Պետությունը և հասարակությունը որքան էլ կուռ, փոխլրացնող և փոխարտացոլող համակարգեր են, բայց և այնպես լինում են ոլորտներ, շրջանակներ և կապի ձևեր, որոնք ներկայացնում են մեկ մի կողմի, մեկ մյուսի դոմինանտությունը և ազդում միմյանց գաղափարաբանական շրջանակի ձևավորման վրա։ Հայաստանի Հանրապետությունը՝ ի դեմս իր իշխանությունների, սկսյալ Հայոց Համազգային Շարժումից մինչև ներկայիս Հայաստանի Հանրապետական կուսակցություն, միշտ էլ ակտիվ կապի մեջ է եղել հասարակության հետ իր գաղափարաբանական-քարոզչական շոշափուկների միջոցով: Այդ կապը իրականացվել է թե՛ միջնորդավորված՝ իշխանությանը «մոտ» գտնվող անձանց՝ հանրային ազդեցիկ անհատների, որոշակի ազդեցիկ-շահառու խմբերի և թե՛ պետական ինստիտուտների ուղղակի և անուղղակի ազդեցությամբ։
Հանրային կապերը կարող են կենսագործվել ու նոր նարատիվներ ստանալ թե՛ ներսից՝ նոր գաղափարական հոսանքների, ներխմբային խմորումների ու ազդեցության ոլորտների փոփոխման արդյունքում, և թե՛ դրսից՝ պետության, իշխանական խմբերի կամ ավելի գլոբալ արտաքին ինֆորմացիոն ազդակների արդյունքում։
Այդ տեսակ ինֆորմացիոն հոսանքների, դրանց պարունակած ռիսկերի գնահատումը անընդհատական և չափազանց կարևոր աշխատանք է, քանզի հենց ռիսկերի գնահատման արդյունքում են ձևավորվում, զարգանում կամ առավել կոփվում հասարակության շահառու խմբերն ու սոցիալական շերտերը, որոնք խնդիր ունեն ինքնաբավության մակարդակի բարձրացման և/կամ ինքնաբավության որոշակի ատրիբուտների ձեռքբերման՝ հակառակ տվյալ հասարակությունում իշխող գաղափարաբանական հոմոգենության։
Այժմ հարկ է խոսել այն կոդերի մասին, որոնց միջոցով հասարակությունը, իսկ առավել մոլեկուլյար մակարդակում՝ դրա ազդեցիկ-շահառու խմբերը, ընդունում, մշակում և վերարտադրում են տեղեկատվությունը։ Հայտնի է, որ հենց տեղեկատվությունը և դրա փոխանցման միջոց լեզուն (վերբալ կամ վիզուալ) են այն հիմնական գործիքները, որոնց միջոցով կյանքի է կոչվում սոցիալական հաղորդակցությունը տվյալ սոցիալական խմբերի, և ապա հասարակության և պետության սահմաններում։
Հին հույները, հասարակական հարաբերությունների մասին խոսելիս, դիմում էին պաթոս-լոգոս-էթոս հիանալի եռյակին, որը կոդավորում էր տեղեկությունը, գիտելիքը, և ապա հասարակության վերաբերմունքը։ Այստեղ պաթոսը զգացմունքների ոլորտն էր, էթոսը՝ նորմերը և լոգոսը՝ բանականությունը։ Նրանք գտնում էին, որ միայն ներդաշնակությունը (հոմեոստասիսը) կյանքի այլազան ուժերի միջև, կարող է երջանիկ կյանք և զարգացում ապահովել։ Եվ եթե այս ուժերից որևէ մեկը՝ նույնիսկ լոգոսը գերակայում է, ապա պետությունը/հասարակությունը մատնված է աղետի[i]։
Պաթոսը հասարակության մեջ գոյություն ունեցող և անընդհատ նոր հորիզոններ գրավող ոգևորության և զգացմունքայնության, ինտելեկտուալ ամլության ցուցիչն է, որն ավելի շատ քննադատական մտածողության և գործնական ինքնավարության բացակայության պատասխանն է։ Զգացմունքայնությունը, ծիսականությունը, տոնականությունը, որոնց միջոցով պետությունը մոբիլիզացնում է հասարակությանն ըստ անհրաժեշտության ստեղծվում, կառուցվում և առօրյա կիրառություն են ստանում պաթոսի ու բյուրոկրատական պրակտիկաների համադրման արդյունքում։ Դրանք գրավիչ են ու դյուրամարս իրենց պարզության ու անմիջականության շնորհիվ, ի տարբերություն այլ՝ էլիտիստական մոդելներ պարունակող նեղ խմբային դիսկուրսների, որոնք «մեծի, հասունի» դիրքից փորձում են ինչ-ինչ «խրատներ տալ դեռևս չափահասության ձգտող ժողովրդին»։ Հետաքրքրական է, որ պաթոսն ունակ է նաև միավորել էլիտիստական և պոպուլիստական մոտեցումները՝ համախմբելով փրկչական գաղափարների կրողներին «փրկության սպասող զանգվածների հետ», այն էլ հիմնականում տեսական դաշտում, քանզի գործնականի պարագայում վիճակը արմատապես այլ է, ավելի ցաքուցրիվ, ավելի մոլեկուլյար ու ավելի խճճված՝ միաժամանակ իրարամերժ տարրերի առկայությամբ։
Այսպիսի համակարգային պաթոսի ազդեցությամբ է, որ կարող է ձևավորվել «զուգահեռ իրականություն» ասվածը. ցանկությունների, պատկերացումների ու ընկալումների մի աշխարհ, որտեղ փառքը, պատիվը, փառապանծ անցյալը, հայկականությունը, հայու գենը, Ազնավուրը, դուդուկը, նուռը և այլևայլ նշանային-արժեբանական սիմվոլներ ամբողջացնում և իմաստային ինքնաբավության դաշտ են ստեղծում մարդու համար, ով գտնվում է պաթոսի դաշտում կամ պատրաստ է մտնել այնտեղ։ Այդ զուգահեռ աշխարհը ունի իր սիմվոլները՝ նուռ, դուդուկ գառնի-գեղարդ և այլն, ունի իր աշխարհագրությունը՝ Ծովից ծով Հայաստան, Մեծ Հայք, Հայաստան Կուր գետի սահմանով և այլն, ունի իր հերոսները՝ Տիգրան Մեծ, Վարդանանք, Անդրանիկ, Մոնթե և այլն, ունի իր սյուժեները, առաջին քրիստոնեական ազգ՝ դրանից բխող հայի ու հայկականի հանդեպ պարտադիր ակնածանքի ակնկալիքով օտարների կողմից, որոնց տարակերպ զուգակցումները ազգային-անհատական պարծանքի և հպարտության անսպառ աղբյուր են մարդու համար։
Տվյալ պարագան ազգայնական քարոզչության ու պաթետիզմի միակցումն է, երբ հարցի ռացիոնալիզացիան, որ հակասական պատկերացումների ու հարցերի կարող է հանգեցնել, ամեն կերպ բացառվում է, քանի որ դրանից խուսափում է ցանկացած իշխանություն, հենց միայն նրա համար, որ ազգայնականության համար առաջնայինը հոմոգենիզացիան է՝ միատարրություն, միակամություն, համերաշխություն և այլն։
Իհարկե, այս նարատիվները և դրանց քարոզչությունը դրսևորվում են հատկապես և գլխավորապես հասարակության համար սահմանային իրավիճակներում՝ բողոքի ցույցերից մինչև սահմանային պատերազմ, օլիմպիական խաղերից մինչև միջպետական հանդիպումներ և բանակցություններ։ Այսինքն այն դեպքերում, երբ անհրաժեշտ է լինում որոշել ազգայինի սահմանները, համախմբվել ու խոսել մեկ միասնական դիրքից։
Այս աշխարհի և դրա շաղախը հանդիսացող պաթոսի հիմնական խնդիրն այն է, որ այն ներկա չունի, իր վեկտորներով ուղղված է կամ փառապանծ ու կարոտաբաղձ անցյալ՝ Ոսկե դար, Մեծ Հայք, Ծովից ծով Հայաստան, կամ ապագա՝ «Կեցցե՜ այն Հայաստանը, որ վաղն է գալու», Հայաստան-Սինգապուր, Հայաստան-Եվրոպա։
Պաթոսի գաղափարապրակտիկ նպատակը հային ու հայկականությանն առաջնային դիրք տալն է, մեր եզակիությունը, յուրահատկությունն ու հեղինակությունը աշխարհին «բացատրելը» և ապա ընդունելության և հաստատման արժանանալը։ Այստեղ, իհարկե, ծուղակներ կան, քանզի էթնիկ ազգայնականության ու էլիտիստական եզակիության դիսկուրսների միավորումը բերում է մի հայեցակարգ, ըստ որի, ցանկացած «հայկական», «ազգային» յուրահատուկ, եզակի ու արժեքավոր է, իսկ այն, ինչ այդպիսին չէ՝ հայկական չէ: Ծայրահեղ դեպքերում այս հայեցակարգը կարող է հանգեցնել ընդհուպ մինչև փոխադարձ մեղադրանքների, թե ո՞վ է հայ, ո՞վ ոչ, ո՞վ է կրում այս արժեքները, ո՞վ ո՛չ։
Ահա այսպիսի խտրականության հակասական թակարդ, որն իհարկե պատասխանն է ազգային, էթնիկ վախերի, օրինակ՝ պատասխան ցեղասպանության արհավիրքին: Իրողություն, երբ գտնում էին, որ հայերը կոտորվում էին ուղղակի հայեր լինելու պատճառով, և հայկականը վերացվում էր հենց հայկական լինելու պատճառով։
Ահա այստեղ է պաթոսի հայեցակարգի ու ստեղծած աշխարհի աղետային կողմը, երբ պատկերացված աշխարհը և երանելի իրականությունը ոչ մի աղերս չեն ունենում ու հիմնավորապես հակադրվում են իրական կյանքին, որն էլ հանգեցնում է ապատիայի, գաղջի, փախուստի տրամադրությունների, ապաքաղաքականության արմատավորմանը, և երբեմն, իր ծայրահեղ դրսևորումներում՝ նույնիսկ ատելության ցանկացած «հայկական»-ի հանդեպ։ Երբ կարող են ի հայտ գալ տեղի ու անտեղի նարատիվներ հայերի ու հայկականի նկատմամբ, տարածվել ու զարգանալ անվստահություն, որի կրեդոն, քվինթէսսենցիան հետևյալ արտահայտություններն են. բոլորիս հայտնի «հա՞յ ես, կայֆա չէ՞»՝ ծայրահեղության մի և «Է՞ս չեն հայերը»՝ մյուս կողմը։
Մեր առօրյայի վերջին զարգացումներից ու բրենդային-պաթոսային լուծումների լավագույն օրինակներ են նոր դրամների վրա «աստղաբույլի», «ամենահայտնի հայերի» թոփ տասը անունների տեղակայումը՝ Սևակ, Լուսավորիչ, Պետրոսյան, Սարոյան, Այվազովսկի, Կոմիտաս։ Կամ ասենք Ապրիլյան Քառօրյայից հետո, երբ բոլորը որպես «նոր կյանքի» «նոր սկիզբ» նշում էին Քառօրյան և հույս հայտնում, որ սա մեկնակետ է ամեն ինչ փոխելու, չարը ու վատը մոռանալու, մեկ ազգ դառնալու համար։ Կամ ասենք հաղորդաշարեր՝ հեռուստատեսությունում և ռադիոյում՝ «հայու գեն», «աշխարհի հայերը» և այլն:
Վերջաբանի փոխարեն կարելի է ուղղակի մեկ անգամ ևս ֆիքսել, որ էլիտիստական-պոպուլիստական շաղախով ու ռացիոնալազուրկ ազգայնական գաղափարներով ներծծված հասարակությունը իր ֆոբիաների ու տաբուների, եզակիության ու մեսսիականության, պաթոսային այս թակարդից կարող է և պետք է ձերբազատվի միայն ու միայն իռացիոնալ աշխարհի քողազերծման (վեբերյան խոսքերով), ռացիոնալ մտածողության, հստակ թիրախների գնահատման, նոմոսի ու լոգոսի վերստեղծման և վերաիմաստավորման միջոցով։ Միայն այդ պարագայում է հնարավոր խոսել նոր որակի հասարակության և նոր որակի պետության հնարավորության մասին, որտեղ պաթոսը կլինի ուղղակի պաթոս, ոչ թե համակարգաստեղծ կարևորագույն գործոն։ Այլապես «հա՞յ ես, կայֆա՞ չէ» ու «է՞դ չեն ձեր հայերը» բանաձևերը սքիլլայի և քարիբդայի նման, անընդհատ կջարդեն մեր նավերը՝ ավանդականությունից դեպի արդիականություն ճանապարհին։
Aristotle, Rhetoric. NY, Modern Library, 1984.Գրականություն
[i] Aristotle, Rhetoric. NY, Modern Library, 1984.
Գոռ Մադոյան (Gor Madoyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: