Թարգմանությունը հնարավորության սահմաններում․ հարումը երգիծանքի հետ
Որոշ տեքստեր կամ անգամ ամբողջական ժանրեր թարգմանելու «անհնարինության» հարցը միշտ էլ պտտվում է թարգմանության տեսության և պրակտիկայի շուրջը: Թարգմանիչներն ինքնին հակված են մերժելու անհնարինության հասկացությունը։ Նրանք դրա համար պրագմատիկ պատճառներ ունեն, քանզի «անհնար» առաջադրանքից հրաժարվելն այն ճոխությունը չէ, որը կարող են իրենց թույլ տալ: Պարզ ասած՝ հենց միայն ամենաբարդ տեքստերի մարտահրավերն է թարգմանչի աշխատանքը մնայուն կերպով հետաքրքրաշարժ և արդյունավոր դարձնում: Տեսաբանները, մյուս կողմից, զգուշացնում են հեռու մնալ հաղթականության հակումից։ Նրանք պնդում են, որ անթարգմանելիությունն իրականում առկա և անհրաժեշտ է, որ լինի: Հետևյալ մեկնությունն ուսումնասիրում է, թե ինչպես են դրսևորվել անթարգմանելիության հարցերը երկու երգիծական տեքստերի քննարկման ժամանակ:
Երգիծանքը՝ որպես ժանր, քիչ է թարգմանվում, և նրա թարգմանությունը, ըստ երևույթին, քիչ ուշադրության է արժանացել տեսաբանների կողմից՝ այլ ժանրերի համեմատ: Հեշտ է ենթադրել, թե ինչու։ Քանի դեռ այն ուղղված չէ համընդհանուր իրողություններին, երգիծանքը չափազանց շատ է կախված համատեքստից։ Այդ դեպքում ինչո՞ւ պետք է այն ընդհանրապես թարգմանվի։ Մեկ այլ համատեքստում որոշ լսարանի համար այն գրեթե նշանակություն չի ունենա: Եթե այն պետք է թարգմանել, ինչպե՞ս է թարգմանիչը նոր լսարանին փոխանցելու, թե որն է եղել հեղինակի երգիծական թիրախը։ Ի՞նչ կարող են առաջարկել տեսաբանները «անհնար» թվացող առաջադրանքի դիմաց: Ես կպնդեմ, որ երգիծանքն արժանի է թարգմանության: Այն որոշակի ժամանակի և տարածության պատկերացում է տրամադրում, որն այլ աղբյուրներից հասանելի չէ, և այս առումով կարող է միայն ավելացնել մեր գիտելիքները: Հարց է ծագում․ ինչպե՞ս թարգմանել։ Կուսումնասիրեմ դա՝ օգտագործելով գերմաներեն երկու տեքստերի օրինակներ, որոնք անգլերեն եմ թարգմանել՝ մեկը 1930-ականների և մյուսը 1960-ականների:
Նացիզմի սիրտը՝ երգիծանքի ենթարկելիս
Այս բաժնում մի երգիծական տեքստի թարգմանություն է քննարկվում, որը շրջանառվել է նացիստական Գերմանիայում 1930-ականներին [1]: Տեքստը բաղկացած է երկու մասից: Առաջինը՝ Horst-Wessel-Lied [Հորսթ Վեսսելի երգը]՝ նացիստական կուսակցության օրհներգն է, որի նպատակն էր առաջատար դեր խաղալ միասնության, անձնազոհության և դեպի հաղթանակ տանող ճանապարհի մասին հիմնական ուղերձները փոխանցելու գործում: Ժամանակակից երգիծանքը հակադարձեց այդ ուղերձին՝ ընդգծելով զրկանքները, գործազրկությունը և անհավասարությունը․ այն նշանները, որոնք նացիզմի ներքո հասարակ մարդկանց կյանքը շատ տարբերակում էին պաշտոնական հաղորդագրության մեջ տրված պատկերից: Երկրորդը՝ մի շարք կատակներ նույն պամֆլետում, որոնց թիրախը Հերման Գյորինգի՝ Ռայխստագի (խորհրդարանի) այդ ժամանակվա նախագահի հավանական մասնակցությունն է վերջինիս հրկիզման գործում 1933թ․ փետրվարին։
Այս երգիծական տեքստի թեման ակնհայտորեն կախված է համատեքստից (կատակների դեպքում էլ՝ կոնկրետ իրադարձությունից): Թարգմանչի մարտահրավերը, որը տեքստը փոխադրում է անթարգմանելիության սահմաններ, սույն համատեքստին որոշակիորեն իրազեկ ժամանակակից թիրախային լսարանի առայությունն է, որպեսզի թեմայի երգիծական լինելը գնահատվի։ Թարգմանության մեջ մշակութային դեիքսիսը (ցուցայնությունը) պարզաբանելու ավանդական տեսության համաձայն՝ թարգմանիչը կարող է դիտարկել մի կողմից՝ փոխառությունը, պատճենումը և բառացի թարգմանությունը, մյուս կողմից՝ փոխատեղումը, մոդուլյացիան, համարժեքությունը և ադապտացիան (հարմարեցումը) [2]: Տեքստի հետ իմ շփումը հուշում է, որ այս ռազմավարությունները «անթարգմանելիությունը» չեն հաղթահարում, երբ գործ ունենք այնպիսի մշակութային դեիքսիսի հետ, որը երգիծանքն է:
Ռազմավարությունները, որոնք երգիծանքը թողնում են իր սկզբնական համատեքստում, ստեղծում են այնպիսի «թարգմանություն», որը ժամանակակից թիրախային լսարանին ոչինչ չի ասում: Ի՞նչ կհասկանա, օրինակ, այսօրվա ընթերցողը այս կատակի բառացի թարգմանությունից․
Ein SA Mann flüstert dem andern zu: »Hast du schon gehört? Der Reichstag brennt!«
Der andere SA Mann erwidert: »Pst! Erst morgen!«
SA-ից մեկը շշնջում է մյուսին. «Լսե՞լ ես նորությունը: Ռայխստագը այրվում է»:
Մյուսը պատասխանում է՝ «Շշշշ,ոչ մինչ վաղը»:
Սա ակնհայտորեն անպատասխան հարցեր է թողնում։ Ի՞նչ է SA-ն: Ի՞նչ է Ռայխստագը: Ինչո՞ւ պետք է նախապես հայտնի լիներ դրա այրումը: Ինչո՞ւ է սա ընդհանրապես երգիծական:
Մյուս կողմից, երբ խոսքը վերաբերում է երգիծանքին, տեքստը թիրախային մշակույթ ներմուծելու միջոցով մշակութային բացերը լրացնելու համար նախատեսված ռազմավարությունները նույնքան անբավարար են թվում: Եթե, օրինակ, թարգմանիչը ադապտացներ այս կատակներն այնպես, որ դրանք ուղղված լինեին ժամանակակից որևէ խնդրի (եթե իհարկե «համարժեք» խնդիր հնարավոր լիներ գտնել), ապա դրանք կրկին «թարգմանված» կլինեին, սակայն դրանց սկզբնանպատակը՝ հենց այն, ինչը դրանք թարգմանության արժանի է դարձնում, կկորչեր:
Այդժամ ես կենթադրեի, որ երգիծանքը թարգմանչին տանում է «ուղղակի» մշակութային տարբերություններից այն կողմ և պահանջում, որ թարգմանիչը ակտիվ բացատրող դառնա։ Եթե ընդունենք, որ երգիծանքը պետք է կապված մնա իր սկզբնական համատեքստին, ապա այդ համատեքստը պետք է բացատրվի թիրախային ընթերցողին: Ինչպե՞ս հասնել դրան: Ինչ-որ տեսակի կամ, ինչու ոչ, մի քանի տեսակների պարատեքստային բացատրությունը կարող է լրացնել բացերը: Այս երգիծանքի պարագայում՝ փաստը, որ կատակներից երկուսն արդեն ծանոթագրվել են հղումներում (գուցե արտացոլելով, որ նույնիսկ 1930-ականներին ոչ բոլոր գերմանացիները կճանաչեին դրանց ամբողջապես երգիծական մտադրությունը), ինձ այդ ուղղությամբ տարավ [3]: Ծանոթագրությունների օգտագործումը, իհարկե, պետք է ուշադրությամբ դիտարկել: Դրանց հատկապես մեծ քանակությունը կարող է զգալիորեն փոխել տեքստն իր նախնական ձևաչափից: Սա միշտ չէ, որ սխալ է, բայց պետք է արվի հստակ պատճառներով: Տվյալ դեպքում ակնհայտ էր. եթե գոնե որոշ պարզաբանումներ չառաջարկվեին, ապա տեքստի գաղափարը չէր թարգմանվի։ Այսպիսով՝ երգիծական կատակների ամբողջ բաժնի իմ վերջնական թարգմանությունն առաջ բերեց այս ծանոթագրությունը.
Թարգմանչի նշում. այս բոլոր կատակները վերաբերում են Հերման Գյորինգի՝ այդ ժամանակվա Ռայխստագի (խորհրդարանի) նախագահի հավանական մասնակցությանը վերջինիս հրկիզման գործում 1933թ․ փետրվարին։ Կիսառազմական Sturmabteilung-ը (SA՝ գրոհային դիվիզիա) և նրա շագանակագույն վերնաշապիկներով գրոհային միավորումները 1934 թվականից ուժազրկվեցին հօգուտ Schutzstaffel-ի (SS՝ պահնորդական ջոկատ):
Տվյալ թարգմանությունների իրակնացման համատեքստում ես հնարավորություն ունեցա կարճ մեկնաբանություն առաջարկելու, որն էլ օգտագործեցի ավելի ընդհանրական կերպով լուսաբանելու համար կատակների դրությունն ընթացիկ իրադարձությունների առնչությամբ: Պարատեքստային միջամտության այս երկու տեսակները միասին ծառայեցին բացատրությանը՝ այդպիսով երգիծանքը արդիական դարձնելով ժամանակակից ընթերցողի համար, միևնույն ժամանակ նպատակ ունենալով էապես չշեղելու տեքստն իր նախնական ձևաչափից:
Երգիծանքն Արևելյան Գերմանիայում
Այստեղ ես դիտարկում եմ, թե ինչպես է մեկ այլ երգիծական նյութ, որը գրվել է Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետությունում (ԳԴՀ, նախկին Արևելյան Գերմանիա), կրկին ստիպել ինձ մտածել երգիծանքի «անթարգմանելիության մասին»: Օտտոկար Դոմման սկսեց գրել իր պատմությունները չարաճճի դպրոցական Օտտոկարի մասին 1960-ականների սկզբին: Թեև դրանք առաջին հայացքից զվարճալի և անվնաս էին, իրականում չափազանց հեշտորեն և անմտորեն սոցիալիզմի պատվիրաններն ընդօրինակող մարդկանց հնարամիտ երգիծանքն էին: Դրանք սկզբում առանձին տպագրվեցին Eulenspiegel երգիծական ամսագրում, իսկ ավելի ուշ ձեռք բերեցին ավելի լայն (և երեխաներին ուղղված) լսարան՝ հրատարակվելով գրքերի հավաքածուներով:
Այս պատմություններում երգիծանքի մեծ մասը բխում է այն ամենից, ինչ Օտտոկարը լսում է իր շուրջը պաշտոնական խոսույթի լեզվից և թեմաներից և այնուհետև «անմեղորեն» կրկնում՝ այլափոխված հումորային տարբերակով: Երգիծական թիրախը նրանք են, ովքեր առանց իրապես ըմբռնելու իմաստը, անվերջ կրկնում են պաշտոնական խոսույթի կարգախոսները, սահմանումներն ու համոզմունքները։ Երբ, օրինակ, Օտտոկարը խոսում է ծնողների կողմից իրենց երեխաներին այնպիսի անուններ տալու անհրաժեշտության մասին, որոնք տեղին են «wissenschaftlich-technisch[er] Fortschritt» [գիտատեխնիկական առաջընթացի] ժամանակաշրջանի համար, ապա առաջարկում (ըստ երևույթին ամենայն լրջությամբ) անհեթեթ նորաբանություններ, ինչպիսին են Տրակտորինան և Մատորուսը, նա երգիծում է այս բառերի անհարկի և ճոռոմ օգտագործումը ԳԴՀ-ի պաշտոնական խոսույթում 1960-ականների սկզբին՝ կիրառելով զավեշտալիորեն սովորական ձևով: Այստեղ, ուրեմն, թիրախային ընթերցողից պահանջվում է ոչ միայն ԳԴՀ-ի ժամանակակից իրադարձությունների իմացություն (այնպիսի, որն անհրաժեշտ էր 1930-ականների երգիծական կատակները հասկանալու համար), այլև ավելի քիչ շոշափելի` ժամանակի «լեզվի» (բառի լայն իմաստով) իմացություն:
Ինչպես 1930-ականների երգիծանքների դեպքում, այս պատմությունների դեպքում էլ խնդրահարույց է մշակութային դեիքսիսները պարզաբանելու համար պայմանականորեն ենթադրվող ռազմավարությունների օգտագործումը: Դրանց պահպանումն իրենց սկզբնավոր մշակույթի տիրույթում բերում է մակերեսային հումորի դրսևորմանը (այն, որը բխում է Օտտոկարի բառախաղերից և նրա չարաճճի սխրանքներից), սակայն «չթարգմանված» է թողնում պատմվածքների իրական նպատակը՝ նրանց երգիծական մտադրությունը: Մյուս կողմից՝ դրանց փոխադրումը դեպի թիրախային մշակույթի տիրույթ ընթերցողին երգիծական նպատակի գիտակցում ևս չի տալիս: Այստեղ խնդրահարույց է նաև 1930-ականների երգիծանքի համար ընդունված լուծումը՝ պարատեքստային որոշակի բացատրություն տալը։ Ենթադրում եմ, որ այս պատմվածքների երգիծական բնույթն իրապես գնահատելու համար բացատրություն պահանջող այնքան բան կա, որ թարգմանիչը չի կարող պարզապես մեկ կամ երկու ծանոթագրություն ավելացնելով ընդհանուր ձևաչափն անփոփոխ թողնել։
Եվ այսպես, երգիծա՞նքն է, որ իսկապես անթարգմանելի է: Դա, ի վերջո, կախված է նրանից, թե ինչպես է սահմանվում «թարգմանությունը»: Ես, անշուշտ, կպնդեմ, որ սա տեքստ է, որը թարգմանչից պահանջում է ոչ ավանդական մոտեցումներ դիտարկել: Պետք է ընդունել, որ այն չի կարող թարգմանվել այնպես, որ «համարժեք» լինի իր աղբյուրին: Սա ամենևին էլ ձախողման նշան չէ: Փոխարենը, դա դրական գիտակցում է, որ որոշ սկզբնաղբյուր-տեքստեր կարող են թարգմանչին տանել անսպասելի և օգտավետ ուղղություններով: Այս բարդ, բազմաշերտ երգիծանքին իմ արձագանքը մինչ այժմ երկու ձև է ստացել։ Առաջինը «ծավալուն» թարգմանություն էր՝ լայնածավալ պարատեքստային բացատրությունններով յուրաքանչյուր պատմության համար՝ թարգմանչի առաջաբանների և մանրամասն ծանոթագրությունների տեսքով [4]: Այսպես, օրինակ, առաջարկում եմ հետևյալ ծանոթագրությունը՝ բացատրելու Դոմմայի կողմից «Erfahrungsaustausch» (գիտելիքի փոխանակում) տերմինի օգտագործումը:
«Գիտելիքի փոխանակումը» [Erfahrungsaustausch] լայնորեն օգտագործվում էր ԳԴՀ-ում պաշտոնական խոսույթում՝ նկարագրելու գիտելիքների փոխանակումը «եղբայր երկրների» միջև որոշակի թեմաների վերաբերյալ, ինչպիսիք են տեխնոլոգիան կամ կրթությունը: Այստեղ Դոմման հեգնանքով կիրառում է այն գյուղական միջավայրում: Օրինակ՝ Neues Deutschland թերթը հայտնում է 1967 թվականին ԽՍՀՄ բարձրագույն կրթության նախարարի՝ Բեռլինի Հումբոլդտի համալսարան կատարած այցի մասին, որտեղ քննարկվել է բարձրագույն կրթության վերաբերյալ «գիտելիքի փոխանակման» անհրաժեշտությունը [5]:
«Ծավալուն» թարգմանությունը, իհարկե, հեռացնում է պատմությունները իրենց սկզբնական ձևաչափից: Պայմանականորեն թարգմանության նկատմամբ նրանց դիմադրության լույսի ներքո, սակայն, դա անխուսափելի է թվում: Այն կարելի է դրականորեն դիտարկել որպես ԳԴՀ-ի բացման միջոց եթե ոչ «նույն» լսարանի համար, որին ի սկզբանե կգրավեին պատմությունները, այլ ընթերցողների նոր լսարանի համար, որոնք դա, հավանաբար, որպես ուսումնասիրության առարկա են դիտարկում։
Իմ երկրորդ պատասխանը ադապտացիայի սովորական ռազմավարության վրա հիմնվելն էր՝ ուսումնասիրելու ստեղծագործական կերպարը, որն արտացոլում է Օտտոկարի մեծահասակների թուլությունների կեղծ-անմեղ, բայց կտրուկ դիտարկումը: Ժամանակակից տարբերակները բլոգի ձև ունեն, որտեղ Օտտոկարը, որն այժմ վերանվանվել է Էդ, բախվում և երգիծում է նույն խնդիրները, որոնք ծագել են սկզբնական պատմություններում, օրինակ՝ իր ծնողների հակասությունները և այլ մշակույթի ընկերոջ հետ հաղորդակցության թերհասկացումները [6]: Սա բնօրինակ երգիծանքը հասկանալոււ համար ընթերցողին 1960-ականների ԳԴՀ բերելու ձգտումի ճիշտ հակառակն է: Փոխարենը, այն փորձում է հիմնվել պատմվածքների երգիծական նախադրյալների վրա և պատկերացնել, թե ինչպես կգրեր Օտտոկարը, եթե գրեր այսօր:
Եզրակացություն
Այստեղ քննարկված դեպքերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ երգիծանքի՝ մշակույթին հատուկ բնույթը հեշտությամբ չի արձագանքում մշակութային դեիքսիսին հակազդելու ավանդական ռազմավարություններին: Այսպիսով՝ կարող է թվալ, որ երգիծանքը, որը սովորաբար հենվում է հենց մշակութային առանձնահատկությունների վրա, «անթարգմանելի է»։ Կարծում եմ, որ իմ կողմից առաջ քաշված մոտեցումները ցույց են տալիս, որ դա այդպես չէ։ Երգիծանքը, անշուշտ, հակասություն է առաջացնում թարգմանության ընթացքում, եթե «թարգմանություն» ասելով մենք հասկանում ենք բավականին սովորական մի բան։ Այնուամենայնիվ, մարտահրավերին ավելի լայն տեսանկյունից մոտենալը և ստեղծագործականությունը խթանելու հնարավորություն տալը կարող է երգիծանքի առջև նոր լսարաններ բացել: Ձևաչափը կարող է նույնը չլինել, սակայն մտադրությունը (այն, ինչ ի վերջո թարգմանչի հիմնական մտահոգությունն է) պարզվում է, վերջ ի վերջո, որ թարգմանելի է:
6․ Ավելին՝ այստեղ։ ___ Appiah, Kwame Anthony, “Thick Translation” in The Translation Studies Reader, ed. by Lawrence Venuti (London: Routledge, 2000), pp. 417–29 Vinay, Jean-Paul, and Jean Darbelnet, translated and edited by Juan C. Sager and M.-J. Hamel, Comparative Stylistics of French and English: A methodology for translation (Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 1995)Գրականություն
Թարգմանիչ՝ Իռեն Նավոյան (Iren Navoyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են։