Գյունթեր Անդերսի «Մարդու հնացածությունը»՝ Ֆրանսիայում խայտառակ կերպով ավելի քան հիսուն տարի շարունակ «չիմացության տրված», 2024-ին դեռ շարունակում է մնալ լայնորեն չճանաչված ստեղծագործություն, և չենք էլ կարող իմանալ, թե արդյոք շահախնդիր լռությունն է պատճառը, թե ուշադրության համաշխարհային անդամահատման ազդեցություններից մեկը, ինչի ընկճող ախտորոշումն է մեզ տալիս այդ տեքստը։
Անդերսը հետազոտում է մարդկության վիճակը՝ դեմ հանդիման պարզապես աներևակայելի այն ուժերի, որոնք վերջինս սանձազերծել է։ Տեխնոլոգիական սանձարձակությունն արտադրել է ատոմային ռումբը, որի հետևանքները, նշում է հեղինակը, բառացիորեն անցնում են բանականության սահմանները։ Սակայն այն, ինչ նա մեզ նկարագրում է, վատթար է․ այսինքն, որ արդյունաբերապես գերսարքավորված այդ չափազանցումն ինքնին նոր տեսակի ռումբ է և նույնիսկ վերջնական ռումբը՝ ընդունակ պայթեցնելու մարդկությունը՝ շարունակելով պահպանել դրա թվացյալությունը։
Մարդու որպես մարդ ջնջումը, ստորացումը լավագույնս հաջողում են այնքանով, որքանով, որ դրանք շարունակում են արտաքնապես երաշխավորել անձի ազատությունն ու անհատի իրավունքները։ Յուրաքանչյուրն առանձին է ստանձնում conditioning*-ի գործելակերպը, որը նույնքան լավ գործում է վանդակներում, որոնցում այսուհետ մեկուսացած են անհատները՝ չնայած իրենց միայնությանը, չնայած իրենց միլիոնավոր միայնություններին։ Քանզի այսպիսի վերաբերմունքը fun-ի տեղ է անցնում, քանզի այն կոծկում է իր զոհից զոհաբերությունը, որ պահանջում է, քանզի նրան թողնում է անձնական կյանքի կամ գոնե անձնական տարածքի պատրանքը, ամենայն գաղտնապահությամբ է գործում։
Ձեռնամուխ եղած «կորուսյալ կյանքի որոնումներին»՝ այս էսսեն հանդիպում է դրա ավարտուն արտահայտությանը՝ «հատի» տեսքով, այսինքն՝ մասնատված անհատը, ինքնաբաժանված և իր սեփական ցրման ինքնաձեռնարկողը․ «Այսօրվա մարդը, [որը] նույնպես արտադրանք է (այնքանով, որքանով ինքն առնվազն իր սեփական արտադրության արտադրանքն է, արտադրություն, որը նրան ամբողջովին կեղծում է և նրա մեջ տպում որպես սպառող արդյունաբերապես արտադրված աշխարհի պատկերը և իրեն համապատասխանող աշխարհայացքը)»։
Հեղինակը նաև նշում է, որ «այսօր երկու մասի բաժանված հոգին առօրյա երևույթ է։ Դա նույնիսկ ժամանակակից մարդուն ամենաբնորոշ որակն է՝ մինչև իսկ իր ժամանցում, ինչպես հակվածությունը՝ տրվելու երկու կամ մի քանի տարբեր զբաղմունքների միաժամանակ [․․․]։ Մարդը, որն արևային լոգանք է ընդունում, օրինակ, արևակիզում է մեջքը, մինչ նրա աչքերը սահում են ամսագրի վրայով, ականջները հետևում են խաղին, և ծնոտը ծամոն է ծամում։ Մարդ-նվագախմբի կամ հիպերակտիվ ծույլի այս կերպարը ամենօրյա և միջազգային երևույթ է»։ Նկատենք, որ «ամսագիրը» առավելորեն փոխարինվել է սմարթֆոնով․․․
Եթե 1967-ին Գի Դըբորը հեգելյան-մարքսյան ձևով ցուցադրել է Հանդիսանքի հասարակության մեխանիզմները, Անդերսը տասնմեկ տարի ավելի վաղ արդեն ենթարկել էր այն (ինչը Դըբորը կարծես դժվարանում է ենթադրել) ֆենոմենոլոգիական անդրդվելի քննության։ Այդ ժամանակ արդեն հանդիսատեսին հատուկ հենց այդ պասիվությունն էր նկարագրում Անդերսը․
Այժմ նրանք միլիոնավոր օրինակներով նստած են առանձին, բայց նույնական, ինչպես իրենց վանդակներում փակված մենակյացներ, ոչ թե աշխարհից փախչելու համար, այլ, ավելի շուտ, երբե՛ք, երբեք ամենաչնչին պատառիկն այս դրոշմանկարված աշխարհի բաց չթողնելու համար։
Եվ այս դրոշմանկարների մեջ անհրաժեշտաբար գահակալում են աստղերը, որոնց մասին Դըբորն ասում է, որ այդ նրանց կարիքն է, այդ կարիքի ողորմելիությունն է, որ նրանց աստղ է դարձնում, ինչն Անդերսն արտահայտում է նույնքան անշեղորեն․
Ավելի քան տրամաբանական է, որ մեզնից նրանք, ովքեր հաջողում են ունենալ բազմաթիվ գոյություններ ամենահանդիսավոր ձևով (և ավելի շատ մարդանց կողմից դիտված լինել քան մենք՝ հասարակ մահկանացուներս), այսինքն՝ կինոյի աստղերը, տիպարներ են, որոնց մենք նախանձում ենք։ Թագը, որ մենք հյուսում ենք նրանց համար, նշանավորում է նրանց հաղթական մուտքը սերիական արտադրանքների ոլորտ, որոնց մենք ընդունում ենք որպես «գոյաբանորեն գերակա»։ Քանի որ նրանք հաղթականորեն իրականացնում են իրերին նման լինելու մեր երազանքը, քանի որ նրանք դուրսպրծուկներ են, որ հաջողել են ներգրավվել արտադրանքների աշխարհին, մենք նրանց աստվածացնում ենք։
Հեղինակը շարունակում է՝ նկարագրելով հենց այդ ներգրավումը․
Այլևս ոչ մի գոյաբանական էական տարբերություն չկա իր ֆիլմերի հազարավոր կրկնօրինակների մեջ ցրված կինոյի աստղի և հազարավոր տարաների մեջ վաճառվելու համար բաժանված եղունգների լաքի միջև։ Առավել քան տրամաբանական է, որ գովազդում աստղն ու զանգվածային ապրանքը փոխադարձաբար աջակցում են իրար (աստղը՝ խորհուրդ տալով ապրանքը, ապրանքը՝ ընդունելով աստղի նկարներն իր փաթեթավորման վրա) և միաձուլվում են․ «Նման զնմանն գտան է»։
Այն, ինչ ճիշտ է ապրանքների, աստղերի, աստղ ապրանքների և ապրանքներ-աստղերի համար, ասես ծորալով [1], ինչպես այսօր կասեինք, ճիշտ է նաև պատրանքի քաղաքների քաղաքացիների համար («Երբ ուրվականն իրական է դառնում, իրականությունն է ուրվային դառնում»), և նույնկերպ նրանց նմանապես օտար է դարձնում․
Միայն ոչ դիտավորյալ է, որ դեռ կարող են իրար տեսնել, իրար նայել, միայն պատահաբար է, որ դեռ կարող են իրար հետ խոսել (պայմանով, որ բարեհաճեն կամ դեռ ունակ լինեն դրան)։ Այլևս միասին չեն, այլ կողք-կողքի, կամ, ավելի ճիշտ, մեկը մյուսին հարադիր։ Հասարակ հանդիսատեսներ են։
Սակայն ինչի՞ հանդիսատեսներ։ Մեր տենդագին կամ մոլեգին մատներին հասանելի ամեն բանի, որ ունակ է մեզ շեղել (պասկալյան իմաստով) մեր ուրվային կյանքերից, ուրվականներ արտադրելով ու սպառելով զբաղված (ռազմական իմաստով) այդ միլիարդավոր գոյություններից, («Դառնում ենք ուրվական աշխարհի վրա մեր գերակայությունը կիրառող դիտողներ»), այսինքն՝ ստեր, ինչքան ուզես, ահա՛․ սննդային, դիետիկ, լրատվական, քաղաքական, էլեկտրական, նյարդախտական հար․
Ի վերջո անօգուտ է մոգոնել աշխարհի սխալ մտապատկերները, մտապատկերներ, որ տարբերվում են աշխարհից, գաղափարաբանություններ, քանի որ աշխարհի ընթացքն ինքնին սարքված հանդիսանք է։ Ստելն ավելորդ է դառնում, երբ սուտը ճիշտն է դառնում։
Դըբորը գրում էր․ «երբ աշխարհը սոցիալական կարևորություն ունի միայն վերարտադրության ձևով, այսինքն՝ որպես պատկեր, լինելու և թվալու, իրականության ու պատկերի տարբերությունը փլվում է։ Երբ իրադարձությունը որպես վերարտադրություն սոցիալապես գերազանցում է իր բնօրինակ ձևը, բնօրինակն այդ ժամանակ պետք է հարմարվի վերարտադրության պահանջներին, իսկ իրադարձությունը դառնա իր վերարտադրության պարզ մատրիցան», և սա նույնպես Անդերսն արդեն նշել էր։
Նույնկերպ, մնում է միայն մեկ բառ փոխել, որպեսզի նաև նշվի, որ «ոչինչ մեզ ավելի աղետալի ձևով այնքան չի օտարում ինքներս մեզնից և այնքան չի օտարում մեզ աշխարհից, որքան մեր կյանքն անցկացնելը, այսուհետ գրեթե անդադար կերպով, այս կեղծորեն մեզ մտերիմ էակների ընկերակցությամբ, այս ուրվական ստրուկների ընկերակցությամբ, որ մենք թույլ ենք տալիս մտնել մեր սրահ՝ քնից ընդարմացած ձեռքի շարժումով, քանզի քնի և արթմնիության հերթագայությունն իր տեղը զիջել է քնի և համացանցի հերթագայությանը։ […] Ոչինչ ինքնաօտարումն ավելի վերջնական չի դարձնում, քան օրը շարունակելը այդ թվացյալ ընկերների հովանավորության ներքո․ քանի որ այնուհետև, երբ անգամ առիթ լինի հարաբերվել իրական մարդկանց հետ, մենք կնախընտրենք մնալ մեր հեռախոս-սիրեցյալների հետ, մեր բջջային ընկերների հետ, քանի որ մենք նրանց այլևս չենք զգում որպես մարդկանց էրզաց, այլ զգում ենք որպես իրական ընկերներ», և հաճախ նույնիսկ նաև որպես մեր քոուչներ, քանի որ «գրեթե անօգուտ է հիշեցնել, որ անթիվ իրական girls իրենց հաղորդել են կինոյի պատկերների տեսքը և վազվզում են այստեղ-այնտեղ ինչպես վերարտադրությունների վերարտադրություններ, քանի որ, եթե բավարարվեին յուրովի լինելով, ապա չէին կարողանա մրցել ուրվականների sex-appeal-ի հետ և այդպիսով կլինեին հնարավոր ամենանվազ ուրվային՝ աքսորվելով ստվերում, այսինքն՝ մատնվելով դառն իրականությանը»։
Դառն իրականությունը դրա ավերակները, մռայլությունը, բեկորները, ունայնությունն ու ձանձրույթը զգալն է։ Իսկական զգայունություն ստեղծելն է, այն, ինչի դեմ այս աշխարհը մեկ ժամից ավել չէր դիմանա, եթե այն համընդհանուր դառնար։ Ներկայացումն իր հիպնոտիկ դրսևորումների ներքո նախ և առաջ համաշխարհային անզգայացում է։ Եվ, ինչպես դա կրկին նկատում է Անդերսը․
Ով արդեն առիթ է ունեցել դիտելու ավտոմրցավազքը, որը հեռուստաէկրանին փոքրացված ձևանմուշների մրցավազքի է նման, կարողացել է այնուհետև զարմանքով արձանագրել, որ մահացու վթարը, որի ականատեսն է եղել, իրականում իրեն չի հուզել։ Անշուշտ, լավ գիտենք, որ այն, ինչին ականատես եղանք, տեղի ունեցավ հենց նույն պահին, երբ դա տեսանք հեռուստաէկրանին․ բայց միայն գիտենք դա։
Այսպես կրթված մարդկության համար պետք է, որ ճակատագրականորեն ճիշտ դուրս գար, որ էկրանը դառնա ամբողջական. որ այն անողոքաբար ծածկի ողջ իրականությունը այնպես, որ «Վենետիկում գտնվող իսկական Սուրբ Մարկոսի հրապարակը չէ, որ իրական է [զբոսաշրջիկների] համար, այլ այն, որը գտնվում է նրանց ֆոտոալբոմների մեջ Վուպերտալում, Շեֆիլդում կամ Դետրոյթում։ Սա նշանակում է, որ նրանց համար կարևոր է ո՛չ թե այնտեղ լինելը, այլ այնտեղ եղած լինելը»։
Եվ, ուրեմն, այստեղ դյուրին է եզրակացնել, որ «պատկերների առաքման, աշխարհի ամբողջական պատկերի առաքման դիտավորությունը» հանդիսանքի ժամանակների հենց սկզբից էլ եղել է «կարծեցյալ իրականի միջոցով իրականը ծածկելը և ուրեմն տանել աշխարհը իր պատկերի հետևում անհետացման»։
Texte © Observatoire situationniste – Illustrations © DR
Այս տեքստն առաջին անգամ հրապարակվել է Contrelittérature բլոգում (հունվար 2023)։ Այստեղ հրապարակում ենք հեղինակի կողմից վերանայված և ուղղված տարբերակը։
* Տեքստում կիրառված անգլերեն բառերը թողել ենք նույնությամբ, չթարգմանված։ [1] Տնտեսագիտական տեսություն է (անգլ․՝ trickle-down economics), ըստ որի՝ պետությունը, որը նպաստում է հարուստների էլ ավելի հարստացմանը, հատկապես նրանց հարկերի նվազեցմամբ, օգուտ է բերում ողջ տնտեսությանը։ Վերջիններս վերադարձնում են խնայողությունները տնտեսական համակարգ՝ խթանելով մնացած հասարակության տնտեսական ակտիվությունն ու աշխատանքը։Ծանոթագրություններ
Թարգմանիչ՝ Լուսինե Աղաջանյան (Lusine Aghajanyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են։