«Ինլայթ»-ը ներկայացնում է փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու Անդրեյ Տեսլյայի ПостНаука-ում 2022 թվականի հունվարին հրապարակված «Национализм: как идеал гражданского общества стал синонимом ксенофобии» հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
Ազգայնականություն: Ինչպես քաղաքացիական հասարակության իդեալը դարձավ այլատյացության հոմանիշ
Ովքե՞ր են ազգայնականները, և արդյո՞ք ազգերը գոյություն են ունեցել մինչև Ֆրանսիական հեղափոխությունը:
Ազգայնականությունը ի սկզբանե առաջացել է որպես զուտ ձախ գաղափար, սակայն այսօր այն ուղղակիորեն հակադրվում է ձախակողմյան գործելաոճին: Քաղաքական գաղափարախոսության պատմությունը ПостНаука-ի համար ներկայացրել է փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու Անդրեյ Տեսլյան։
Ինչպես են ձևավորվել ազգերը
Ազգայնականությունը, կարճ ասած, կարելի է սահմանել որպես ուղղություն, որը նպատակաուղղված է ազգի կառուցրմանը: Հետևաբար, ազգայնականներն այն մարդիկ են, որոնք ազգակառուցումը համարում են իրենց գլխավոր առաքելությունը, իսկ ազգը՝ գերագույն արժեք։ Միևնույն ժամանակ, հետխորհրդային երկրներում «ազգայնական» որակումն ունի ոչ միայն նկարագրական, այլև բարոյական և քաղաքական ենթատեքստ: Պարզ ասած՝ վերոնշյալ երկրներում «ազգայնականը» ավելի շուտ վիրավորական բնորոշում է, քան պարզ նկարագրություն:
XVIII դարի վերջում «ազգ» [нация, nation] հասկացությունը կարելի էր կիրառել միանգամից երկու եվրոպական համայնքների՝ Անգլիայի և Ֆրանսիայի նկատմամբ: Այդ իսկ պատճառով ֆրանսիական և անգլիական ազգայականությունը անվանում են բնիկ, որն առաջացել է ներքին պատճառների հետևանքով:
Ֆրանսիական մեծ հեղափոխությունը կյանք է տվել ժամանակակից ազգայնականության գիտական տեսությանը. «ազգ» հասկացությունը սկսվեց ընկլավել որպես բոլոր դասակարգերի հավաքականություն, քաղաքացիների տարածքա-քաղաքական համայնք: Եվ այս համատեքստում ազգայնականության մյուս ձևերը սահմանվում են որպես ռեակտիվ, այսինքն՝ առաջացած արդեն գոյություն ունեցող ազգայնականության մարտահրավերին ի պատասխան:
Փիլիսոփայության գիտությունների թեկնածու, Իմանուիլ Կանտի անվան Բալթյան դաշնային համալսարանի Հումանիտար գիտությունների ինստիտուտի «Ակադեմիա Կանտիանա»-ի ավագ գիտաշխատող Անդրեյ Տեսլյա․
Արդյոք «ազգ» հասկացությունը եղել է մինչև մոդեռն ժամանակաշրջան（թարգմանչի կողմից՝ 19-րդ դարավերջ-20-րդ դարասկիզբ). Պատասխանն է՝ ո՛չ, չի եղել: Նախ՝ քանի որ չի եղել ժամանակակից քաղաքացիական համայնքը: Երկրորդ՝ «ազգ» հասկացությունը ենթադրում է, որ մարդիկ ներսում կարող են փոխազդել միմյանց հետ և՛ հորիզոնական, և՛ ուղղահայաց։ Իսկ մինչ այդ, օրինակ, կայսերական տիպի հասարակություններում յուրաքանչյուր խումբ կամ տարածք փոխազդում էր հիմնականում կենտրոնի հետ և կենտրոնի միջոցով: Բարձր մոդերնիստական ժամանակաշրջանում առաջացած ազգը դարձավ իր տեսակի առաջին քաղաքացիական համայնքը:
Ինչպե՞ս էր ազգայնականության հակառակորդն առաջարկում ազգ կառուցել
Ազգայնականությունը կարելի է բաժանել երեք հիմնական հասկացությունների՝ պետություն, ազգ և քաղաքացի:
Stato (պետություն）հասկացությունը, որպես կառավարող ապարատ՝ անկախ ինչպես կառավարողից, այնպես էլ կառավարվողներից, առաջացել է XVI դարի վերջում. մինչ այդ եղել են տարածքային-քաղաքական համայքներ: Պետության համար կարևոր է ազգի գոյությունը, այդ պատճառով էլ XIX դարի սկզբում այս կապը հաստատվեց: Հաջորդող հարյուր տարին ընդունված է համարել ազգային պետությունների կառուցման դար: Իսկ ազգը, իր հերթին, կազմված է քաղաքացիներից, որոնք իրար մեջ ձևավորում են համայնքը:
Ազգի սկզբունքը ենթադրում է, որ տարբեր ինքնություն ունեցող համայնքների բախման դեպքում գերակա հավատարմությունը պատկանում է հենց ազգին։ Օրինակ, եթե ազգը պահանջում է քաղաքացուց մի բան, իսկ եկեղեցին՝ մեկ այլ բան, ապա իսկակական քաղաքացին պետք է ընտրի հենց այն, ինչ պահանջում է ազգը: Ազգայնականությունը ձևավորում է բարձրագույն հավատարմության պահանջ, իսկ ազգային համայնքը պնդում է, որ քաղաքացու համար չի կարող լինել որևէ վերազգային քաղաքական համայնք:
Միևնույն ժամանակ «ազգայնականություն» և «ազգ» տերմինները ոչ միշտ են նույնական հանրային գիտակցության մեջ, և այս տարբերությունը լավագույնս կարելի է ցույց տալ ХХ դարի սկզբի պատմությամբ: Կադետների կուսակցության հիմնադիրներից մեկը՝ իր ժամանակի նշանավոր իրավաբան և քաղաքական գործիչ Ֆեոդոր Կոկոշնիկովը, իր աշխատանքներից մեկում բառացիորեն ասել է. «Մեր նպատակը ազգի կառուցումն է»: Իսկ հետագայում, նկարագրելով այդ ազգային համայնքի բնութագրիչները, ասել է. «Ազգը, որը մենք ուզում ենք կառուցել, պետք է ազատ լինի ազգայնականությունից»:
Ֆեոդոր Կոկոշնիկովի համար ազգայնականություն հասկացությունը նույնական չէ ազգակառուցման հետ: Ազգայնականության ներքո նա հասկանում էր այն «բացառիկությունը», որի վճռական հակառակորդն է եղել: Ավելին, նրա աշխատանքների համատեքստից կարելի է եզրակացնել, որ ազգայնականության տակ կադետը հասկացել է «էթնիկ ազգայնականությունը», որի նպատակն է ոչ միայն կառուցել ազգային համայնք, այլ նաև ստեղծել էթնիկորեն հոմոգեն համայնք:
Հետխորհրդային երկրներում* հաճախ են շփոթում նացիոնալիզմը կամ ազգայնականությունը և նացիզմը, ավելին, ազգայնականներին երբեմն նացիստ են անվանում՝ պայմանավորված քաղաքական նկատառումներով:
Նացիզմը ազգայնականության յուրահատուկ, պատմականորեն եզակի ձև է: Նացիոնալ-սոցիալիզմը ծնունդ է առել 1920-ական թվականներին Գերմանիայում և եղել է գերմանական ազգային շարժման տարբերակներից մեկը, որն առանձնանում էր բարձր ծայրահեղականությամբ և ազգային սկզբունքի սեփական ռասայական մեկնաբանությամբ: Բոլոր ազգայնականներին նացիստ անվանելը սկզբունքորեն սխալ է՝ ճիշտ այնպես, ինչպես ձախ հայացքներ ունեցող բոլոր մարդկանց ստալինիզմի կողմնակիցներ համարելը:
Ռուսական ազգայնականության ձևավորումը
Ռուսական ազգայնականությունը ծնունդ է առել Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի այլ ազգայնական շարժումների մեծ մասի հետ միաժամանակ՝ Նապոլեոնյան պատերազմների ժամանակաշրջանում։ Ռուսական ազգայնականության առաջին ներկայացուցիչները դեկաբրիստներն էին: Ֆրանսիական հեղափոխական ազգայնականության պաթոսով կլանված՝ «Русская правда»-ում Պավել Պեստելը կառուցում է ռուսական ազգային համայնքի ստեղծման հստակ ծայրահեղական տեսլականը:
XIX դարի առաջին կեսին ազգայնականությունը հանդես է գալիս գրեթե բացառապես որպես լիբերալիզմի բաղկացուցիչ մաս, իսկ հեղափոխությանը հակադրվող ռեժիմների համար դառնում է հակառակորդ:
Սակայն արդեն 1830-ական թվականներին տեղի ունեցավ կարևոր փոփոխություն. ժողովրդական լուսավորության նախարար Սերգեյ Ուվարովը հնչեցնում է «ուղղափառություն, ինքնակալություն, ժողովրդականություն» բանաձևը և փորձում շարժվել կայսրությունը ազգայնականացնելու ուղղությամբ: Թեև որպես պահպանողական՝ Սերգեյ Ուվարովը գաղափարապես հակադրվում էր ազգայնականությանը, նա հասկանում էր, որ դրանից ազատվելը կամ այն վերացնելն անհնար է: Ազգայնականությունը դարձավ եվրոպական իրականության մաս.հետևաբար, մնում էր կա՛մ անհույս դիմադրել նոր կարգուկանոնի դեմ, կա՛մ փորձել ներառել դրա տարրերը գոյություն ունեցող կարգուկանոնում՝ ազգայնականությանը զրկելով հին ռեժիմի համար խորտակիչ ուժից և միաժամանակ իրականացնելով այդ ռեժիմի փոփոխությունը:
Այս և հարակից գաղափարները դրվեցին «մեծ ռուսական ազգ» ծրագրի հիմքում միավորելով վելիկո-, բելո- և մալոռուսներին որպես կայսրության ազգային կորիզ: Մինչև Ռուսական կայսրության փլուզումը «մեծ ռուսական ազգը» մնում էր կայսերական ազգային ծրագիր, որը բավականին կենսունակ էր, և որի ազդեցությունն ակնհայտ է նաև մեր օրերում:
ԽՍՀՄ կազմավորման ժամանակաշրջանում «մեծ ռուսական ազգի» գաղափարը մեռնում է: Խորհրդային Միությունը Ռուսական կայսրության վերաձևավորումն էր՝ հիմնված արմատապես նոր սկզբունքների վրա։ Այդ իսկ պատճառով, հատկապես 1920-ական թվականների քաղաքականության համար բնորոշ էր տարածքային ազգային համայնքերի ձևավորումը: Շեշտը դրված էր տեղական ազգային քաղաքականության, ազգային կրթության և ազգային լեզվով գրականության վրա: Եվ սա սկզբունքային խզում էր Ռուսական կայսրության հետ՝ փորձելով կառուցել «ազգերի կայսրություն»:
Ժամանակակից ռուսական ազգի ստեղծման վրա ազդել են հատկապես 1930-1950-ական թվականները: Պատմաբան Դևիդ Բրանդենբերգերը իր «Նացիոնալ-բոլշևիզմ: Ստալինյան զանգվածային մշակույթը և ռուսական ազգային ինքնության ձևավորումը (1931-1956)» գրքում նկարագրում է զանգվածների մոտ միասնական ինքնության, մշակութային և պատմական չափանիշների, ընդհանուր լեզվի ձևավորումը: Եվ այս գործընթացը տեղի է ունենում հենց այն ժամանակաշրջանում, երբ երկրում սկզբնավորվում են զանգվածային կրթությունը, թերթերը, ռադիոն ու հեռուստատեսությունը, և օրլովյան գյուղացին, դառնալով 1950-ականներին քաղաքաբնակ, այդ տարիներին սովորեց ճանաչել իրեն որպես ռուս:
Ազգայնականությունը, Ռուսաստանը և մշակութային սինթեզը**
Այժմ Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքացիների ճնշող մեծամասնությունը, պատասխանելով «ի՞նչ ազգի եք ձեզ համարում» հարցին, ասում է. «Ես ռուս եմ»։ Կախված հետազոտությունից՝ այս ցուցանիշը տատանվում է 80-ից 90%-ի միջև: Միևնույն ժամանակ ժամանակակից Ռուսաստանը շատ հարցերում շարունակում է զարգացնել խորհրդային փորձը՝ զբաղվելով ազգային-տարածքային կառուցմամբ. երկրում կան ազգային հանրապետություններ և ինքնավար շրջաններ: Այս գործընթացների արդյունքում այժմ հանրային դաշտում գոյություն ունեն ազգային հարցի երկու ծայրահեղ ձևկերպում՝ «Ռուսաստանը ռուսների համար» և «Ռուսաստանը բազմաթիվ ազգերի համար»:
«Ազգային պետություն» հասկացությունը սերտորեն կապված է «միատարր պետություն» հասկացության հետ: Իսկ ժամանակակից Ռուսաստանը, ամենաքիչը իրավաբանական տեսանկյունից, դաշնություն է, այն էլ՝ յուրահատուկ դաշնություն՝ ազգային հանրապետություններով և ավելի ավանդական սուբյեկտներով, ինչպիսիք են մարզերը և շրջանները: Քաղաքական համայնքի այս ձևավորումը արդեն չի թույլատրում ուղիղ կերպով խոսել ազգային պետության մասին:
Հարց է առաջանում՝ պատկերացնու՞մ եք, որ Ռուսաստանը դառնա ազգային պետություն։ Այդ մասին ուղիղ ոչ մեկը չի հայտարարել և դժվար էլ հայտարարի մոտակա տարիներին, բայց մենք տեսնում ենք, որ վերջին երկու տասնամյակների պետական քաղաքական որոշումների մի ամբողջ շարք այսպես թե այնպես տանում է այդ կողմ: Կարող եք հիշել երկու ամենահայտնի օրինակները, որոնք բոլորի շուրթերին են: Առաջինը՝ իրավական ակտերից դաշնային սուբյեկտների՝ հանրապետությունների ղեկավար պաշտոնի «նախագահ» անվանման վերացումը. երկրի ներսում կարող է լինել միայն մեկ նախագահ։ Եվ երկրորդը՝ ազգային լեզուների ուսումնասիրության մասին օրենքն է, որը պետք է իրականացվի «առանց ռուսաց լեզվին վնասելու»։ Օրենքի դեմ ակտիվորեն բողոքեցին ազգային հանրապետությունների ներկայացուցիչներ՝ նշելով, որ «լեզվի կամընտրական ուսումնառությունը նշանակում է, որ հանրապետությունների մայրենի լեզուները, արդյունքում կհամարվեն ոչ պարտադիր ուսումնասիրվող առարկաներ»: Բայց, այնուամենայնիվ, 2018 թվականի հուլիսին օրենքն ընդունվեց։
Ռուսաստանի տարածքում գոյություն ունեցող ոչ ռուսական ազգայնականությունները մոբիլիզացված են և ունեն լավ ենթակառուցվածքներ։ Այդ պատճառով դրանք «վերացնելու» փորձերի հետևանքները չափազանց վտանգավոր են թվում. ավելին, ենթակառուցվածքների ձևավորված լինելը, անհնար է դարձնում դրանց լիարժեք ինտեգրումը ռուսական ազգային համայնքի մեջ: Երբեմն ցույց են տալիս, այսպես ասած մշակութային սինթեզի տարբերակը, որը մասնավորապես աշխատել է ԱՄՆ-ում: Բայց նման փոփոխությունները հնարավոր են միայն արդյունաբերական հասարակության անցման շրջանում, երբ ձևավորվում են քաղաքացիների առաջին սերունդները: Ռուսաստանը այդ փուլից արդեն շատ հեռու է: ” Անդրեյ Տեսլյա
Ազգայնականության շեղումը. ինչպես ձախական գաղափարը դարձավ աջական
Ինչպես արդեն նշվեց, ազգայնականությունը բացառապես ձախական («լիբերալիզմ-պահպանողականություն» երկատման իմաստով) գաղափար էր: XIX դարի երկրորդ կեսին աջերին հաջողվեց ներառել ազգայնականությունը սեփական օրակարգում՝ դրանով իսկ բարդացնելով գաղափարական պատկերը: Միևնույն ժամանակ ձևավորվում է 19-րդ դարի «երրորդ մեծ գաղափարը»՝ սոցիալիզմը, որն իր նպատակն էր համարում վերպետական միավորումը, աշխատավորների համերաշխությունը, այլ ոչ թե դասակարգերի համախմբումը ազգային համայնքի շրջանակներում՝ ընդդեմ այլ համայնքների:
Սակայն 20-րդ դարի ընթացքում ազգային-ազատագրական և գաղութային շարժումները, որոնք հաճախ պիտակավորվել են որպես ձախական, եղել են ազգային: «Ազգայինն» այստեղ ոչ թե տեսական նպատակ էր, այլ գործում էր որպես «ճանապարհ դեպի արդիականություն»՝ անկախություն ձեռք բերելով արտաքին գերիշխանությունից, ճանապարհ բացելով դեպի սոցիալական վերակառուցում։
Բայց ժամանակակից քաղաքական միջավայրում ազգայնականները հանդիպում են որպես աջեր: Այս միտումն հատկապես նկատվում է մեր օրերում, քանի որ ձախակողմյան գործիչները հաճախ ավելի սերտորեն կապված են ինքնության քաղաքականության հետ: Եվ այս հարցում նրանք սկզբունքորեն տարբերվում են ազգայնականությունից, որն ուղղված է մեկ մեծ կապի, մեկ նույնականության ձևավորմանը:
Միևնույն ժամանակ, նույնիսկ ХХ դարի սկզբի ձախակողմյան մտքի դասականները, ինչպիսիք են Գեորգի Պլեխանովը և Վլադիմիր Լենինը, զբաղվում էին խոշոր ինքնությունների հարցերով: Լենինը պնդում էր, որ սոցիալ-դեմոկրատիան պետք է քանդի չտարբերակված ժողովրդին և դրա փոխարեն կառուցի գիտակից, մտածող պրոլետարիատ: Վերջին տասնամյակների ձախական գործելակերպը հրաժարվել է մեծ համայնքներից. այն, հակառակը, կապված է աշխատանքի, աջակցության և բազմաթիվ տարբեր ինքնությունների խթանման հետ: Եվ եթե ձախ շարժումների նախկին տարբերակները կարելի էր զուգակցել ազգայնականության հետ, ապա ազգայնականությունը պարզապես չի կարող ներառվել ժամանակակից ձախ գաղափարների մեջ։
Ազգայնականությունը լա՞վ է, թե՞ վատ
Ազգը, առաջին հերթին քաղաքական սուբյեկտ է, որովհետև կարող է ձևավորվել տարբեր հիմքերով, օրինակ՝ ըստ մշակույթի և լեզվի: Հենց ազգայնականությունն է կարող ձևավորել այնպիսի երևույթներ, ինչպիսիք են քաղաքացիությունը, քաղաքական մասնակցությունը, քաղաքական սուբյեկտայնությունը: Երբ հանդես են գալիս ազգի դեմ, կարևոր է հասկանալ, որ այդ հարցի հետ մեկտեղ հարցականի տակ են դրվում այդ նույն քաղաքացիության, ազգային ներկայացուցչության, քաղաքացիական համերաշխության և բազմաթիվ այլ, սովորաբար դրականորեն պիտակավորված կատեգորիաների իրականությունը և լինելությունը:
Այնուամենայնիվ, հաճախ զանգվածային գիտակցության մեջ անբաժանելի կապ է առաջանում ազգայնականության և այն բանի միջև, ինչը շատ կոպիտ կերպով անվանում են էթնիկական ազգայնականություն, երբ ազգային համայնքը սահմանվում է ըստ արյան կամ ծագման։ Ներառման այս չափանիշներն արդեն վտանգավոր են. հենց դրանց դեմ են հաճախ հանդես գալիս ազգայնականության հակառակորդները՝ նույնացնելով այն «հողի և արյան» հետ։
Միևնույն ժամանակ ազգայնականությունը արևմտյան քաղաքական համայնքերի մեծամասնության մոտ հաճախ ստանում է բացասական պիտակավորվում: Խնդիրն այն է, որ ազգային շարժումը և ազգային ինքնությունը շատ հարցերով կառուցվում են նույնականացման միջոցով՝ հիմնված բացասական փորձի վրա. կա՛մ «մենք լավն ենք, իսկ ուրիշները՝ վատը», կա՛մ «մենք ուրիշ ենք, տարբերվում ենք մնացածից»: Այս տարանջատումը, երբ ինքնատարբերակումը կառուցվում է ուրիշների հետ համեմատության վրա, խաղում է կարևոր դեր այնքանով, որ հակառակորդները հաճախ նկարագրվում են բացասական, նվաստացուցիչ ձևով:
Այսինքն՝ այլատյացությունը ապրիորի դրված է ազգայնականության մեջ որպես դրա բաղադրիչներից մեկը, քանի որ ազգայնականությունը արդեն սկզբից ենթադրում է «մենք և ուրիշները» և հաստատում է մարդու բարձրագույն հավատարմությունը իր ազգային համայնքին: Եվ այդ պատճառով ազգայնականությունը մշտապես սպառնում է վերածվել այլատյացության:
Ծանոթագրություն
*(թարգմանչի կողմից) Թեև բնագրային տարբերակում նշվում է Ռուսաստանի մասին, սակայն մեր կարծիքով՝ սույն պնդումը վերաբերում է առհասարակ բոլոր հետխորհրդային երկրներին։
**(թարգմանչի կողմից) Բնագրում ռուսերեն «плавильный котел» արտահայտությունը բառացիորեն նշանակում է «հալեցման կաթսա», բայց կիրառվում է հիմնականում որպես մետաֆոր, որը նկարագրում է տարբեր մշակույթների, ազգությունների, հավատալիքների միախառնումը մեկ միասնական հասարակության մեջ։
Թարգմանիչ՝ Մանե Թովմասյան (Mane Tovmasyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են։
Ինչ կարդալ ազգայնականության մասին
- Бенедикт Андерсон. Воображаемые сообщества. Размышления об истоках и распространении национализма / Пер. с англ. В. Николаева; Вступ. ст. С. Баньковской. — М.: «КАНОН-пресс-Ц», «Кучково поле», 2001. — 288с.
- Эрнст Геллнер. Нации и национализм / Пер. с англ. Т. В. Бредниковой, М. К. Тюнькиной; ред. и послесл. И. И. Крупника. — М.: Прогресс, 1991.
- Алексей Миллер. Нация, или Могущество мифа. — СПб. : Издательство Европейского университета в Санкт-Петербурге, 2016.
- Андрей Тесля. «Истинно русские люди»: История русского национализма. — М.: РИПОЛ-Классик, 2018.
- Бернард Як. Национализм и моральная психология сообщества / Пер. с англ. К. Бандуровского; науч. ред. перевода М. Дондуковский. — М: Изд-во Института Гайдара, 2017.