ԴԱՀԿ, թե՞ դատարան

Երկու խոսք

Ամեն օր Հայաստանում բազմաթիվ վարորդներ տուգանվում են ճանապարհային երթևեկության կանոնների խախտումների համար: Եթե մի ժամանակ միայն ճանապարհային ոստիկանության (այսուհետ՝ ճո) տեսուչը կանգնեցնում էր մեքենան և գրում  արձանագրություն խախտում կատարելու մասին, ապա այսօր, բացի ճո-ից, այդ խախտումներն արձանագրում են նաև տեսախցիկներն ու արագաչափերը:
Այսպիսով, տեսախցիկների և արագաչափերի արձանագրած խախտումներն էլ ճո-ն ուղարկում է հարկադիր կատարման:
Սույն վերլուծության ընթացքում կանդրադառնանք այն հարցին, թե արդյոք իրավաչա՞փ է ճանապարհային երթևեկության կանոնների (այսուհետ՝ ճեկ) խախտումներն ուղարկել միանգամից հարկադիր կատարման՝ հաշվի առնելով Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 4-րդ մասը՝ համաձայն որի ոչ ոք չի կարող զրկվել իր սեփականությունից, բացառությամբ դատական կարգով՝ օրենքով սահմանված դեպքերի:

Նախկին և ներկա կարգավորումները

Նախկինում այս հարցը կարգավորվում էր այնպես, որ ճո-ը տուգանքը վճարելու մասին որոշումը ուղարկում էր քաղաքացիական դատարան՝ անկախ տուժողի հակընդդեմ հայց ներկայացնելու հանգամանքի: Պատճառը քաղաքացիական և վարչական դատարանների միասին գործելն էր: Քաղաքացիական դատարանն իր հերթին որոշման դեմ հակընդդեմ հայց չներկայացվելու դեպքում արձակում էր կատարողական թերթ՝ այն ուղարկելով հարկադիր կատարման: Հետագայում, երբ ստեղծվեց վարչական դատարանը, այդ իրավասությունը տրվեց վարչական դատարանին: Սակայն այս ընթացակարգը փոփոխության ենթարկվեց, և այդ իրավասությունը տրվեց միանգամից դատական ակտերի հարկադիր կատարման ծառայությանը: Այս ընթացակարգը ենթադրում է, որ օրենսդիրը վարչական դատավարությունից վերացրեց կատարողական վարույթ[i] կոչվող գլուխը՝ այն համարելով անարդյունավետ, իսկ մյուս պատճառը  դատարանների ծանրաբեռնվածությունն էր:
2014 թ.-ից սկսած՝ ճո ակտերը միանգամից ուղարկվում են հարկադիր կատարման: ՀՀ «Վարչարարության հիմունքներ և վարչական վարույթի մասին» օրենքի 88-րդ հոդվածի 1.1 մասի 1-ին կետով սահմանվում է հանրային իրավական դրամական պահանջների ի կատար ածումը Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով՝ օրինական ուժի մեջ մտած վճռով տրված կատարողական թերթի հիման վրա, եթե անբողոքարկելի վարչական ակտերի հիման վրա ֆիզիկական անձից գանձման ենթակա դրամական պահանջը գերազանցում է երկու հարյուր հազար դրամը:

Հակասահմանադրականություն

Խնդիրն այն է, որ համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 4-րդ մասի՝ ոչ ոք չի կարող զրկվել իր սեփականությունից, բացառապես դատական կարգով, օրենքով սահմանված դեպքերի, իսկ տվյալ լիազորության տրամադրումը ԴԱՀԿ մարմնին հակասում է սահմանադրությանը:
Եթե իրավիճակը վերլուծենք իրավունքի հիերարխիայի տեսանկյունից, ապա Սահմանադրությունն ունի գերակա ուժ և բարձրագույն իրավական արժեք մնացած բոլոր իրավական ակտերի նկատմամբ: Այսպիսով՝  հակասության դեպքում նախապատվությունը տրվում է Սահմանադրությանը:
ՀՀ Սահմանադրական դատարանն (այսուհետ՝ ՍԴ) իր՝ 26 մայիսի 2015թ.-ի որոշմամբ անդրադարձել է այս խնդրին՝ նշելով, որ վճարման կարգադրության ինստիտուտը ինքնին դատական պաշտպանության վրա բովանդակային իմաստով չէր ազդում, քանզի նիստ չէր հրավիրվում, կողմերը ելույթ չէին ունենում, ակտի օրինականությունը չէր ստուգվում: Հայցային կարգով քննություն էր իրականացվում միայն անձի կողմից հակընդդեմ հայց ներկայացնելու պարագայում: Փաստորեն վճարման կարգադրություն տալու մասով դատարանը որոշում էր ընդունում բռնագանձման մասին, որը վիճարկման կանոնակարգումների շրջանակներում իրականացնում էր այլ մարմին: Ուստի փոփոխությունը միայն տեխնիկական բնույթ է կրում, քանզի իրավունքի պաշտպանական կառուցակարգերը որոշում ընդունելու դեպքում նույնն են: Երկուսի դեպքում էլ անձը չի ներգրավվում որոշումն ընդունելու ընթացակարգում, այլ վճարման կարգադրության պարագայում անձը ներգրավվում էր գործի քննությանը միայն վճարման կարգադրության դեմ հակընդդեմ հայց ներկայացնելու դեպքում, իսկ վիճարկվող կանոնակարգումների շրջանակներում՝ վարչական ակտի բողոքարկման միջոցով, ինչի  պարագայում վարչական ակտի հարկադիր կատարումը կասեցվում է:
Այսպիսով, եթե ՍԴ-ն գտնում էր, որ  փոփոխությունը կապված է տեխնիկական բնույթի հետ, այսինքն՝ տվյալ լիազորությունը պատկանում էր ԴԱՀԿ մարմնին, ապա ինչու՞ սահմանադրական բարեփոխումներ իրականացնելիս բովանդակային առումով չփոփոխվեց ՀՀ Սահմանադրության 31-րդ հոդվածը, այլ փոփոխությունը դրսևորվեց միայն ձևական առումով՝ հոդվածի համարով. այն 31-ից վերածվեց 60-ի: Օրենսդիրն ուներ ողջամիտ ժամկետ փոփոխություններն իրականացնելու համար, քանի որ ՍԴ տվյալ հարցի վերաբերյալ իր դիրքորոշումն է հայտնել դեռևս 2015 թ. մայիսին, իսկ ՀՀ սահմանադրական բարեփոխումները տեղի են ունեցել 2015 թ. դեկտեմբերին:
Կարծում ենք՝ ՍԴ-ի կողմից նշված «տեխնիկական բնույթ» հասկացությունը տեղին և պարզաբանված չէ, քանի որ Սահմանադրությամբ ամրագրված է հիմնարար սկզբունք՝ ոչ ոք չի կարող իր սեփականությունից զրկվել՝ բացառությամբ դատական կարգով դեպքերի: Այնուամենայնիվ, եթե ՍԴ-ն և օրենսդիրը գտնում էին, որ խնդիրը միայն «տեխնիկական բնույթի» է, ապա ճիշտ կլիներ Սահմանադրության մեջ սահմանվեր նաև ԴԱՀԿ մարմնի մասին:
Բացի այդ, օրենսդիրը այս լիազորությունը տվեց միանգամից հարկադիր կատարման ծառայությանը այն պատճառաբանությամբ, որ կատարողական վարույթի ինստիտուտը իրեն չէր արդարացնում և դատարանների կողմից կատարողական թերթի տրամադրումը ավելացնում էր դատարանների ծանրաբեռնվածությունը:
Համեմատելով միջազգային փորձը ՀՀ փորձի հետ՝ նշենք, որ  20-ը մարտի, 1952թ. Փարիզում հաստատված Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին կոնվենցիայի՝ փոփոխված 11-րդ արձանագրության հոդված 1-ը սահմանում է սեփականության պաշտպանության դրույթը. «Յուրաքանչյուր ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ ունի իր գույքից անարգել օգտվելու իրավունք։ Ոչ ոքի չի կարող զրկել նրան գույքից՝ բացառությամբ ի շահ հանրության և այն պայմաններով, որոնք նախատեսված են օրենքով ու միջազգային իրավունքի ընդհանուր սկզբունքներով»:
Սահմանադրության նախաբանը հանրային շահը հիշատակում է «հայրենիքի հզորացման և բարգավաճման, ազատության, ընդհանուր բարեկեցության և  քաղաքացիական համերաշխության» ապահովման պարտավորվածության տեսանկյունից:
Այսպիսով, «հանրային շահ» եզրույթը որևէ կապ չունի կատարողական վարույթի անարդյունավետության և դատարանների ծանրաբեռնվածության հետ, այն չի բխում հանրության շահերից: Այս խնդիրը կարող է լուծվել դատավորների թվաքանակի ավելացմամբ, որը կհանգեցնի դատարանների թեթևացմանը և դատական բարեփոխումներին, որը ավելի արդյունավետ կդարձնի կատարողական վարույթի դերը: Կարծում ենք՝ տվյալ խնդիրների մատնանշմամբ չի կարելի անձին զրկել իր մյուս սահմանադրական իրավունքից, այն է՝ յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ դատական պաշտպանության իրավունք:
Անհրաժեշտ ենք համարում նշել նաև, որ յուրաքանչյուր անձ ունի լեգիտիմ ակնկալիք իրավապահ մարմինների կայացրած որոշումների նկատմամբ: Տվյալ դեպքում կա կանխավարկած, որ եթե որոշումը կայացվել է ճո-ի կողմից, ապա այն իրավաչափ է: Սակայն պրակտիկայում հաճախ են հանդիպում դեպքեր, երբ ճո-ն ոչ իրավաչափ որոշում է արձակում: Անձն էլ, ունենալով լեգիտիմ ակնկալիք[ii], առանց կասկածի տակ դնելու իրավապահ մարմնի կողմից արձակված իրավաչափությունը և օրինականությունը` վճարում է ճեկ խախտման համար նշանակված տուգանքը:
Ուստի գտնում ենք, որ  դատարանի կողմից վճարման կարգադրություն արձակելու մասին առկա ինստիտուտը պետք է գործի, քանի որ այն անձին ևս մեկ հնարավորություն է տալիս վերանայելու ճո ակտը և անհրաժեշտության դեպքում հակընդդեմ հայցով հանդես գալու:
Այժմ անդրադառնանք այն փաստին, որ «Վարչարարության հիմունքներ և վարչական վարույթի մասին» օրենքի 88-րդ հոդվածի 1.1 մասի 1-ին կետով սահմանվում է հանրային իրավական դրամական պահանջների ի կատար ածումը Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով՝ օրինական ուժի մեջ մտած վճռով տրված կատարողական թերթի հիման վրա, եթե անբողոքարկելի վարչական ակտերի հիման վրա ֆիզիկական անձից գանձման ենթակա դրամական պահանջը գերազանցում է երկու հարյուր հազար դրամը: Նշված դրույթից պարզ է դառնում, որ օրենսդիրը անձին հնարավորություն է տալիս իր իրավունքները պաշտպանել միայն 200.000 դրամից ավել տուգանքի դեպքում: Այսինքն՝ այս դեպքում ենթադրվում է, որ 200.000 դրամից պակաս տուգանք նշանակվելու դեպքում անձը չի սեփականազրկվում:
Այնուամենայնիվ կարծում ենք, որ կամայական 200.000 դրամ սահմանելը իրավաչափ չէ, քանի որ ցանկացած դեպքում գործ ունենք անձի սեփականության հետ.  այն կլինի 10, թե 200.000 դրամ լայն առումով էական նշանակություն չունի:

Ամփոփում

Չնայած այն հանգամանքին, որ «Վարչարարության հիմունքներ և վարչական վարույթի մասին» օրենքի 88-րդ հոդվածի 1.1 մասի 1-ին կետով սահմանված դրույթը ունի պրակտիկ կիրառություն, և ՍԴ-ն էլ իր հերթին այն չի ճանաչել հակասահմանադրական, այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ այն պետք է ճանաչվի հակասահմանադրական՝ հաշվի առնելով հետևյալ մեկնաբանությունը:
Առաջինը դատարաների կողմից ճո խախտումների համար վճարման կարգադրություններ տալը ինքնին տեխնիկական բնույթ չի կրում: Այն հնարավորություն է տալիս անձին ճո որոշմանը միանգամից հակընդդեմ հայց ներկայացնելու, այնինչ վարույթի իրականացումը ԴԱՀԿ մարմնի կողմից ենթադրյալ իրավախախտի համար երկարացնում է գործընթացը:
Երկրորդը նույն նորմում առկա 200.000 դրամի գումարային շեմն է, կարծում ենք՝  այն նույնպես հիմք է  այս իրավական նորմը հակասահմանադրական ճանաչելու համար, քանի որ քննարկման է դրվում անձի սեփականությունը, և նրա գումարային չափը էական առումով որևէ նշանակություն չունի:
Երրորդ` «հանրային շահ» եզրույթը չի կարելի նույնացնել դատարանների ծանրաբեռնվածության և կատարողական վարույթի անարդյունավետ գործելու հետ:
Այսպիսով, դատարանների կողմից վճարման կարգադրություն տալը հանդիսանում է լրացուցիչ երաշխիք անձի իրավունքների պաշտպանության համար և հնարավորություն է տալիս անմիջապես հակընդդեմ հայց ներկայացնելու առկա որոշման դեմ:

[i] Դատարանի որոշումների կատարման կարգ:
[ii] Իրավաչափ ակնկալիք:

Հեղինակ՝ Նարե Սմբատյան (Nare Smbatyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: