Nobel Minds 2025 – Նոբելյան դափնեկիրների բացառիկ քննարկում

By
Enlight Studies
-
Nobel Minds 2025 – Նոբելյան դափնեկիրների բացառիկ քննարկում

Գիտելիքի սահմանների ուսումնասիրություն և ապագայի հեռանկարներ

Յուրաքանչյուր տարի Նոբելյան մրցանակակիրները հավաքվում են՝ կիսելու իրենց գիտական նվաճումները և անդրադառնալու դրանց գործնական նշանակությանը։ Nobel Minds 2025 քննարկումն անցկացվեց Ստոկհոլմի Թագավորական պալատում՝ Բեռնադոտյան գրադարանում, Թագաժառանգ արքայադուստր Վիկտորիայի և արքայազն Դանիելի ներկայությամբ։ Քննարկումը վարում էր BBC-ի լրագրող Լյուսի Հոքինգսը (Lucy Hockings)՝ ուսանողների և հյուրերի մասնակցությամբ։

Այս տարվա զրույցի առանցքում այն հարցն էր, թե ինչպես են գիտական գաղափարները վերածվում գործնական լուծումների՝ տեխնոլոգիայի, քաղաքական որոշումների, ֆինանսավորման և կրթության փոխկապակցված ազդեցության շնորհիվ։

2025 նոբելյան մրցանակակիրները (քննարկման մասնակիցների անուններն ընդգծված են)

📜 Ֆիզիկայի Նոբելյան մրցանակ (2025) | Ջոն Քլարք (John Clarke), Միշել Դևորե (Michel H. Devoret) և Ջոն Մարտինիս (John M. Martinis)՝ էլեկտրական շղթայում մակրոսկոպիկ քվանտային թունելավորման և էներգիայի քվանտացման հայտնաբերման համար։ 

📜 Քիմիայի Նոբելյան մրցանակ (2025) | Սուսումու Կիտագավա (Susumu Kitagawa), Ռիչարդ Ռոբսոն (Richard Robson) և Օմար Յագի (Omar M. Yaghi)՝ մետալ-օրգանական շրջանակների (MOF) մշակման համար։

📜 Ֆիզիոլոգիայի կամ բժշկության Նոբելյան մրցանակ (2025) | Մերի Բրունկոու (Mary E. Brunkow), Ֆրեդ Ռամսդելլ (Fred Ramsdell) և Շիմոն Սակագուչի (Shimon Sakaguchi)՝ ծայրամասային (պերիֆերիկ) իմունային հանդուրժողականության վերաբերյալ հայտնագործությունների համար։ 

📜 Տնտեսագիտության Նոբելյան մրցանակ (2025) | Ջոել Մոքիր (Joel Mokyr), Ֆիլիպ Աջիոն (Philippe Aghion) և Փիթեր Հաուիթ (Peter Howitt)՝ տեխնոլոգիական առաջընթացի, ինովացիայի և «ստեղծարար կործանման» (creative destruction) միջոցով կայուն աճի մեխանիզմների բացատրության համար։ 

📜 Խաղաղության Նոբելյան մրցանակ (2025) | Մարիա Կորինա Մաչադո (María Corina Machado)՝ Վենեսուելայում ժողովրդավարության և մարդու իրավունքների համար անխոնջ պայքարի համար։

📜Գրականության Նոբելյան մրցանակ (2025) | Լասլո Կրասնահորկաի (László Krasznahorkai)՝ հունգարացի գրող, ում ստեղծագործությունները ընդգծում են արվեստի ուժը ապոկալիպտիկ սարսափի մեջ։

Քննարկման հիմնական թեմաները

Տեսությունից դեպի պրակտիկա

Դափնեկիրները բազմիցս շեշտեցին, որ գիտական հայտնագործության արժեքը լիարժեք բացվում է այն պահին, երբ այն կիրառվում է իրական խնդիրների լուծման համար։ Քննարկման մեջ սա երևաց տարբեր ուղղություններով՝ քվանտային չիպերից մինչև CO₂-ի որս, և իմունային համակարգի կարգավորումից մինչև տնտեսական աճի քաղաքականություն։ [World Economic Forum (այսուհետ՝ WEF)]

Տնտեսական աճ և ինովացիա

Տնտեսագետ դափնեկիրները հիշեցրին, որ մարդկության պատմության զգալի հատվածում ստագնացիան եղել է նորմա, իսկ կայուն աճը՝ համեմատաբար նոր երևույթ։ Ներկայացվեց «ստեղծարար կործանման» տրամաբանությունը․ նոր տեխնոլոգիաները առաջընթաց են բերում, բայց միաժամանակ փոխարինում են հներին՝ ստեղծելով հաղթողներ ու պարտվողներ, ինչը պահանջում է ճիշտ քաղաքական լուծումներ և անվտանգության ցանցեր։ [WEF] 

Միջոլորտային համագործակցություն

Քննարկման ընդհանուր ձևաչափը հենց միջոլորտային էր․ ֆիզիկան, քիմիան, բժշկությունը և տնտեսագիտությունը ներկայացվում են որպես փոխկապակցված համակարգ, հատկապես երբ խոսքը գնում է կլիմայի, հանրային առողջության, տեխնոլոգիական մրցունակության և կրթության մասին։

Հաջորդ սերունդների ոգեշնչում

Ուսանողների հարցերը ցույց տվեցին՝ երիտասարդների համար կարևոր է ոչ միայն գիտական արդյունքը, այլ նաև՝ ինչպես է կառուցվում գիտական ուղին, ինչ դեր ունեն հարցադրումները և հարցեր տալը, մենթորությունը, սխալվելու թույլատրելիությունը և հետազոտական միջավայրի մշակույթը։

Բարոյական չափանիշներ և էթիկա

AI-ի կիրառումը բժշկության և գիտության մեջ քննարկվեց նաև էթիկայի տեսանկյունից՝ տվյալների որակ, վերահսկողություն, չարաշահումների ռիսկեր և պատասխանատվության մեխանիզմներ։

Դափնեկիրները և նրանց նվաճումները

Ֆիզիկա | Քվանտային մեխանիկան՝ «մարդու մասշտաբով»

Ֆիզիկայի մրցանակը տրվել է այն փորձարարական աշխատանքի համար, որը ցույց է տվել՝ քվանտային երևույթները կարող են դրսևորվել ոչ միայն միկրոաշխարհում, այլ նաև էլեկտրական շղթաների մակրոսկոպիկ համակարգերում։ Սա կարևոր հիմք է դարձել քվանտային չիպերի և քվանտային հաշվարկների ապագայի համար։ [AP News]

Նշենք նաև համատեքստը․ 2025-ը հռչակվել է Քվանտային գիտության և տեխնոլոգիայի միջազգային տարի՝ նշելով քվանտային մեխանիկայի ձևավորման 100-ամյակը։ [UNESCO]  

Քիմիա | «Մոլեկուլային ճարտարապետություն» և կլիմայական լուծումներ

Քիմիայի մրցանակը տրվել է մետալ-օրգանական շրջանակների (MOF) մշակման համար՝ ծակոտկեն նյութերի մի դաս, որոնք հնարավոր է «կառուցել» վերահսկելի ձևով՝ ներսում ստեղծելով մեծ տարածքներ, որտեղ կարելի է պահել կամ ֆիլտրել գազեր ու այլ նյութեր։ Նշվեցին գործնական կիրառություններ՝ CO₂-ի որս և պահեստավորում, ջրի «հավաքում» օդից, ջրածնի պահեստավորում և PFAS-ի նման «ընդմիշտ քիմիկատների» հեռացում ջրից։ [Reuters]

Քննարկման մեջ առանձնացավ նաև մի միտք․ գիտական լուծումները հաճախ արդեն կան, իսկ խնդիրը դառնում է մասշտաբավորումն ու քաղաքական/ֆինանսական կամքը։ [WEF] 

Բժշկություն | Իմունային համակարգի «անվտանգության պահապանները»

Բժշկության մրցանակը վերաբերում է ծայրամասային իմունային հանդուրժողականությանը՝ այն մեխանիզմներին, որոնք կանխում են իմունային համակարգի ինքնահարձակումը։ Դափնեկիրները ներկայացրին, թե ինչպես են կարգավորիչ T բջիջների (regulatory T cells) հետազոտությունները հիմք դարձել նոր բուժական ուղղությունների համար՝ աուտոիմուն հիվանդություններից մինչև օրգանների փոխպատվաստման հաջողության բարձրացում, և որոշ մոտեցումներ՝ քաղցկեղի բուժման համար։

Քննարկման մեջ հնչեց նաև «բուժում» (cure) բառի շուրջ կարևոր տարբերակումը․ դա բարձր շեմ է, բայց այսօր արդեն երևում է ճանապարհը՝ հատկապես բջջային/գենային թերապիաների զարգացման պայմաններում։

Տնտեսագիտություն | Ինովացիայից դեպի կայուն աճ

Տնտեսագիտության մրցանակակիրները բացատրեցին, թե ինչպես է տեխնոլոգիական առաջընթացը ստեղծում կայուն աճի նախապայմաններ, և ինչու են քաղաքականության ու ինստիտուտների որոշ ընտրություններ արագացնում կամ դանդաղեցնում ինովացիան։ Քննարկվեց նաև Եվրոպայի նորարարական միջավայրի թեման՝ միասնական շուկայի թերի գործարկում, ֆինանսական էկոհամակարգերի սահմանափակումներ և պետական խթանների արդյունավետության հարցը։ [Le Monde.fr]

Գիտության և տեխնոլոգիայի գլոբալ մարտահրավերները

Արհեստական բանականության դերը

AI-ն ներկայացվեց ոչ միայն որպես ռիսկերի աղբյուր, այլ նաև որպես հետազոտությունը արագացնող գործիք՝ հատկապես մեծ տվյալների վերլուծության և նյութագիտության մեջ՝ նոր նյութերի որոնում, փորձերի օպտիմիզացում, սխալների/«բացասական արդյունքների» ներառում մոդելներում։ Քննարկման մեջ հնչեցին երկու կարևոր մտքեր. AI-ն անհրաժեշտ է մեծածավալ տվյալները («մարդկային ուղեղից դուրս») վերլուծելու համար, բայց առանց տվյալների որակի վերահսկման և պատասխանատու կարգավորման՝ հնարավոր են լուրջ սխալներ ու չարաշահումներ։

Կլիմայի փոփոխություն և բնապահպանություն

Քիմիայի դափնեկիրների քննարկումը կապվեց կլիմայի թեմային՝ CO₂-ի կառավարման տեխնոլոգիաները ներկայացնելով որպես լուծումների կարևոր շերտ, բայց ընդգծելով, որ առանց լայնամասշտաբ ներդրման և համագործակցության՝ ազդեցությունը սահմանափակ կմնա։ 

Հետազոտությունների ֆինանսավորում

Քննարկվեց պետական ֆինանսավորման դերի փոփոխությունը, ինչպես նաև մասնավոր կապիտալի ներգրավվածությունը՝ երբեմն բացառիկ օրինակներով, երբ ներդրումը մղվում է ոչ թե շահույթից, այլ ազդեցությունից (impact) ելնելով։

Կրթություն և STEM առարկաներ

Քննարկման մի կարևոր գիծը կրթությունն էր՝ ֆիզիկան և քվանտային թեմաները ավելի «ինտուիտիվ» ու հետաքրքիր դարձնելու, ինչպես նաև STEM-ում կանանց/աղջիկների ներկայացվածությունը բարձրացնելու անհրաժեշտության մասին։

Եվրոպայի նորարարության մարտահրավերները

Ուսանողական հարցից հետո շեշտվեց, որ նորարարության համար պետք են ոչ միայն գաղափարներ, այլ նաև՝ շուկայի ամբողջականություն, ռիսկի ֆինանսավորում և ճիշտ կարգավորումներ, որոնք չեն խեղդում մրցակցությունը։

Անձնական պատմություններ և շարժառիթներ

Քննարկումը կենդանի դարձավ նաև անձնական դրվագներով՝ ինչպես են նրանք սիրահարվել գիտությանը, ինչպիսի դժվարությունների միջով են անցել, և ինչ սովորություններ են ձևավորել գիտնականի մտածողությունը (օրինակ՝ ամեն օր հարց տալու մշակույթը)։ Այս շերտը հատկապես կարևոր էր ուսանողների համար՝ ցույց տալով, որ գիտական ուղին հաճախ սկսվում է հետաքրքրությունից և համառությունից, ոչ թե «մրցանակի նպատակադրումից»։

Ամփոփելով

Nobel Minds 2025-ը ընդգծեց մեկ պարզ գաղափար՝ գիտությունը միայն տեսություն չէ։ Այն գործիք է՝ աշխարհը հասկանալու և փոխելու համար, բայց դրա ազդեցությունը կախված է նաև հասարակության պատրաստակամությունից՝ ներդնել, կարգավորել, կրթել և վստահել։ Մի կողմից քննարկվեցին ռեսուրսների սահմանափակումները և անհավասարությունները, մյուս կողմից հնչեց հակակշիռ միտքն առ այն, որ նոր գաղափարները չեն սպառվում, եթե մենք պահպանում ենք ազատ հետազոտության ու պատասխանատու կիրառման մշակույթը։

Դիտեք քննարկումը

Միջոցառման ամբողջական քննարկումը հասանելի է YouTube հարթակում՝ Nobel Minds 2025։

Նյութը մշակվել է AI-ի հետ համահեղինակությամբ։ © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են։

Ընթերցանության հարակից նյութեր