Յուրաքանչյուր գրական-գեղարվեստական ստեղծագործություն մինչև կայացման հասնելը անցնում է մի շարք փուլերով, որոշակի սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ բաղադրիչների ներթափանցումների, միահյուսումների, միմյանց բացառումների միջով, որոնք ստեղծում, վերջնական տարբերակին են հասցնում երկ: Ստեղծագործական պրոցեսն իր մեջ ներառում է «մտահղացումների փուլ, նախատիպերի գոյություն կամ բացակայություն, շարադրում, տարբերակների առկայություն, մշակումների, մեթոդաբանական-ժանրային առանձնահատկությունների ներմուծություն, լեզվական ու խոսքային տարրերի կիրառություն»[i] և այլն: Այս բոլոր փուլերի համամիասնությունը կոչվում է ստեղծագործական աշխատանք կամ գործընթաց:
Ստեղծագործելու գործընթացը պարունակում է երկու մակարդակ`
ա) ստեղծագործական աշխատանքի իմացական-հոգեբանական մակարդակ
բ) տեխնիկական-կատարողական մակարդակ[ii]։
«Գրողի կամ նկարչի աշխատանքը խորապես անհատական, ուրեմն նաև եզակի և անկրկնելի բնույթ ունի։ Նրանցից ամեն մեկը հանդես է բերում գեղարվեստական ստեղծագործության մտահղացման և արարման իր առանձնահատուկ գծերը, որոնք, ինչքան էլ ենթարկվեն որոշ ընդհանուր օրինաչափությունների, չեն կարող բացարձակորեն նույնը լինել նույնիսկ երկու տարբեր հեղինակների մոտ»[iii],- իրավացիորեն նշում է Էդ. Ջրբաշյանը։ Իսկ գրականագետ ու տեսաբան Ա. Բեքմեզյանը նկատում է, որ այս կամ այն գրողի գրական ժառանգությունը հնարավորինս բազմակողմանիորեն և խորությամբ ընկալելու համար, այնուամենայնիվ, հարկ է հասու լինել ինչպես տվյալ հեղինակի բուն ստեղծագործության տեքստային և համատեքստային առանձնահատկություններին, այնպես էլ ընդհանրապես ստեղծագործության արարման համընդհանրական հատկանիշներին։
Այս բոլոր կետերի առկայությունը կամ բացակայությունը հաշվի առնելով, փորձել ենք ուսումնասիրել Ա. Բակունցի «Խոնարհ աղջիկը» պատմվածքը և ցույց տալ արձակագրի ստեղծագործական գործընթացի հոգեբանությունը: Այսինքն` ինչ փուլերի, բացառումների ու ներառումների միջով է անցել երկն արարելիս և ինչու:
Ակսել Բակունցի «Խոնարհ աղջիկը» պատմվածքը առաջին անգամ հրատարակվել է 1927թ.-ին «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթում, ապա նույն տարում, հեղինակային որոշ մշակումների ենթարկվելով, տեղ է գտել «Մթնաձոր» ժողովածուում: Ավելի արմատական մշակումից հետո 1933թ.-ին տպագրվել է «Սև ցելերի սերմնացանը» ժողովածուի մեջ: Պատմվածքը արձակագիրը գրել է 1926թ.-ին, որի ազդակն է հանդիսացել նույն թվականի գարնանը հեղինակի կատարած այցելությունը Սիսյանի Լոր գյուղ: Հողժողկոմատի գործուղմամբ հողային վեճերը կարգավորելու համար Լոր և հարևան գյուղեր Բակունցի կատարած ուղևորությունը առիթ է դառնում, որ նրա հիշողության մեջ կենդանանա տասը տարի առաջ Լոր գյուղում անցկացրած ամիսները:
«Խոնարհ աղջիկը» երկը հետաքրքրական է նրանով, որ այն ունի իրական հենք և իրենից ներկայացնում է «գեղարվեստականացված փաստագրություն»[iv]: Գրեթե բոլոր գործող անձինք, բոլոր վայրերը, ժամանակը իրական են, նշանակում է` պատմվածքում արտացոլված յուրաքանչյուր երևույթ պատկերված է իրականից:
Ինքը` Բակունցը, 1915-16թթ.-ին յոթ ամիս ուսուցչություն է արել Լոր գյուղում: Ստեղծագործական հոգեբանության տեսանկյունից նշանակալից է այս ժամանակահատվածը, քանի որ, ըստ Ա. Բակունցի` «Առաջին անգամ ճանաչեցի գյուղը, նրա մարդկանց: Հետո շատ անգամ այդ թվի տպավորությունները օգնել են ինձ»[v]:
Եվ արդարացիորեն պետք է նշել, որ կյանքի այդ մի քանի ամիսների ընթացքում տեսածն ու զգացածը այն խթանն ու սերմն էին, որ ծաղկեցին հետագա տարիների ընթացքում:
Իրականությունը` իբրեվ գեղարվեստականության հենք
Հիմնականում փաստացի են ներկայացված հեղինակի` առաջին անգամ Լոր գնալու ժամանակն ու հանգամանքները: Կա միայն մի փոքր շեղում: Պատմվածքում կարդում ենք` «Այս կածանով տասներկու տարի առաջ գնացի Ձորագյուղ», կամ` «…Հետո տասներկու տարի…. Եվ ի՜նչ տարիներ: Կռիվ, քաղց…»: Իրականում Բակունցն առաջին անգամ Լոր է գնացել 1915թ.-ի ուշ աշնանը, նոյեմբեր ամսում, իսկ հողժողկոմատի կողմից այդ գյուղն է գործուղվել 1926թ.-ի գարնանը` հողային վեճը հարթելու համար: Ուրեմն` անցել էր ոչ թե տասներկու տարի, այլ առավելագույնը` տաս ու կես: Պատմվածքը գրելու ստույգ ժամանակը հայտնի չէ, ուստի գուցե և այն գրվել է 1926թ.-ի վերջում, կամ նույնիսկ` 1927թ.-ի սկզբին: Այդ դեպքում պատմվածքի մեջ իրականությունից կատարած ժամանակային շեղումը ավելի փոքր է դառնում:
Այնուհետև շարունակում է.
«Հենց այդ օրը բանտից նոր էի դուրս եկել»:
Սա նույնպես մոտ է իրականությանը: 1915թ.-ի ամռանն ու աշնանը Գորիսի քաղաքապետ Մատթեոս բեյի հետ ունեցած անախորժությունների պատճառով կալանավորվել է և 34 օր մնացել բանտում: Ազատվելով` մեկնել է ուսուցչության:
Երկում ուսուցիչը գյուղից հեռանում է հաջորդ թվականի գարնանը, որ նույնպես ճիշտ է:
Եվ վերջապես` իրական է եղել նաև գլխավոր հերոսուհին` Խոնարհը, և իսկապես եղել է բարակ ու բարձրահասակ, անունն էլ` Խոնարհ: Գրականագետներ Ս. Աղաբաբյանը, Ռ. Իշխանյանը նշում են, որ եղել են Լորում և ճշգրտել են այն բոլոր մանրամասները, որոնք պատկերված են ստեղծագործության մեջ: Խոնարհենց այգին եղել է նույն տեղում, ուր նշված է պատմվածքի մեջ, իսկ նրա փոքր քույրը` Անահիտը, եղել է Բակունցի աշակերտուհին:
Սակայն երկը ստեղծելիս հեղինակը կատարել է նաև որոշակի փոփոխություններ: Պատմվածքում մեկ ուսումնական տարի ուսուցիչ եղածը և այդ տարին վերհիշողը ոչ թե հեղինակն է, այլ նրա ընկերը: Այստեղ, իհարկե, նարատորի փոփոխություն է տեղի ունեցել և պատմող է դարձել ընկերը: Այս մեթոդը կիրառել է երկը անձնական պլանից հանելու համար, համոզիչ դարձնելու ու պատմության սուբյեկտիվությունը վերացնելու համար:
Հավելենք նաև, որ արձակ երկում իրականության համեմատ փոխված են որոշ անուններ: Օրինակ` Լորը դարձել է Ձորագյուղ, Բակունցի իրական տանտերը` Հակոբ Հովհաննիսյանը` Օհան ապեր: Պետք է ուշադրություն դարձնել, որ պատմվածքում նկարագրված Օհան ապոր որդու` Աշոտի դերը իրականում կատարել է Հակոբ ապոր դուստր Անահիտը: Բակունցի` Լորում գտնվելու ժամանակ Հակոբն ունեցել է ոչ թե տաս տարեկան որդի, այլ տարիքով մի քիչ ավելի մեծ դուստր, որ երբեմն որսորդության ժամանակ ուղեկցել է վարժապետին: Սակայն այս շեղումը ինքնանպատակ չէ. «Խոնարհ աղջիկը» պատմվածքում գեղարվեստական տեսանկյունից հարմար չէր լինի Խոնարհին գրեթե հասակակից մեկ ուրիշ աղջկա հանդես գալը և այն էլ` վարժապետի ապրած տանը: Իսկ տասնամյա Աշոտը այս նկատառումով շատ հարմար է: Այդուհանդերձ գրողը ճշգրիտ կերպով պահել է Խանարհի անունը, որը համապատասխանում է հերոսուհուն և միևնույն ժամանակ երանգ, քնքշություն է հաղորդում պատմվածքին:
Երկի վերջում Խոնարհին պատկերում է ցնցոտիների մեջ, ոտաբոբիկ և փեշերից երեք կիսամերկ երեխաներ կախված: Սակայն իրական Խոնարհը երկու որդի է ունեցել, երրորդն ավելացրել է հեղինակը` իր հերոսուհու ճակատագրի դառնությունն ավելի շեշտելու և աղջիկ ու մայր Խոնարհների հակադրությունն ավելի սրելու համար: Այս նույն նպատակով հեղինակի կողմից հնարված է նաև հերոսուհու որբևայրի լինելը. իրականում նրա ամուսինն այդ ժամանակ և դրանից հետո երկար տարիներ ողջ է եղել:
Իրականության և երևակայության այսպիսի միաձուլումը գեղարվեստական տեքստում ստեղծագործական բարդ գործընթաց է, որի շնորհիվ հեղինակը արտացոլում է իր` սովորական իրերի, իրադարձությունների ու երևույթների մեջ արտասովորը, հնարավորն ու կարևորը տեսնելու ունակությունը, և այդ ամենը գեղարվեստորեն վերաիմաստավորելու կարողությունը:
Լեզվական-կառուցվածքային առանձնահատությունները
Ինչպես տեսանք` Ա. Բակունցը ստեղծագործական գործընթացի տեխնիկական-կատարողական մակարդակում կիրառել է անցյալի իմացական փորձի գեղարվեստական ձևակերպման մեխանիզմը, ունեցել է իրողությունների, կերպարների, միջավայրի նախատիպեր, որոնց մարմնավորել է պատմվածքում:
Երկն ունի մշակումներ, որոնց ուսումնասիրությունը ի հայտ է հանում ստեղծագործական գործընթացի հոգեբանական շերտերը: Արձակ երկում բառերի, նախադասությունների փոփոխություններով արտացոլվում է գրողական «տառապանքը» (այն ջանքերն ու միջոցները, անընդհատ կատարելագործելու ցանկությունը, որով հղկում է տեքստը), որի արդյունքում ստեղծվել է պատմվածքը:
Քանի որ բակունցյան արձակում ամեն մի բառն ունի գույն և երանգ, ապա հասկանալի է` ինչու է գրողը այդքան մանրակրիտ կերպով մշակել և հղկել պատմվածքը: Այս միտքը հաստատելու համար քննենք «Խոնարհ աղջիկը» պատմվածքի առաջին և վերջին մշակումները:
Ստեղծագործության առաջին և վերջին տարբերակների միջև չկա բեկումնային տարբերություն, սակայն որոշակի փոփոխությունների շնորհիվ Ա. Բակունցը ստեղծել է բյուրեղացած պատկերներ: Օրինակ` երկի առաջին տարբերակում գրել է.
«- Հիմա էլ շատ պարզ հիշում եմ այն գիշերը, երբ Ձորագյուղ եկա»[vi]:
Պատմվածքի վերջնական հրատարակությունում «հիմա էլ»-ը հանված է: Դա կարելի է մեկնաբանել Բակունցի սիրով հակիրճ, բայց ազդեցիկ խոսքի նկատմամբ: Արդեն իսկ պարզ է, որ «հիմա էլ» հիշում է այդ ժամանակվա դեպքը, այնպես որ կրկնակի հիշատակության կարիքն ավելորդ է: Բացի այդ, այս կերպ նա ստեղծում է կոմպոզիցիոն շրջանակ, որը բացում է բուն պատմությունը։ Այսպես նա տեքստից դուրս է թողել մի շարք բառեր ու արտահայտություններ, որոնք իրենցից ներկայացնում են մտքի կրկնություն կամ թուլացնում են արտահայտչական և գաղափարական պլանները:
| Պատմվածքի առաջին տարբերակ | Պատմվածքի վերջնական տարբերակ | |
| 1 | «Վաղուց արդեն զարթնել էին մյուսները» | «Վաղուց զարթնել էին մյուսները» |
| 2 |
«Նահապետական վարքուբարքով մարդ էր Օհան ապերը: Հիմա գյուղերում շատ քիչ կան նրա նման մարդիկ: Ամեն առավոտ շարական էր կարդում: Նստում էր բուխարու մոտ, չոր փայտը դարսում կողքին, մեկ-մեկ դնում կրակի վրա և պատմություններ անում…» |
«Տան տերը` Օհան ապերը, նահապետական բարքով մարդ էր: Հիմա մեր գյուղերում նրա նման մարդիկ այլևս չկան: Ձմեռը նստում էր բուխարու մոտ, չոր փայտը դարսում կողքին: Փայտերը մեկ-մեկ գցում էր կրակի մեջ և պատմություններ անում…» |
| 3 | «…Վիզը ծուռ Անտոնի հետ անտառում երևի մի կատակ են սարքել» | «…Վիզը ծուռ Անտոնի հետ անտառում երևի մի օյին են սարքել» |
| 4 |
«Դրանից էր, որ գրքի տառերը շաղվեցին, տողերը իրար անցան: Չգիտեի արև՞ն է այդպես քաղցր ջերմացնում, թե նրա ներկայությունը»: |
«Դրանից էր, որ գրքի տառերը շաղվեցին, և գիրքը դողաց»: (հանված է վերջին նախադասությյունը) |
| 5 |
«Մի օր էլ փողոցում մորը տեսա, խոտի երկու խուրձ շալակին: Հանդիմանեց, որ հրավերը չեմ ընդունել: Եթե մեկ էլ կանչեր, թեկուզ մի ակնարկ աներ, ես պիտի հետևեի նրան» |
«Մի օր էլ փողոցում մայրը հանդիմանեց, որ հրավերը չեմ ընդունել: Ես ուզում էի, որ մեկ էլ կանչեր, թեկուզ մի թեթև ակնարկ աներ» |
vԻնչպես օրինակներում նկատեցինք` Ա. Բակունցը հանել, մաղել է ավելորդ արտահայտությունները, երկարաբանությունները: Նա խոսքին տվել է դիպուկություն: 4-րդ օրինակը այս մտքի վառ ապացույցներից մեկն է: Ավելորդ են զգացողությունների մասին երկար բարակ խոսելը, փորձել բացատրելը (ինչպես արված է առաջին տարբերակում), միայն տառերի շաղվելուց ու գրքի դողալուց պարզ է դառնում հոգեկան ապրումների տարափը, երբ աղջիկը առաջին անգամ այդքան մոտ է կանգնում իրեն, և այս զսպվածության մեջ ավելի շատ նրբություն ու սեր կա:
Առհասարակ Բակունցը շատ է մշակել իր երկերը, քանի որ ժամանակի ընթացքում հասկացել է, որ բառը ստեղծում է մթնոլորտ, տրամադրություն, այդ իսկ պատճառով գրական բառերն ու արտահայտությունները երբեմն փոխել է բարբառայինով (օրինակ 3): Կամ` սպասումի, ափսոսանքի զգացումների լավագույն թարգմանը ոչ թե բացատրություններն են, այլ բառերի արանքում թողնված լռությունը:
Որպես օրինակ քննենք պատմվածքի ավարտը: Առաջին տարբերակում գրել է.
«Հետո մոտեցավ մի կին, ցնցոտիների մեջ, ոտքերը բոբիկ, ոտքի կաշին ճաքճքած: Կնոջ փեշերից կախվել էին երեք երեխա` տկլոր, պորտը բաց»:
Վերջնական տարբերակում`
«Հետո ինձ մոտեցավ մի կին, ցնցոտիների մեջ, ոտքերը բոբիկ, ոտքերի կաշին ճաքճքած: Կնոջ փեշերից կախվել էին երեք կիսամերկ երեխա»:
Խոսքը հակիրճության մեջ շատ ավելի ազդեցիկ ու հմայիչ է, քան պերճաշուք և երկարաշունչ նախադասությունները: «Կիսամերկ երեխա» արտահայտությունը ավելի բնութագրական ու տիպիկ է, քան այդ կիսամերկության նկարագրությունը:
Արձակագիրը հաճախ ոչ միայն բառեր է փոխել, այլև կրճատել է նախադասություններ, ամբողջական մտքեր: Ինչպես նաև կետադրության միջոցով շեշտադրել է միտքը, նյութի հոգեբանական կողմը: Օրինակ`
| Առաջին տարբերակ | Վերջին տարբերակ |
|
«Ես ճանաչեցի Խոնարհին… Աչքերն էլի առաջվանն էին, բայց առանց փայլի: Ես ճանաչեցի Խոնարհին: Բայց չգիտեմ նա ինձ ճանաչե՞ց, թե ոչ: |
«Ես ճանաչեցի Խոնարհին… Աչքերն էլի առաջվանն էին, բայց առանց փայլի: Անխոս նստեցինք ձիերը, անցանք գետակը» |
Բազմակետերն իսկ հուշում են հիշողությունների, կարոտի, չասվածի մասին, լռության մեջ մնացած բրդե շալի, օձի պես սև պարանի և կիսամերկ ու ճաքճքած ոտքերով Խոնարհի մասին:
Ա. Բակունցը շեշտը դրել է մարդկային հոգեբանության բացահայտման ու տողատակերի ընթերցման վրա: Նա ստեղծագործական գործընթացին վերաբերվել է պատասխանատվությամբ, այդ են վկայում նրա պատմվածքների և վեպերի մշակումներն ու տարբերակները: Որոշներն անգամ ունեն հինգից վեց մշակում: Գրողն առաջնային տեղ է հատկացրել գեղարվեստական լեզվին, որը հանդիսանում է ստեղծագործական աշխատանքի հոգեբանության կարևորագույն մասնիկը: Նա տիրապետում է բառի արվեստին, որի շնորհիվ իր երկերը դարձրել է ոչ թե պարզապես գրական ստեղծագործություններ, այլ մի մեծ կտավ, որտեղ պատկերված են ամեն ինչ. մարդկային ամենախորը զգացմունքային նրբերանգներից մինչև անհատների միջև եղած հարաբերություններ:
Այս առումով կարևոր են նաև կոմպոզիցիոն այն բոլոր միջոցները, որոնք կիրառել է երկը կառուցելիս: Կոմպոզիցիոն միջոցների շնորհիվ երկը դառնում է պատկերավոր ու գունեղ: «Խոնարհ աղջիկը» պատմվածքում Ակսել Բակունցը ստեղծել է կոմպոզիցիոն շրջանակ, որով բացում և փակում է ստեղծագործությունը: Հեղինակը երկի սկիզբն ու վերջը կապել է իրար (պատմվածքի բուն գործողություններն սկսում են ընկերոջ վերհուշով և ավարտվում են նույն կերպ), միահյուսել է ու ամբողջացրել, հյուսել է ներդաշնակ պատկերներ: Այս պատկերները սահմանագիծ են դառնում հերոսների, իրողությունների և կյանքի վերաբերյալ խոհերի միջև:
Ուսումնասիրելով Ակսել Բակունցի «Խոնարհ աղջիկը» պատմվածքը` եզրահանգեցինք, որ ստեղծագործական աշխատանքի բարդ գործընթացն իր մեջ է ներառում հեղինակի և ստեղծագործության սերտ կապը: Ստեղծագործման աշխատանքի հոգեբանության վրա ազդում են նախատիպերը, իրականության և երևակայության հարաբերակցությունը, հեղինակային ոգևորությունն ու «տառապանքը», լեզվական, կառուցվածքային, կոմպոզիցիոն առանձնահատկությունները: Ինչպես նաև պատմվածքի ստեղծմանն ու կայացմանը նպաստել է հեղինակային «տառապանքը», որի պատճառով գրողը քանիցս վերամշակել է երկը և հասցրել բյուրեղային մաքրության:
Գրականություն
[i] Տե՛ս Բեքմեզյան Ա., Ստեղծագործական գործընթաց, Երևան 2015, էջ 4:
[ii] Տե՛ս նույն տեղում, էջ 5:
[iii] Ջրբաշյան Էդ., Թումանյանի գրական ժառանգությունը, Եր., 2000, էջ 468:
[iv] Ա. Բակունց, Երկեր 1976, Ծանոթագրություններ, էջ 638:
[v] Ս. Աղաբաբյան, Ակսել Բակունց, Երևան 1959, էջ 12:
[vi] Ա. Բակունց, Երկեր, Երևան 1976, էջ 415:
Հեղինակ` Առլինա Սարգսյան (Arlina Sargsyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: