Միակ այլընտրանքը սեփական այլընտրանքն է
Շուրջ 250 տարի առաջ բեռլինյան ամսագրերից մեկում լույս տեսավ գերմանացի իմաստասեր Իմանուիլ Կանտի «Պատասխան՝ ինչ է լուսավորությունը հարցին» էսսեն:
Կանտը պատասխանում էր՝ Լուսավորությունը մարդու ելքն է անչափահասությունից, որում նա գտնվում է սեփական մեղքով, և դրա պատճառը ոչ թե ողջամտության անբավարարությունն է, այլ անհամարձակությունը և անվճռականությունը:
Այս տարի Հայոց պետականության անկախության 25-ամյակը լրացավ: Այս երկու տասնամյակների էությունն ու բովանդակությունն ամփոփում ենք՝ խոսելով, քննարկելով, հայհոյելով, պատերազմելով, հպարտանալով, արտագաղթելով…
| Անկախության ձեռքբերումներն ու բացթողումները
Անկախության ճանապարհը հեշտ անցանելի չէ. այդ ճանապարհին լինում են և՛ կորուստներ, և՛ սխալներ, բայց և ձեռքբերումներ ու բացթողումներ:
Սկսենք ձեռքբերումներից. երկու կարևորագույն ձեռքբերումներ ենք առանձնացնում՝ առաջինը ՀՀ ՄԱԿ-ի անդամ դառնալը. հավանաբար սա շատերի մոտ ժպիտ կառաջացնի, բայց ինչո՞վ էր կարևոր ՄԱԿ-ին անդամակցությունը: Աշխարհում գոյություն ունի շուրջ 3000-4000 էթնոս, աշխարհում կա ճանաչված շուրջ 200 պետություն, ՀՀ-ն այս 200 պետություններից մեկն է: Մինչ օրս էլ ցանկացած էթնոսի, ժողովրդի համար պետության կառուցումը, պետականությունը մնում են ցանկալի նպատակ: Այս ճանապարհը մենք արդեն անցել ենք:
Երկրորդ ձեռքբերումը, որն ընդհանրապես հայոց պատմության և մասնավորապես՝ նրա նորագույն շրջանի կարևորագույն իրողություններից էր, միանշանակ Արցախյան ազատամարտն էր, որովհետև սա անկախություն բերած ու անկախության սերնդի հաղթանակն էր: Եվ հենց սրանով էլ նաև պայմանավորված է մեր անկախության չափն ու անկախության կշիռը:
Ինչ վերաբերում է բացթողումներին, ապա ամենակարևոր և ամենաէսսենցիալ բացթողումն այն է, որ մենք այս տարիների ընթացքում չկարողացանք ձևավորել անկախ գիտակցությամբ քաղաքացիների: Այսօր հաճախ ենք խոսում Հայաստանում քաղաքացիական հասարակության ձևի և բովանդակության մասին, և տրվում են բազում բնորոշումներ: Փաստ է, որ այս դաշտը բաց է մնացել, և սա մեր խնդիրն է, որն այլևս պետք է լուծվի:
Պետությունը շենք չէ, պետությունը իշխանություն չէ, պետությունը ռեժիմ չէ, պետությունը քաղաքացին է:
#AcoyaTalks
Հասարակությունների կայացումն ընթանում է ժամանակային երեք չափույթներում՝ անցյալ, ներկա, ապագա: Բրիտանացի մտածող Առնոլդ Թոյնբին կարծում էր՝ այն հասարակությունները, որոնք ուղղորդված են դեպի անցյալ, դատապարտված են չգոյության, այն հասարակությունները, որոնք ապրում են, միտված են դեպի ներկա, դատապարտված են լճացման, և միայն այն հասարակություններն են ունակ զարգանալու, որոնք միտված են դեպի ապագա:
Մյուս բացթողումն այն էր, որ մենք այս տարիների ընթացքում նաև ապագայի տեսլական, որպես այդպիսին, չկարողացանք ձևակերպել, որովհետև մեզանից յուրաքանչյուրն ապրում է տարբեր ապագաներում: Հայ հասարակությանը բնորոշ է անցյալի ֆետիշացումը, ներկային՝ քիչ կոպիտ, գոյության կենդանական բնազդը, իսկ ապագան մեզանում ժամանակային չափույթից դուրս է մնացել:
Դրա մասին խոսում է հենց այն, երբ հայության երեք բևեռները՝ Հայաստան, Սփյուռք և Արցախ, միավորվում են կա՛մ Ցեղասպանության իրողության շուրջ, որն անցյալական իրողություն է, կա՛մ մեզ համախմբում է Արցախյան հիմնահարցը, որը մեզ համար կենսական նշանակություն ունի, հետևաբար սա մեր ներկայի խնդիրն է: Իսկ ապագայում մեզ կարծեք թե ոչինչ չի միավորում:
Իսկ ապագայի մոդելավորումը, ծրագրավորումը և ուրվագծումն արտակարգ կարևոր են, անգամ, եթե այդ ապագայի նախագիծն ուտոպիկ է, ապա այդ ուտոպիան ևս կարևոր է, քանի որ դա սոցիալական իրականությունն ուղեկցող ամենակարևոր իրողություններից մեկն է: Այն ժողովուրդները, որոնք չունեն երազանք, հաճախ են ընկնում ծայրահեղությունների մեջ, և այսօր մենք տեսնում ենք դրանց սերմերը մեզանում:
| Ինչո՞վ են պայմանավորված բացթողումները
Հայաստանում հիմնականում բոլոր նախաձեռնությունները բխում են անհատական գոյատևման կենսափիլիսոփայությունից: Մեզանում չկան միասնաբար գործելու, միասնական պահանջմունքներ ձևավորելու միտումներ: Մենք ունենք տարբեր մասնավոր, անհատական, խմբային շահեր, բայց ընդհանուր շահեր չունենք: Ֆրանսիացի մտածող Դերիդան նշում էր՝ եթե կոնկրետ ժամանակաշրջանը, հասարակությունը կամ կոնկրետ անհատը չունեն իրենց պահանջմունքներն արտահայտելու դիսկուրսիվ միջոցներ, ապա վերածվում են «զոհի»՝ դատապարտված լռության:
Բացթողումները հասկանալու համար անհրաժեշտ է անդրադառնալ և վերլուծել հասարակական կենսակերպը: Այստեղ նկատում ենք, որ հայ հասարակությանը բնորոշ է ավանդական մշակույթը, մենք ավանդական հասարակություն ենք, և մեր խնդիրն է ավանդականից անցում կատարել քաղաքական, քաղաքացիական հասարակության: Ո՞րն է սրանց էական տարբերությունը. ավանդական հասարակությունները, լինելով առավելապես փակ համակարգեր, նրանց բնորոշ է դոգմատիզմն ու կարծրատիպային մտածողությունը: Հետևաբար այստեղ չկան տեսական մակարդակում խնդիրները քննելու և լուծելու միտումներ, ընդհակառակը, այստեղ խնդիրները թաքցվում կամ օտարվում են: Եվ սա շատ հաճախ հանգեցնում է նման հիվանդագին ծայրահեղությունների, որոնք են օրինակ , ” մետ, -ֆոբ, -ֆիլ երևույթները՝ ռուսամետ, ամերիկամետ, եվրոպամետ, ռուսաֆիլ… ” երբ սեփական խնդիրները լուծելու անկարողունակությունը կամ լուծելու հնարավորությունը մենք դնում կամ բարդում ենք տարբեր պետությունների, ժողովուրդների, կազմակերպությունների վրա: Ստացվում է՝ այս տարիների ընթացքում մենք այդպես էլ չդարձանք պետականամետ կամ հայաստանամետ:
Բացթողումները պայմանավորող մյուս հանգամանքն իշխանություն և հասարակություն դիսկուրսն է: Այստեղ արձանագրում ենք, որ հասարակության և իշխանության մեջ առկա է մեծ անջրպետ: Իշխանությունը մեզանում նեգատիվ ընկալում ունի, այն ասոցացվում է կեղծիքի, բռնության, ճնշման, ստի հետ:
Ընդհանրապես, իշխանավարական վարչակարգերը միտված չեն կոնֆլիկտների, որովհետև կոնֆլիկտների պարագայում նրանք ստիպված են բռնի ուժ կիրառել, մինչդեռ այս գաղափարական լղոզվածության պայմաններում (որովհետև Հայաստանում քաղաքական դաշտն ամեն դեպքում ամորֆ է դեռևս) իշխող կուսակցությունը հեշտությամբ կարողանում է չեզոքացնել ընդդիմադիրների ուժերին և սեփական քաղաքականությանը հավատարիմ դարձնել նրանց: Հայտնի խոսք կա՝ «Իշխանությունը փչացնում է, բացարձակ իշխանությունը փչացնում է բացարձակ ձևով»:
Իշխանություն և հասարակություն հարաբերությունների մասին Ֆուկոն հետաքրքիր դիտարկում ուներ, երբ նշում էր, որ իշխանությունը համատարած երևույթ է, սակայն համատարած է ոչ այն պատճառով, որ այն գրավում է ամեն ինչ, այլ այն պատճառով, որ դուրս է գալիս ամեն տեղից. այն տարասեռ ելքեր ունի: Հետևաբար, իշխանության հարաբերությունները նույն ուժի հարաբերություններն են, այդ թվում և՝ հակադրությունների, դիմադրությունների հարաբերությունները: Նշանակում է, որ այդ հարաբերությունները միշտ շրջելի են, և հասարակությունը միշտ ունի հնարավորություններ՝ մշակելու սեփական այլընտրանքները:
Այսօր պետք է հստակ գիտակցվի, որ որևէ քաղաքական ուժի փոփոխությամբ չէ, որ լուծվելու են խնդիրները: Հասարակությունը միշտ կարող է մշակել սեփական այլընտրանքները և դա կարող է անել միայն մասնակցության միջոցով:
#AcoyaTalks
Մասնակցությունը կրթական-դաստիարակչական նշանակություն ունի, քանի որ մասնակցելով՝ մարդը դառնում է սոցիալապես և քաղաքականապես ավելի ակտիվ: Մասնակցության շնորհիվ մարդը մնում է իր իրավունքների և ազատությունների տերը: Ընդ որում, երբ ասում ենք ազատություն, այն անպայմանորեն ենթադրում է պատասխանատվություն:
Մասնակցության հակառակ վեկտորն անտարբերությունն է, որը ևս մեր բացթողումները պայմանավորող հանգամանքներից մեկն է:
Իսկ անտարբերության մասին Գրամշին հրաշալի միտք ունի: Նրա «Անտարբերություն» հոդվածը, որն ուղղված էր հասարակության այն շերտին, որի համար գոյություն ունեցող իրականությունը դիտարկվում է որպես տրվածություն և որում այլընտրանքային իրողությունն անգամ չի քննարկվում, նշում էր, որ, եթե մարդը ծնվել է, ապա նա չի կարող չլինել մասնակից, չի կարող չլինել քաղաքացի: Այն, ինչը տեղի է ունենում, տեղի է ունենում ոչ այնքան այն պատճառով, որ ոմանք դա են ուզում, այլ, որ մարդկանց մի մեծ զանգված հրաժարվում է իր կամքից, որովհետև անտարբերությունը կյանք չէ, կամք չէ, այլ անկամություն է, մակաբուծություն, վախկոտություն:
| Այլընտրանքը
Այո, իրավիճակը ճգնաժամային է, սակայն ճգնաժամը հոգեվարք չէ, կոլապս չէ: Հունարեն տերմինաբանությամբ էլ ճգնաժամ տերմինը (κρίσις /krísis/, κρίνω /krínō/) նշանակում է գնահատում եմ, ընտրություն եմ կատարում, վճիռ եմ կայացնում: Մեր խնդիրն է ծանրութեթև անել ստեղծված իրավիճակը և ստեղծել այլընտրանքներ: Պետք է օրակարգի հարց դառնա մասնակցային ժողովրդավարության հայեցակարգը, իսկ ժողովրդավարությունը հասարակական ինքնագործունեության ձև է առաջին հերթին. թե ինչպես եմ ես վերաբերում ինքս ինձ և ինչպես եմ վերաբերում ուրիշներին:
Այսօր մենք բավականին ծանր սոցիալ-հոգեբանական բեռ ենք ստացել, բայց բեռնաթափվել է պետք, որովհետև խնդիրները չլուծելու պարագայում դրանք չեն անհետանում, ընդհակառակը, ավելի են կարծրանում:
Եվ այսօր երիտասարդությունը, ինչու մասնավորապես երիտասարդությունը, որովհետև բոլոր ժամանակներում և բոլոր հասարակություններում, երիտասարդությունն է այն ուժը, ով բերում է փոփոխություններ և կարող է հանգեցնել որոշ փոփոխությունների: Այսօրվա հայ երիտասարդը պետք է լինի նախանձախնդիր, բարեկիրթ և համարձակ, լինի պերմանենտ ըմբոստացող՝ անտարբերության, անարդարության և անիրավության դեմ, լինի հեղափոխական, բայց չառաջնորդվի «պայքար, պայքար մինչև վերջ» լոզունգով, որովհետև հեղափոխությունը վաղուց դադարել է ռոմանտիկ գաղափար լինելուց, և հեղափոխությունն առաջին հերթին պետք է գիտակցական մակարդակում իրականացվի:
Այսօր այս գլոբալ աշխարհում, երբ աշխարհն արդեն ողջ աշխարհն է, աշխարհի հետ հարաբերվելու համար նրա հետ պետք է խոսենք իր լեզվով: Հետևաբար, մեր կրթությունն ու դաստիարակությունը չպետք է հիմնված լինեն սոսկ ռազմահայրենասիրական գաղափարների վրա, դրանք պետք է կառուցվեն բանականության և հումանիզմի վրա:
Անկախությունը, որը մեզանում իռացիոնալ մակարդակի վրա է գտնվում, ռացիոնալ դաշտ պետք է բերել: Եվ, ի տարբերություն ավանդականի՝ քաղաքական, քաղաքացիական հասարակություններում այս ամենը ռացիոնալիզացիայի են ենթարկվում: Այստեղ կա հստակ գիտակցում, որ գիտելիքն է խնդիրներ լուծելու միակ միջոցը:
#AcoyaTalks
Այսօր մենք խնդիր ունենք կրթության և դաստիարակության ոլորտում, իսկ ռացիոնալ պետության իրագործման համար մեզ անհրաժեշտ է էսթետիկական և էթիկական կրթություն: Որովհետև գեղագիտական ընկալումներն են պայմանավորում մարդու բարոյական ընտրությունը, իսկ ճաշակի տեր մարդը նվազ ենթակա է քաղաքական դեմագոգիայի տարբեր դրսևորումներին:
Հակառակ դեպքում մենք ունենում ենք ծանր հետևանքներ. վերածվում ենք սոսկ սպառողների զանգվածի, որին կարելի է մատուցել ամեն բան: Արդյունքում դառնում ենք լյումպենացված հասարակություն՝ հիմնված քվազի արժեքների վրա՝ ցածրորակ կրթություն, ցածրաճաշակ արվեստ, անկիրթ վերնախավ…
#AcoyaTalks
Հասարակությունը սոցիալական դիմակների միջավայր է: Զբաղվե՞նք արդյոք քաղաքականությամբ կամ քաղաքական գործընթացներին մասնակից լինե՞նք, յուրաքանչյուրի ընտրությունն է: Այսօր յուրաքանչյուրիցս պահանջվում է ունենալ անհրաժեշտ մտահորիզոն, սեփական կարծիքները գեներացնելու մշակույթ, և ամենակարևորը՝ կարողանանք քաղաքացու մեր դերը խաղալ:
Միշտ պետք է հիշել, որ մեր հնարավորությունները կախված են այն բանից, թե ինչի կհանդգնենք, առանց դրանց սահմանափակության շուրջ խորհելու միշտ պետք է պատրաստ լինել:
Վերադառնալով Կանտին՝ նրա լուսավորության կարգախոսը հնչում էր ՝ Sapere aude!՝ խիզախի՛ր մտածել: Համարձակվի՛ր մտածել և իրացնել միտքդ !!