային գործընկերների ներգրավման՝ միջնաժամկետ հեռանկարի հետ, ինչպես նաեւ շրջափակումների վերացման ֆոնին։
Ը. Վերջապես, որպես այս տարածաշրջանում ու դրանից դուրս Հայաստանի ինքնաներկայացման երկարաժամկետ հեռանկար, Հայաստանը կարող է եւ պետք է լրջորեն մտածի չեզոքության վրա հիմնված արտաքին ու անվտանգության քաղաքականությունների մշակման առավելությունների մասին, որոնք սովորաբար զարգացել են Վրաստանի ու Ադրբեջանի հետ՝ որոշակի ժամանակահատվածում։ Այսպիսով, Հայաստանի եւ իր հարեւանների անվտանգության՝ ենթադրյալ ու իրական սպառնալիքները կնվազեն: Ճիշտ հանգամանքների ներքո նման մոտեցումը կարող է նաեւ աջակցություն ստանալ տարածաշրջանի երեք հիմնական հարեւանների՝ Իրանի, Թուրքիայի եւ Ռուսաստանի, ինչպես նաեւ, ընդհանուր առմամբ, միջազգային հանրության կողմից։ Երկարաժամկետ հեռանկարում չեզոքությունը, ինչպես էլ որ այն պիտակավորվի, կարող է ավելի ապահով ու մշտական այլընտրանք լինել այն տարբերակներին, որոնք մինչ այժմ գերակայող են եղել այս թեմային վերաբերող բոլոր խոսույթներում. ռուսամետ, արեւմտամետ եւ կոմպլեմենտար քաղաքականությունների։ (Տե՛ս Հավելված Գ)
- Դիվանագետների եւ արտաքին գործերի նախարարության մասին
Ա. Հայաստանի դիվանագիտության ու դիվանագետների հետ կապված առավել կարեւոր կետը հետեւյալն է. դիվանագիտությունը պետք է դիտարկել որպես Հայաստանի անվտանգության համակարգի մի անբաժանելի բաղադրիչ՝ ռազմական ուժերի ու դաշինքների հետ համատեղ: Սա ճիշտ է հատկապես Հայաստանի նման սահմանափակ միջոցներ ունեցող մի փոքր երկրի համար։ Դիվանագիտությունը չպետք է դիտարկվի որպես զուտ հանրային կապերի ծառայություն։ Արդյունավետ եւ խելամտորեն օգտագործելու դեպքում, դիվանագիտությունը նույնքան հավանական է, որ նվազեցնի կամ չեզոքացնի սպառնալիքներն ու վտանգները, որքան պատերազմներն ու բանակները, եթե ոչ ավելին։
Բ. Դիվանագետների ուսուցումը կարելի է բարելավել եւ դարձնել այնպիսին, որ այն արտացոլի Ա. կետում նրանց վերագրված դիրքը։
Գ. Դիվանագետներին պաշտոնների նշանակելու համակարգը պետք է լինի ավելի հետեւողական եւ ամբողջապես արժանիքների վրա հիմնված։
Դ. Դիվանագետների ուսուցումը պետք է ներառի այն երկրի կամ տարածաշրջանի պատմությանը, մշակույթին ու քաղաքականությանը ծանոթանալը, որում նրանք նշանակվել են:
Ե. Կառավարությունը պետք է ստեղծի դիվանագիտության ազգային դպրոց, որը պետք է կայանա այլ դպրոցների հետ համագործակցությամբ, սակայն որտեղ պետք է ուսուցանվեն պետական շահերը։
Զ. Դիվանագիտական դպրոցը պետք է օգտվի մի շարք նախկին բարձրաստիճան պաշտոնյաների արժեքավոր փորձից եւ կարողություններից՝ ի շահ թե՛ ներկա անձնակազմի, թե՛ դիվանագետների ապագա սերնդի։ Տես Նույնը կարելի է ասել Սփյուռքից ու, առհասարակ, այլ երկրներից հրավիրված դիվանագետների եւ դասախոսների պարագայում։
Է. Կառավարությունը հատուկ ուշադրութուն պետք է դարձնի Արտաքին գործերի նախարարության ուժեղացմանը՝ որպես մի հաստատության, եւ ի լրումն քաղաքականության իրականացման իր ավանդական դերի՝ ապահովի նրա ներգրավումը քաղաքականության մշակման եւ որոշումների կայացման մեջ, որպեսզի դիվանագիտությունն ու քաղաքական նկատառումներն ավելի ներդաշնակ լինեն։
ՍՊԻՏԱԿ ԹՈՒՂԹՆ ամբողջությամբ`այստեղ: