Թարգմանությունը հետցեղասպանական պառակտումից անդին

Պատմության քողը․ Թարգմանությունը հետցեղասպանական պառակտումից անդին

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանությունից ի վեր թարգմանությունը մշակույթի պահպանման աղբյուր է դարձել վերապրածների ու նրանց՝ շարունակաբար ազգաձուլվող ոչ հայախոս սերունդների համար: Սա նախքան ցեղասպանությունը թարգմանչի ունեցած դերի նշանակալի փոփոխություն է։ 19-րդ դարում Օսմանյան կայսրությունում հայերը կիրառում էին դեպի հայերեն արվող թարգմանությունները որպես ժամանակակից հայոց լեզվի ու գրականության, այսպես կոչված, «արևմտյան» ճյուղը զարգացնելու ու կանոնակարգելու կազմավորող գործընթաց։ Թարգմանիչները ոչ միայն կարևոր դեր էին խաղում նոր տերմինների ստեղծման կամ գոյություն ունեցող հայերեն բառերին լրացուցիչ իմաստներ հաղորդելու գործում, այլև արևմտահայ գրականության մեջ ստանդարտացված քերականական ձևերի կիրառման և տարածման օժանդակման հարցում: Այսպես կոչված «արևմտյան» տարբերակը եզակի էր Օսմանյան կայսրության բնիկ հայկական տարածքներն ընդգրկող «արևմտյան» Հայաստանի ու արտերկրի տարբեր մշակութային կենտրոնների համար։ Երկուստեք ըմբռնելի «արևելյան» ճյուղը զարգացել է Հայկական Կովկասում (այժմ Հայաստան) և Պարսկաստանի (այժմ Իրան) համայնքներում։ Ցեղասպանությունից հետո արևմտահայերենը դարձավ գլխավորապես վերապրածներից և նրանց սերունդներից բաղկացած սփյուռքահայ մշակույթի հիմքը [1], իսկ արևելահայերենը՝ բուն Հայաստանի լեզուն [2]: Արևմտահայ գրականությունը, ներառյալ այլ լեզուներից թարգմանությունները, նախ ծաղկում ապրեց հետպատերազմյան սփյուռքում։ Բայց մշակութային և հատկապես լեզվական ձուլումը, ի վերջո, հանգեցրին արևմտահայերենի սրընթաց անկման։ Ներկայումս այն ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի անհետացման վտանգի տակ գտնվող լեզուների ցանկում։ Այս անկայուն պայմաններում հայերենից դեպի այլ լեզուներ արվող թարգմանությունները կրկնակի թափ առան՝ որպես մշակույթի շարունակականության ու պահպանման հզոր միջոց: Այնուամենայնիվ, այն հարցը, թե ինչ և ինչպես թարգմանել, դեռևս պատասխանի կարիք ունի:

Չնայած սփյուռքի՝ տարբեր հասարակական և կրթական կազմակերպությունների միջոցով մշակույթի շարունակականությունն ապահովելու ակնհայտ հանձնառությանը՝ ցեղասպանությունից հետո հայերենից այլ լեզուներ թարգմանությունը հիմնականում ստվերում մնաց: Այն, ինչ թողարկվել է անգլերենով և ֆրանսերենով հայկական սփյուռքի նույնիսկ ամենաակտիվ մշակութային կենտրոններում, մասնավորապես Փարիզում, Բոստոնում, Նյու Յորքում, Լոս Անջելեսում և Ֆրեզնոյում, կարկատանի է նման, որը բաղկացած է արևմտահայ գրականության պատմության հետպատերազմյան շրջանի մի քանի հայտնի հեղինակների մենագրություններից կամ հավաքածուներից, ըստ ժանրերի խմբավորված ժողովածուներից կամ թարգմանված հատվածներով տեղեկատուներից և դասագրքերից: Այս թարգմանությունները կարևոր են անունների և համատեքստերի գրացուցակ կազմելու համար: Սակայն, շատ հազվադեպ բացառություններով և լեզվաբանական ու գրական միտումների լուսաբանումից կամ կոնկրետ գրողի նորարարության կարևորումից զատ, դրանք քիչ տեղեկություններ են տալիս Օսմանյան կայսրությունում հայ գրական մշակույթի հասկացութային և իմացաբանական հարստության մասին: Այսպիսով՝ այն, ինչ նման թարգմանությունների շնորհիվ պահպանվել է, մշակույթի մակերեսային բեկորներ են։ Այս առումով դրանք ավելի շատ գործում են որպես անցած-գնացածների հասարակական հուշարձաններ, քան որպես դարպաս դեպի կենդանի հայկական անցյալի տրոփուն մտավոր աշխարհ: Անտեղի ու անժամանակ դրանք միայն անցողիկ հայացք են արթնացնում:

Ցեղասպանությունից առաջ թարգմանությունները չէին տրոհում, թմրեցնում կամ զմռսում հայ գրականությունը, դրանք կենդանացնում էին այն։ Խոսքը դեպի արևմտահայերեն թարգմանությունների մասին է, որոնց թվում էին հիմնականում արևմտյան հումանիստական շարքի դասական ստեղծագործությունները, ինչպես նաև առաջադեմ քաղաքականության և սոցիալական բարեփոխումների վերաբերյալ կարևոր տրակտատներ։ Թարգմանիչներն ավելի հազվադեպ նաև անդրադառնում էին կրոնական, փիլիսոփայական և գրական նշանակալի ստեղծագործությունների Մերձավոր Արևելքի հարևան շրջաններից, ինչպես նաև Արևելյան և Հարավային Ասիայից: Նրանց հավաքական ջանքերը բնութագրվեցին որպես ազգային զարթոնքի ավելի լայն նախագծի բաղկացուցիչ մաս, որը ոգեշնչված էր 1848 թվականի Ֆրանսիական հեղափոխության սկզբունքներից: Ըստ այդմ՝ այս գործընթացի պատմական նկարագրությունները, որպես կանոն, այն ներկայացնում են բացառապես որպես մի ընդօրինակում, երբ հայերը փորձում էին կա՛մ լուսավորական Արևմուտքը արմատավոնել հայկական մշակույթի մեջ, կա՛մ փոխել հայկական միտքն այնպես, որ այն համապատասխանի գոյություն ունեցող արևմտյան օրինաչափություններին։

Բայց Հայաստանի մտավոր պատմության այս փոքր-ինչ կրճատված և ակնհայտորեն թերագնահատված տարեգրությունը անտեսում է այն փաստը, որ շատ թարգմանիչներ հավաքականորեն ընկալում էին թարգմանությունը որպես գիտակցված կատարողական ռազմավարություն, որն ուղղված էր համաձայնության, դյուրահաղորդության և համերաշխության (վերա)կառուցմանն ու դրսևորմանը: Խոսքը ոչ թե արևմտյան սկզբունքները հայկականում ներդնելու մասին էր, այլ ավելի շուտ այդ արժեքների արմատական ակունքների բացահայտման և վերականգնման, որոնք գոյություն ունեին մինչև (տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական և լեզվական) պառակտումները` ստեղծված Օսմանյան համակարգի համայնականության կողմից։ Այս թարգմանիչների տեքստերի ընտրության, մեկնաբանությունների և ներածական հայտարարությունների, ինչպես նաև նրանց ակտիվ գործունեության և ինստիտուցիոնալ նախաձեռնությունների մետա-ընթերցումը ցույց է տալիս սոցիալական վերակազմավորման բարդ գործընթաց: Դա արվել է այն գիտակցմամբ (մասնավորապես, բայց ոչ միայն 1880–ականներին՝ Օսմանյան պետության ավտորիտար դառնալուց ի վեր), որ նրանց ջանքերը կարող են արժենալ նրանց ապրուստը կամ նույնիսկ կյանքը: Թարգմանությունն իսկապես կարող էր դառնալ կյանքի և մահվան հարց, եթե այն ընկալվեր որպես քաղաքական քայքայիչ խոսույթ: Բայց եթե թարգմանիչները և հայ առաջադեմ տպագիր մշակույթի ավելի լայն աշխարհը նույնիսկ օգտվեցին այդ հնարավորությունից, ապա դա արվեց այն ըմբռնումով, որ վերահաս վտանգը գրեթե անհնար է դարձնում իրենց ողջ ազգի, հետևաբար նաև իրենց իսկ գոյությունը: 

Դա մասնատման և ձուլման սպառնալիքն էր, որն արտահայտվում էր լեզվի կորստով, միջկրոնական բախումներով, տնտեսական զրկանքներով և պետական բռնաճնշումներով: 20–րդ դարի սկզբին ոմանք սկսեցին այդ սպառնալիքներից վերջին և ամենամեծը անվանել «բնաջնջում»: «Ցեղասպանություն» բառը, որը 1944 թվականին «Axis Rule in Occupied Europe» գրքում սահմանել է Ռաֆայել Լեմկինը, այն ժամանակ դեռ գոյություն չուներ։ Եվ սոցիալական ու քաղաքական ողջ սպեկտրը ներկայացնող հայերը լծվել էին թարգմանության գործին՝ դիմակայելու իրենց կյանքը թափանցող ու այն վտանգի տակ դնող բնաջնջման սպառնալիքին։ Մի խմբագիր այնքան հեռու գնաց, որ զբաղվեց այն ամենով, ինչ ես այլ դեպքերում անվանում եմ «գրական դիվանագիտություն». 1914 թվականին՝ Հայոց ցեղասպանությունից ընդամենը մեկ տարի առաջ, ոչ այլ ոք, քան իբր «ազգայնական» գրող Ռուբեն Զարդարյանը, վերահրատարակեց և լրացրեց օսմաներեն ստեղծագործությունների արևմտահայերեն թարգմանությունների իր ընտրանին: Ինչպես նշված է նրա նախաբանում, սա հենց առաջին նման նախաձեռնությունն էր, որն ուղղված էր երկու հարևան ժողովուրդների գրականության մերձեցմանը։ Ո՞րն էր Զարդարյանի տրամաբանական հիմնավորումը․ փոխադարձ ճանաչողության և, հետևաբար, «ներդաշնակության» հույսը։ Նա հայ մտավորականների առաջին ալիքի մեջ էր, որոնք ձերբակալվեցին 1915 թվականի ապրիլի 24-ին և մի քանի ամիս անց մահապատժի ենթարկվեցին տեղահանման ժամանակ: Հատկանշական է, որ բացառությամբ մի քանի հպանցիկ կամ հակիրճ հիշատակումների, Զարդարյանի՝ օսմաներեն թարգմանությունների նորարարական ընտրանին չափազանց թերագնահատված է կամ փաստացի ջնջվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո օսմանյան և հայ գրականության պատմագրությունից: Բայց Զարդարյանի միջամտությունը կարելի է դիտարկել որպես կարևոր ցուցիչ սփռման ճանապարհին։ Այն պարունակում է որոշ ուղեցույցներ նպատակային թարգմանության վերաբերյալ, այսինքն՝ ավելի խորը մոտեցում, քան պարզապես մի քանի անունների և իրադարձությունների փոխանցումը:

Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում հայ գրականության թուրքերեն թարգմանությունները գնալով ավելի են թեքվում այդ ուղղությամբ։ Օրինակ` Արաս Յայնջիլիկի՝ հաճախ անհավանական հաջողություն գտած հրատարակություններից շատերը վկայում են թարգմանության նկատմամբ ավելի խորը մոտեցման մասին, որը միտումնավոր կերպով հակասում ու առարկում է Օսմանյան կայսրությունում և Թուրքիայում հայկական ներկայության կամ դրա պակասի մասին թուրքական պաշտոնական հայտարարություններին: Կարևոր է նշել, որ այս աշխատությունների մեծ մասը նվիրված է Ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայում մնացած մարգինալացված հայերի քիչ հայտնի փորձին, հատկապես բազմազգ համակեցության լարվածությանը և բարդություններին:

Այնուամենայնիվ, այս պատմության կարևոր տարրը՝ դրա նախապատմությունը, այսպես ասած, դեռ պետք է թարգմանվի: Այն բաղկացած է բնօրինակ աշխատանքներից և այլ նախագծերից, ինչպիսին էր Զարդարյանինը, որտեղ փորձեր են արվել հաղթահարելու հայ–թուրքական տարաձայնությունները ինչպես ցեղասպանությունից առաջ, այնպես էլ հետո: Վերջին տասնամյակում «Արաս» հրատարակչությունում հայտնվել են երկու նման աշխատություններ՝ 1913 թ. հայ ժամանակակից գրականությունը ներկայացնող ժողովածուի վերահրատարակումը (ներառյալ Զարդարյանինը)՝ օսմաներեն թարգմանությամբ՝ օսմանա-թուրք տարբեր հեղինակների մեկնաբանություններով, և Զապել Եսայանի «Մելիհա Նուրի հանըմ» (1925) վիպակի թուրքերեն թարգմանությունը, որը գրվել է Օսմանյան կայսրության բնակչուհի թրքուհու անունից, որն Առաջին աշխարհամարտի տարիներին կամավոր բուժքույր է աշխատել Գալիպոլիում: Չնայած դրանք զգալի նվաճումներ են, այս ստեղծագործություններն ունեն ավելի խորը գրական և սոցիալական կապեր, որոնք անմիջապես աչքի չեն ընկնում, երբ դրանք հայտնվում են առանձին ձևերով: Այսօր հայ գրականության թարգմանության խնդիրներից մեկը, սակայն ոչ միակը, օսմանյան/հայ գրականության պատմության այս երբեմն դիտմամբ թաքցրած առանձնահատկությունների բացահայտումն է: Դա բարդ (բայց ոչ անհնարին) խնդիր է, քանի որ քիչ ուղեցույցներ և նախադեպեր կան: Հայ-թուրքական երկխոսության և փոխըմբռնման զարգացման մասին արդեն հնացած դարձած կլիշեն չէ միայն, որ վտանգված է։ Ավելի կարևոր հարցը ոչնչացման եզրին գտնվող մշակույթի և գրականության, ինչպես նաև ցեղային հավատարմության պատճառով ավելի ու ավելի մեկուսացված աշխարհի համար ինտուիտիվ գրավչության հասանելիությունն է, որի միջոցով հնարավոր է պահպանել այս մշակութային ռեսուրսների հետ վերածնված հուզական և հայեցակարգային կապը:

Պոլիգլոտ և բազմալեզու թարգմանիչ Զարդարյանը հասկանում էր այդ կապը հաստատելու արժեքը, ինչպես մյուսները, օրինակ՝ Օսմանյան կայսրության հայ գրող Զապել Եսայանը, որը նույնպես գրել և թարգմանել է ֆրանսերենից հայերեն և հակառակը։ Ուստի նպատակահարմար է թվում սփյուռքում, ինչպես նաև հայկական Թուրքիայի սահմանային գոտում հայերեն թարգմանությունը վերակողմնորոշել՝ հայ-թուրքական անդունդը հաղթահարելու նրանց վաղուց մոռացված կամ անտեսված փորձերի միջոցով: Այս գործընթացն արդեն ընթանում է անգլերենով՝ սկսած Եսայանի թարգմանական երկերի խմբագրված երկու ժողովածուներից՝ «Captive Nights: From the Bosphorus to Gallipoli with Zabel Yessayan» (Կալիֆորնիա նահանգ, Ֆրեզնո, 2021) և «Zabel Yessayan on the Threshold: Key Texts on Armenians and Turks as Ottoman Subjects» (Կոմիտաս ինստիտուտ, 2023) [3]։ Շուտով լույս կտեսնի Զարդարյանի ստեղծագործությունների օսմաներեն ժողովածուի քննական հրատարակությունը: Կարևոր է նշել, որ այս նախաձեռնություններից և ոչ մեկը հնարավոր չէր լինի առանց Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամի ինստիտուցիոնալ աջակցության և հայերեն թարգմանության մշակութային նշանակությունը վերաիմաստավորելու դրա առաքելության: Այս նախագծերը օսմանահայ հպատակության հոգևոր կյանքի երկար տարիների ինքնուրույն ուսումնասիրությունների և հատկապես հիերարխիկ կերպով կազմակերպված Օսմանյան պետությունում հայ-թուրքական համակեցության սինթեզի արդյունք են: Ցեղասպանությունից հետո գրողներից ու գիտնականներից քչերն են փորձել անդրադառնալ այս նուրբ թեմային, կարծես նման ընդհանրացումներ ընդհանրապես հնարավոր չէին: Արդյո՞ք դա դեռ ճիշտ կլիներ, եթե 19-րդ դարի նպատակային թարգմանության հայկական մշակույթը պատմական այդ ցնցումները վերապրեր: Կարելի է պատկերացնել այլընտրանքային իրականություն, որտեղ ցեղասպանություն վերապրած հայ հասարակությունը ճանաչում է Օսմանյան կայսրության իրական թարգմանական լանդշաֆտը և ընդունում այն հարստացրած գրական թարգմանությունները:

Հեղինակի մասին

Նանոր Քեբրանյանը Վիեննայի համալսարանի՝ պատմական և մշակութային անդրառարկայական հետազոտությունների ֆակուլտետի գիտաշխատող է (2023-2024 թթ.): Եղել է «Գալուստ Գյուլբենկյան» հիմնադրամի հետդոկտորանտ և հրավիրյալ գիտնական Սինգապուրի Նանյան տեխնոլոգիական համալսարանի «Պատմություն» կրթական ծրագրի շրջանակներում (2020-2021 թթ.): Մինչ այս նշանակումը նա Լոնդոնի Քուին Մերի համալսարանի Իրավունքի դպրոցում հետդոկտորանտ-գիտաշխատող է եղել տեսության, պատմության և մարդու իրավունքների ոլորտում HERA-ի կողմից ֆինանսավորվող «Հիշողության օրենքը եվրոպական և համեմատական տեսանկյունից» ծրագրում: Քեբրանյանը նաև աշխատել է որպես դասախոս Կոլումբիայի համալսարանի՝ Մերձավոր Արևելքի, Հարավային Ասիայի և Աֆրիկայի պատմության ամբիոնում, որտեղ ուսումնասիրել, դասավանդել է Մերձավոր Արևելքի պատմություն, գրականագիտություն, մարդու իրավունքներ ու հայկական մշակույթ և աշխատել դրանց շուրջ հրատարակությունների վրա: Իր դոկտորական աստիճանը ստացել է Օքսֆորդի համալսարանում՝ «Ջեք Քենթ Քուք» հիմնադրամի և Օքսֆորդի «Քլարենդոն» հիմնադրամի կրթաթոշակներով: 2023 թ․ հրատարակել է օսմանահայ կին գրող Զապել Եսայանի (1878-1943? թթ․) ստեղծագործությունների թարգմանական ժողովածու՝ «Zabel Yessayan on the Threshold: Key Texts on Armenians and Turks as Ottoman Subjects» վերտառությամբ (Լոնդոն, Կոմիտաս ինստիտուտ, 2023)։ Այժմ Քեբրանյանը «Գալուստ Գյուլբենկյան» հիմնադրամի ֆինանսավորմամբ ավարտին է հասցնում իր առաջին մենագրությունն օսմանյան հպատակության ներքո ստեղծված հայ գրականության վերաբերյալ (1860-1945 թթ․), ինչպես նաև թարգմանում է օսմանահայ մտավորական և գործիչ Երվանդ Օտյանի (1869-1926 թթ․) ազդեցիկ և նախկինում չթարգմանված «Տասներկու տարի Պոլսեն դուրս» հուշագրությունը (1896-1909 թթ․)՝ «Դոլորես Զոհրաբ Լիբման» հիմնադրամի ֆինանսավորմամբ։  

Թարգմանիչ՝ Հայկուհի Մովսիսյան (Haykuhi Movsisyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: