Հակասովետական պաստառները միտված էին դեպի անկախություն

1988-ի քաղաքական պաստառների հեղինակների՝ նկարիչներ Գրիգոր Խաչատրյանի, Արտակ Բաղդասարյանի և Նորայր Այվազյանի (Սպարապետ) հետ զրուցեց Ռիմա Գրիգորյանը

Զրույց 1988-ի քաղաքական պաստառների հեղինակների՝ նկարիչներ Գրիգոր Խաչատրյանի, Արտակ Բաղդասարյանի և Նորայր Այվազյանի (Սպարապետ) հետ: Շարժմանը նաև պաստառներով մասնակցելը կարծես թե ինքնաբուխ է ստացվել, հատուկ որոշման մասին չեն հիշում: Հավաքվում էին Սվերդլով փողոցում գտնվող շենքերից մեկում, որը, ինչպես իրենց ընկերներից Գևորգն էր ասում, իրենց շտաբն էր: Գրիգոր Խաչատրյանն ասում է, որ այդ ժամանակ արդեն կարելի էր հրապարակավ թափել տոտալիտար տարիների ընթացքում կուտակված մաղձը. այդ ազատության շունչն էլ իրենց ոգևորել է, և սկսել են աշխատել պաստառների վրա:  Զրույցը սկսեցինք մինչև Շարժումը եղած մթնոլորտի ու տրամադրությունների մասին խոսելով:

Մինչև 1988-ը ի՞նչ տրամադրություններ կային Հայաստանի հասարակության մեջ կամ ավելի կոնկրետ՝ Հայաստանի հասարակության այն հատվածում, որին դուք էիք պատկանում: Ըստ ձեզ՝ ինչպե՞ս հասունացավ 88-ը: 

Գրիգոր Մինչև 88-ը հասունացել է խոհանոցներում, արվեստանոցներում կաֆեներում: Դա սկսել է մեզ համար 67-70-ականներից, երբ սկսեցինք Բիթլզ ու ռոք լսել, ջինս հագնել,  երկար մազեր, մորուք պահել, «ինոստրանկա» կարդալ և այլ գրականության, նկարչության հետ ծանոթանալ, հակասովետական անեկդոտներ պատմել, հայհոյել Սովետին. բոլորս ուզում էինք դուրս գալ, գնալ Սովետից: 

Արտակ «Արխիպելագ Գուլագ» էինք կարդում. դա կարդալու համար հինգից տասնհինգ տարի կալանք էր հասնում: Ես 10-12 տարեկան երեխա էի, երբ ծնողներս կարդում էին այդ գիրքը, որը քեռիս էր բերել Մոսկվայից: Հետո, երբ իրենք արդեն կարդացել, վերջացրել էին, գիրքը դրեցին շալվարիս մեջ, բաճկոնը վրայից հագցրին, ու ես ոտքով տարա մորաքրոջս տուն, որ իրենք կարդան: Ծնողներս էլ գալիս էին հետևիցս. եթե ինձ բռնեին, ոչ մի բան չէին անի, բայց եթե իրենց բռնեին, բանտ կնստեցնեին:

Գրիգոր Համակուրսեցիներիցս մեկի հետ 1976թ.-ին ինձ հեռացրին ինստիտուտից՝ ակադեմիապես թույլ լինելու ձևակերպումով: Կուրսեցիս ասաց, որ մեզ քաղաքական պատճառով են հեռացրել, բայց ես լուրջ չվերաբերվեցի դրան, մինչև տարիներ հետո պարզեցինք, որ դա ադպես էլ եղել է. բանն այն է, որ խմբի տասներկու հոգուց երկուսը ստուկաչ էին:

Արտակ Պատմաբան քեռի ունեի, որ գաղտնի նյութեր էր բերում, տալիս էր ինձ, ասում՝ կարդա, որ հասկանաս՝ ինչ ես անելու, երբ մեծանաս: Այդ ժամանակ 78-79 թվականներն էին, այսինքն՝ 88-ից դեռ տասը տարի առաջ: 

Գրիգոր Արվեստանոցում մեկը տումբայի վրա թերթը փռել, նստել, նկարում էր. նրան կանչեցին դեկանատ և ուզում էին հեռացնել, որովհետև թերթի վրա Բրեժնևի նկարն էր: Անեկդոտ պատմելու համար էլ էին դեկանատ կանչում: 

Արտակ Կարելի է ասել, որ մենք մեղավոր չէինք, որ էդքան հակասովետական մարդիկ էինք դարձել: Ողջ յոթանասուն տարին իրենք ամեն ինչ արել են, որ մենք դառնանք այդպիսին:

Նորայր Մենք կարդում էինք թունդ սովետական արվեստի քննադատներին, որ իմանայինք՝ ինչ արվեստ կա: Շատ ահավոր քննադատ կար՝ Պառնով. հետո ինքը դարձավ ճիշտ հակառակը, այսինքն՝ Սովետը փլվեց և պարզվեց, որ նա լավագույն քննադատներից է:

Արտակ Մենք տողատակերից էինք իմանում, որ էսպիսի արվեստ կա:

Գրիգոր Իմ ընկալմամբ, ըստ իմ տեսածի, ապրածի և ոչ լսածի ու պատմածի՝ 67-74 թվականների Երևանը ազատության հովերի կենտրոն էր, որի համար էլ 73-74-ից  հետո զգացինք մեր վրա գործադրվող ներքին և զարտուղի ճանապարհներով իրենց հայտնի մեթոդներով ճնշումները, որովհետև մի կողմից քաղբանտարկյալներ կային, անկախության համար պայքարող, Եղեռնի հուշարձանն էր բացվել, եկեղեցու ազդեցությունն էր մեծացել, երբ Մոսկվայում բուլդոզերով աբստրակցիոնիստների ցուցահանդեսն էին ավիրում,  մեր մոտ Ժամանակակից արվեստի թանգարան էր բացվում, իսկ 73-ին մեր մի քիչ երկարամազ ֆուտբոլիստները և՛ չեմպիոն դարձան, և՛ գավաթակիր: Սովետի մասշտաբով Երևանում ռոքը իր բազմաթիվ խմբերով ամենատարածվածն էր: Այսինքն՝ սպորտը, երաժշտությունը, գրականությունը, կինոն, գիտությունը, արվեստը իրենց հաջողություններով ստիպեցին ԿԳԲ-ին մեր նկատմամբ ավելի հոգատար լինելու: 

Նորայր Ռոքը ճնշեց, մյուսների վրա աշխատեց:

Գրիգոր Բոլորի վրա էլ աշխատեց, ուղղակի ռոքը երրորդ կարգի երկրներում չի լինում, նրա համար հարկավոր է և՛ գիտության, և՛ մշակույթի, և՛ սպորտի բնագավառներում բարձր մակարդակ: Սփյուռքի բարեկամների շնորհիվ ամենանոր ձայնապնակները, նկարիչների ալբոմները շատ արագ հայտնվում էին էստեղ: Ես 73 թ.-ից սկսեցի ստանալ լեհական «Պրոյեկտ» ամսագիրը, հետո պարզեցի, որ իմ և Նիգարյան Կամոյի գրաֆիկայի նմանությունը էդ ամսագրից է գալիս: Այդ ամենի պատճառով էլ փլուզումը վաղուց հասունացել էր, և մենք ինքնաբերաբար վերջին դիրքերում չէինք:

Արտակ 87 թ.-ին Անատոլի Պապանյանի հետ ժամանակակից արվեստի թանգարանի գրաֆիկայի ցուցահանդես տարանք Սիմֆերոպոլի թանգարան: Էնտեղի նկարիչները պապանձվել էին զարմանքից, որ Սովետական Միությունում նման նկարչություն կարող է գոյություն ունենալ: Երբ 88-ին Լատվիայից, Լիտվայից մարդիկ էին գալիս, չէին հավատում, որ մենք «Գարուն»-ում հայերեն տպել ենք «Արխիպելագ Գուլագ»-ը: 

Գրիգոր  Մենք Զլատկովսկի էինք տպում, որին Մոսկվայում չէին տպում. ասում էր՝ երևի գամ Երևան:

Արտակ Էստեղ մենք ժամանակակից արվեստի թանգարանում էնպիսի բաներ էինք ցուցադրում, որ Սովետում հնարավոր չէր ցուցադրել: 

Գրիգոր Իգիթյանի ժամանակվա պաշտոնյաների հետ ունեցած կապերն օգտագործելու հմտության շնորհիվ: Երբ Իգիթյանը Ժամանակակից արվեստի թանգարանը բացեց Աշոտ Բայանդուրի հետ, Լենինի արձանը ընդամենը մեկ օր դրեցին ցուցասրահում, կենտկոմից եկած մարդկանց ուշադրությունը շեղելու համար: Պարզապես ժամանակակից արվեստի նրա ընկալումը սահմանափակվեց կտավի վրայի նկարչությամբ՝ չընդունելով ժամանակակից արվեստի այլ ֆորմաներ: Հետո բացվեց ՆՓԱԿ-ը, և ժամանակակից արվեստը հայտնվեց այնտեղ: Նազարեթը բացեց Ին Վիտրոն, Չարլի Խաչատրյանը՝ իր անունով պատկերասրահը, Թաթուլ Առաքյանը՝ ԹԱԱԿ-ը, Սպարապետը դարձավ Հայ-Արտ-ի տնօրեն, և Ռուբեն Արևշատյանի հետ միասին մի շարք միջազգային նախագծեր իրականացրին: Այդպես հակակշիռներ ստեղծվեցին, իսկ մինչ այդ նկարիչների միության միակ այլընտրանքը Ժամանակակից արվեստի թանգարանն էր: 

Այս ամենով հանդերձ՝ Շարժման սկսելը ձեզ համար անսպասելի՞ էր, թե՞ մտածում էիք, որ նման բան կլինի:

Գրիգոր Հիմա դժվար է հիշել, բայց ինչ-որ ուրախություն կար: Երբ ռոք երաժշտությունը հայտնվեց, այդ ժամանակից արդեն մենք սկսել էինք զգալ ազատության հովերը: Իսկ երբ Գորբաչովը ասաց մի քիչ гласность, մի քիչ պերեստրոյկա, ինքն էլ չգիտեր, թե ինչ է դրանից լինելու: Դա շատ նման է այսօրվա խոսակցություններին այն մասին, որ էսինչ շարժումը կազմակերպված է, բայց երբ ժողովուրդը միանում է, այդ կազմակերպիչների հաշվարկները կարող են չաշխատել,  նրանք բացահայտվում են, և շարժումը անկանխատեսելի ընթացք է ստանում:

Արտակ Ես առաջին անգամ մասնակցել եմ էկոլոգիական ցույցերին: Միանշանակ գիտեի, որ այդ ցույցերը իրենց դրած նպատակի առումով հաջողության չեն հասնելու, բայց ես այդ ցույցերի ընթացքում զգացի, որ ինչ-որ ավելի մեծ բան է սկսվելու: Փոփոխությունը զգում էի նաև ոստիկանների երկչոտ վերաբերմունքից. ոնց որ մեր կողմից էին, բայց նաև հրաման ունեին: Ես մինչև հիմա համարում եմ ֆանտաստիկ բան, որ ես ներկա եմ եղել այդ Շարժմանը, և իմ կյանքում դա տեղի է ունեցել: Եթե մինչ այդ որևէ մեկը ասեր, որ Սովետական Միությունը փլուզվելու է, ես լավագույն դեպքում կծիծաղեի. մենք չէինք կարող պատկերացնել, որ նման միությունը կարող է ի չիք դառնալ: 

Շարժումը սկսվեց, դուք սկսեցիք պաստառներ նկարել: Ազատության հրապարակում պաստառների ցուցահանդես անելու միտքն ինչպե՞ս առաջացավ:

Արտակ Մենք նկարներով գնացինք նկարիչների միություն, բայց միությունը մեզ դուրս արեց:

Նորայր Արտակի գործերը ճղեցին: 

Գրիգոր Հետո մեր ընկերներից Գևորգը (հետագայում «Պարադիս»-ի տնօրենը) եկավ-տեսավ, որ միությունում նման վիճակ է՝ մեր նկարները ճղում են, ասաց՝ ավելի լավ է էս աշխատանքերը տանենք Թատերական հրապարակ (այն ժամանակ դեռ այդպես էր կոչվում): Հրապարակում՝ հիմիկվա առաջին սրճարանների տեղում, կլոր բիսեդկայատիպ սրճարաններ կային: Պլակատները ամրացրինք դրանց պատերին, և այդպես բացվեց ցուցահանդեսը: 

Նորայր Մուտքի մոտ մի լոզունգ կախեցինք, և ցուցահանդեսը բացված էր: Պրոֆեսիոնալ ցուցահանդես էր: Մեր խնդիրը ոչ միայն թեման էր, այլև բարձր որակի պլակատ, պոստեր ցուցադրելը. երկու հարց էինք լուծում՝ քաղաքական և մշակութային: 

Գրիգոր Նման պոստերների բացակայությունը էս շարժումների ժամանակ հստակ երևում է. նկատի ունեմ և՛ տեքստային, և՛ վիզուալ ձևակերպումները: 

Նորայր Էնտեղ, որտեղ միտքը պիտի աշխատեր, ոչ թե էմոցիոնալ գրառումները, ոչ մի բան չկար: Ամենակրեատիվը «Աշոտյան, ս*****» էր. դա էլ երևի Աշոտյանի շնորհքն էր:

Իսկ հրապարակի ժողովուրդն ինչպե՞ս արձագանքեց ցուցահանդեսին. ձեր պաստառները տեսնելուց հետո նրանց պաստառները փոփոխվեցի՞ն:

Գրիգոր Մեր պաստառները տեսնելով՝ նրանք սկսեցին սարսափելիորեն ստեղծագործել:

Արտակ Դրանից հետո արդեն ժողովրդական ստեղծագործություն էր:

Նորայր Հետո սկսվեց ժողովրդական ստեղծագործությունը. տեսնում էին՝ ինչպես է արված, և իրենք էլ էին փորձում այդպես անել. մեկ-երկու՝ արդեն լավանում էր: Բայց  երբ դարձավ ժողովրդական, մենք արդեն սկսեցինք չանել: Ժողովուրդը տեսնում էր՝ կարմիր կովը արած, սապոգը արած, սկսում էր պաստառներ սարքել էդ թեմաներով. այսինքն՝ և՛ օրինակ ուներ, և՛ նաև դրա միջոցով մրցունակ էր դառնում: Գալիս, կանգնում, նկարվում էին գործերի մոտ: 

Ազգագրագետ Հարություն Մարությանը, ուսումնասիրելով Շարժման պաստառները, մոտ 20 բովանդակային խումբ է առանձնացրել: Դուք հիմնականում ի՞նչ բովանդակությամբ պաստառներ էիք նկարում: 

Արտակ Մեր արածները առաջին հերթին հակասովետական էին, այսինքն՝ նախ և առաջ Ղարաբաղին չէին վերաբերում: 

Նորայր Մենք սկսեցինք հակասովետական բովանդակության պաստառներով: Սկզբի շրջանում էնքան ռադիկալ էր մեր արածը, որ հարթակից ասում էին, որ իրենք կապ չունեն մեզ հետ: 

Գրիգոր Այն, ինչ մենք անում էինք, ցույցերի տեքստերից, կոչերից շատ ավելի առաջ ընկած էր, որովհետև իրենք դեռ փորձում էին Կրեմլի հետ խոսել դիվանագիտական հարթության մեջ:

Կպատմե՞ք ձեր պաստառներից մի քանիսի մասին:

Գրիգոր Հիշում եմ, որ էդ ժամանակ շատ ապուշ որոշում էր կայացվել, որի համար էլ Սպարապետը սարքել էր «Համաձայն որոշման՝ սա սև է, համաձայն որոշման՝ սա սպիտակ է» պլակատը: 

Նորայր Հա, ինչ-որ աբսուրդ որոշում էին կայացրել. Մատենադարանում կախեցինք սև ու սպիտակ պաստառներ. սևի վրա գրված էր «Համաձայն որոշման՝ սա սպիտակ է», սպիտակի վրա՝ «Համաձայն որոշման՝ սա սև է»: Մեծ միտինգի ժամանակ էդ հսկա պաստառը շատ լավ աշխատեց:

Գրիգոր Իսկական սապոգի վրա Կրեմլի էլեմենտ էի ավելացրել, որի մեջ ժողովուրդը չգիտես ինչու սկսեց կոպեկներ լցնել: Հետո դա վերածվեց գրաֆիկայի: Եռագույն ներկածս մեքենայի ավտոդողը որպես փրկօղակ ամրացված էր հարթակի վերևում: 

Նորայր Երբ որոշեցինք ցուցահանդես անել, ռուսերեն գրեցինք շատ մեծ մեծատառ Я, կողքին ты, он, она, мы целая страна: Եկան ու հանեցին, հասկացել էին՝ ինչ նկատի ունենք:

Գրիգոր Երբ փլուզումը տեղի ունեցավ, Արտակի հետ սկսեցինք շարունակել այդ գործը «Գարուն»-ի էջերում և ըստ իրավիճակի արձագանքում էինք տեղի ունեցող իրադարձություններին: Էդ ժամանակ «Գարուն»-ը միակ ամսագիրն էր, որ իրեն թույլ էր տալիս նման ազատություն:  Երբ ցուցարարները «ամոթ մամուլին» գոռալով անցնում էին մամուլի շենքի մոտով, «Գարուն»-ի մոտով անցնելիս մեզ հարգալից ողջունում էին, որովհետև «Գարուն»-ը այդ ժամանակ միակ հարաբերականորեն ճշմարտախոս օրգանն էր:

Սա «Գարուն»-ի շապիկներից է. մեր աշխատակիցներին խնդրեցինք, որ ինչ ուզում են՝ գրեն թղթի վրա, և այդ գրվածները դարձան շապիկ, իսկ հետո բոլոր գրվածները դարձան իրականություն: Գլավլիտը չթողեց միայն «ազատ, անկախ և միացյալ Հայաստան» լոզունգը. գլավլիտի աշխատողն ինձ ասաց, որ դա չի կարող դնել, քանի որ դաշնակցական լոզունգ է:

Արտակ Թուղթուգիրը աշխատեց: (Ռ.Գ-Նկատի ունի շապիկին գրվածների՝ իրականություն դառնալը:)

Գրիգոր «Գարուն»-ի եռագույն փրկօղակով շապիկ արեցինք, բայց դա ևս չէր կարելի անել, այդ պատճառով էլ կապույտն ու կարմիրը կային, իսկ ծիրանագույնը մի թեթև մատիտով նշել էինք, որ ընթերցողը լցնի: 

 Արտակ «Գարուն»-ը բազա ուներ: 

Գրիգոր «Գարուն»-ում Համլետ Գևորգյանը անընդհատ ֆիդայինների մասին էր գրում: Թերևս կարելի է ասել, որ ազատամարտիկները նաև «Գարուն»-ի միջոցով էին նախապատրաստվել: Վազգեն Սարգսյանը մեզ մոտ էր, Վանո Սիրադեղյանը խմբագրական կոլեգիայի մեջ էր:

Նորայր Հակոբ Մովսես, Վիգեն Թադևոսյան. ամեն ինչ ուներ «Գարուն»-ը:

Արտակ 88 թվին մի շրջան եղավ, երբ կաթողիկոսն էր ելույթ ունենում, թե գնացեք տները, Սիլվա Կապուտիկյանը եկավ որպես ազգի մայր՝ կրկին փորձելով համոզել մարդկանց տուն գնալ: Էդ ժամանակ մենք «Գարուն»-ում էինք, և ես ստվարաթղթի վրա վրա գրեցի «պայքար մինչև վերջ», մի հատ առջևից, մի հատ հետևից կախեցի թելերով և էդպես շրջում էի: Էդ ժամանակ ինձ արտասահմանցու տեղ էին դրել, որովհետև նման բան միայն հեռուստացույցով էին տեսել: 

Գրիգոր Ճիշտ է, բոլորս «Գարուն»-ում լսեցինք Գորբաչովի ելույթը, որում ասում էր, որ պետք է վերջ տալ, ու տեսանք, որ Արտակը սուս-փուս բան է գրում, գրեց, վերջացրեց, կապեցինք վրան, դուրս եկանք ու գնացինք հերթական միտինգին: 

Արտակ Ժողովուրդը չգնաց հրապարակից, և մի երկու ամիս անց Լևոն Տեր-Պետրոսյանը ամենահայտնի բառերը ասաց. «Պայքար, պայքար մինչև վերջ»: Էնպես որ՝ կարող ենք ենթադրել, որ մի քիչ էլ այստեղից է գալիս:

Նորայր Էս անգամ, երբ կենդանի պատը եկավ, մտածեցի՝ ամեն ինչ կրկնվում է, ուղղակի էս անգամ դա էնքան էլ Սիլվա չէր, կաթողիկոսն էլ ինքը չէր եկել, մարդ էր ուղարկել:

Ասացիք, որ ձեր պաստառները նախ և առաջ հակասովետական էին և հենց դրանով սկզբնական շրջանում տարբերվում էին հարթակից հնչող պահանջներից: Շարժման սկզբի շրջանում անկախության հարցը դրված չէր. միայն որոշ ժամանակ անց դա դարձավ Շարժման պահանջներից: Ձեզ համար ի սկզբանե դրվա՞ծ էր անկախության հարցը: 

Գրիգոր Ինձ թվում է՝ բոլորի մոտ այդ ամենը միախառն վիճակում էր. և՛ Սովետից ազատվելը, և՛ ազատությունը, և՛ Արցախի խնդիրը. պարզապես հարթակում դիվանագիտական խաղը Կրեմլի հետ պահպանվում էր Արցախի հարցի դրական հանգուցալուծման հույսով, քանի որ Շարժումը դրանով էր սկսվել, իսկ մենք կարող էինք ավելի ազատ լինել:

Արտակ Քանի որ մեր պաստառները առաջին հերթին հակասովետական էին, հենց դրանով ավելի միտված էին անկախությանը:

Նորայր Մենք գիտեինք, որ դա է անկախությունը: Հետո գալիս-ասում էին՝ անկախականներ են, ասում էի՝ էդ անկախականները ո՞նց են առանձին լինում, բա մե՞նք ինչ ենք: Հետո արդեն մտան դաշնակցական, անկախական և նման այլ տարբերակումները:

Արտակ Էն ժամանակ էդպիսի մոտեցում կար, որ հնարավոր է Ղարաբաղը միացնեն Հայաստանին Սովետի մեջ, իսկ մենք ասում էինք, որ չէ, Սովետի դեմ է պետք աշխատել, ոչ թե Սովետի մեջ ինչ-որ հարց լուծել: 

Գրիգոր Սովետի դեմ է պետք աշխատել, որովհետև պատճառը Սովետն է: Մովսես Գորգիսյանի՝ եռագույնը պարզելը այդ ժամանակ շատ համարձակ քայլ էր, չնայած շարժման ռազմավարության տեսանկյունից համարվում էր շուտ:

Նորայր Հետո ամենակարևորն այն է, որ գուցե քաղաքական առումով ինչ-որ բաներ չէին ասում, բայց ես գիտեի, որ այդ հարթակում կանգնած են ամենաանկախականները, այսինքն՝ Գորգիսյանի դրոշ պարզելն էլ այդ խմբի որոշումն էր: Ես մտածում էի՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանից, Վազգեն Մանուկյանից անկախական մարդիկ էլ ո՞րտեղից: Էդ լիդերները անկախական էին՝ ուզում էին Հայաստանի անկախությունը: Հետո արդեն հասկացել էին, որ իմպերիա է փլվում: Հետո, երբ սկսեցին տարբերակել՝ էսինչ անկախական, էնինչ անկախական, փչացրին էդ հասկացությունը, որովհետև այդ հարթակի մարդիկ ամենաանկախականներն են:

88-ի վերջերին քաղբանտարկյալների ազատեցին: Ազատեցին այն ժամանակ, երբ արդեն պետք էր սեպ խրել Շարժման մեջ. բոլոր հանրապետություններում այդպես արեցին: Իրենք իրենց նստածի, տուժածի պես էին պահում, իսկ հարթակի խումբը լուրջ ինտելեկտուալ մարդիկ էին, առաջ տանողն էին:

Արտակ Հա, իրենք իրենց սկզբում շեշտակի առանձին էին պահում: Բայց նրանց ազատեցին ոչ միայն էդ պատճառով. քանի որ Գորբաչովը պերեստրոյկա էր հայտարարել, ստիպված էր ազատել Սովետական Միության բոլոր քաղբանտարկյալներին: 

88-ին հասարակության մեծամասնությունը մասնակցում էր Շարժմանը, սակայն, օրինակ, գիտնականների շատ քիչ մասն էր համարձակվում մասնակցել Շարժմանը, գուցե կարելի է անգամ ասել, որ մեծ մասը դեմ էր Շարժմանը: Ինչպե՞ս էր նկարիչների դեպքում, մանավանդ եթե նկատի ունենանք ձեր պաստառները պատռելու դեպքը:

Արտակ Բոլոր նկարիչները կամ գոնե նրանց 90 տոկոսը մասնակցում էր Շարժմանը:

Գրիգոր Բոլորն էին՝ բացի նկարիչների միությունում պաշտոնի հետ խնդիր ունեցող մի քանի հոգուց: Պարզապես քանի որ մենք պլակատիստ էինք, մեր մասնակցությունն ավելի երևացող էր: 

Նորայր Իրենք կորցնելու շատ բան ունեին, իսկ մենք չունեինք, բայց նրանք, ովքեր կերակրատաշտից օգտվում էին, միշտ էլ կոնսերվատիվ էին, ինչպես և հիմա: Էն ժամանակ գոնե ավելի զուսպ էին, ինտելեկտ ունեին, հիմա ագրեսիվ են: Բացի դրանից՝ էն ժամանակ այդքան հեշտ չէր իրենց կյանքը. հիմա համագումար են անում, երկու հարյուր երիտասարդ ընտրում ու  վերջ: Կարճ ասած՝ կերակրատաշտի պահպանման հարց է:

Արտակ Մենք, օրինակ, Սեյրան Խաթլամաջյան անունով նկարիչ ունեինք. երդվյալ դաշնակցական էր, դեռ շատ վաղուց Անդրանիկ, եռագույն, գերբ էր նկարում և դրա պատճառով  կարող էր քաղբանտարկյալ դառնալ: Նկարիչների մեջ այդպիսիք շատ կային: Երևի կարելի է ասել, որ նկարիչները բնույթով ազատ էին, այդ պատճառով էլ՝ անկախ ու հակասովետական: Նաև պիտի ասեմ, որ էն ժամանակ կերակրատաշտից օգտվելը, Կոմունիստական կուսակցությանը պատկանելը ժողովրդի համար ամոթ էր, իսկ հիմա էնքան որ մի տեղից սնվելու աղբյուր ունենաս, դրա համար դրանք անհամեմատ մեծ են, կերակրատաշտերն էլ հետը:

Նորայր Հետո նկարիչները ազատ էին. ոնց էլ լիներ՝ մի երկու տեղ աշխատում էինք: Միշտ ապրել ենք ազատ՝ առանց չարչարվելու: Եթե տարվա մեջ չորս-հինգ պատվեր կար, մենք երկուսն էինք անում, մտածում էինք՝ հերիք է: Այսինքն՝ էն հացի փողն ունեինք, որով կարող էինք թքել կերակրատաշտի վրա: 

Գրիգոր Մոսկվայից, արտասահմանից գալիս էին նկարներ առնելու, ինչը որպես անկախ սնուցման աղբյուր ապահովում էր քո անկախությունը: 

Նորայր Ճիշտ է, էդ ընթացքում Գրիգորն է վաճառել, ես Գոհար Սանոյանի նկարներն եմ վերցրել՝ Մոսկվա գնացել, վաճառել: Զարմացել էինք, թե ինչու են առնում: Նկարիչները միշտ ավելի ազատ են եղել: Ի տարբերություն գրողների՝ մենք տպագրվելու խնդիր չունեինք:

Արտակ Գրողները միշտ խնդիր են ունեցել. եթե ազնիվ էին գրում, կարող էին չտպվել, իսկ նկարիչների պարագայում ավելի հեշտ էր: 

Գրիգոր Էսօր էլ նկարիչների թիվը մեծ տոկոս է կազմում, հատկապես ժամանակակից արվեստագետները միշտ ներգրավված են ընդդիմադիր շարժումներում:

Նորայր Էն նկարիչները, որոնք կարողացան մտքով տրանսֆորմացվել, հասկանալ՝ ինչ է կատարվում, նրանք էսօր էլ խնդիրներ չունեն, իսկ նրանք, ովքեր ապրում էին միության պետպատվերով, մինչև հիմա էլ դարդ են անում, նեղվում:

Գրիգոր Իշխանական թևը հասարակական մի շարք կազմակերպությունների նկատմամբ բացասական հասարակական կարծիք է ձևավորում՝ գրանտակեր պիտակելով, որովհետև իրենցից չէ կախված նրանց գոյությունը, և իրենց հանցագործությունները բացահայտողներից են, իսկ պաշտոնյաների կոռումպացվածությունն ու բոլոր օրինազանցությունները, որ հասարակության շահերին է դիպչում, ըմբռնումով ձևակերպում են, որ տուն են պահում:

Նորայր Երբ շարքային ոստիկանն է տուն պահում, գուցե հասկանալի է, բայց երբ նկարիչների միության նախագահն է տուն պահում, ուրեմն մի ամբողջ արժեքային համակարգ փչացել է:

Գրիգոր Եվ ուրիշներն էլ հերթի են կանգնած այդ տեղը զբաղեցնելու  և տուն պահելու համար: Վերջերս մի տաքսու վարորդ ինձ ասաց, որ ինքը լավ մարդ է եղել, հիմա փչացել է, այս համակարգը փչացնում է մարդուն: Ռեժիմն ասում է՝ ուզում ես սնվել, իմ հաճախորդը պիտի դառնաս: Մենք էդ տեսակ հաճախորդ դարձած ընկերներին կորցրել ենք:

Արտակ Գայթակղությանը չդիմացան:

Արտակ ՀՀՇ-ի հաղթանակից հետո իսկ հայտնվեցին մարդիկ, որ կարողացան դա դարձնել կերակրատաշտակ, այսինքն՝ սկսեցին իդեոլոգիայի վրա կարողություն դիզել:

Նորայր Նրանք, ովքեր միությունում էդպես ագրեսիվ հարձակվեցին մեզ վրա, Շարժումն ավարտելուց հետո հենց իրենք դարձան միության նախագահ, և հիմա էլ են իրենք: 

Արտակ Մարդկանց մի տեսակ կա, որ իրենց կերակրատաշտակը գտնելու են, և կապ չունի իրենց համար՝ ինչի համար են վճարվում:

Ձեր ասածներից կարելի է եզրակացնել, որ 88-ին ավելի քիչ էին օգտվում կերակրատաշտակից, տուն պահելն ավելի ամոթալի էր համարվում, քան հիմա: Ինչո՞վ եք պայմանավորում այդ տարբերությունը. արժեքային համակա՞րգն էր ավելի բարձր, թե՞ այլ պատճառներ կան:

Արտակ Ավելի բարձր չէր արժեքային համակարգը, ուղղակ ավելի պարզ էր: 

Նորայր Ժողովուրդն ինքնավստահ էր. բոլորը աշխատանք ունեին, այսինքն՝ մինիմումն ունեին և չէին վախենում. հիմա վախենում են:

Արտակ Էն ժամանակ ամեն ինչ շատ հստակ էր. բոլորը գիտեին, որ երկու հրեշ կա՝ Սովետական Միություն և Թուրքիա-Ադրբեջան: Հիմա Սովետական Միություն հրեշը շատ-շատ է մասնատվել, տարանջատվել. էն ժամանակ դրան ծառայողները հրեշի ծառաներն էին, հիմա բազմաթիվ կուսակցություններ կան՝ իշխանամետ, ոչ այնքան իշխանամետ, սրանք ունեն իրենց ծառաները, և ժողովուրդը ավելի մոլորված է, դրանից էլ հիմա ամեն ինչ ավելի է մանրանում և խառնվում: Հիմիկվա ջահելության դրսևորման և ինքնագիտակցման հարցը ավելի պրոբլեմատիկ է այդ պատճառով. էնքան կիսատոներ կան, որ իրենք մեղավոր էլ չեն, որ չեն կողմնորոշվում: Ես դժգոհ եմ միայն նրանց կրթվածությունից. խմորային վիճակում են իրենք և անգամ իրենց համար չեն ձևակերպել, թե ուր են գնում, ինչի համար են գնում և անգամ ինչի դեմ են գնում: Վերջին իրադարձություններն էլ դա ցույց տվեցին. իրենք եկան հասան մի տեղ և չիմացան՝ ուր գնալ: Ես իրենցով ամեն դեպքում հպարտանում եմ, բայց շատ բաներ կան, որ իրենք դեռ չգիտեն և չեն պատկերացնում:

Գրիգոր Գիտեն-գիտեն, Արտակ ջան, շատ լավ գիտեն: Պարզապես էսօր տարբեր շահեր կան դիմադրության մասնակիցների մեջ, և դրա համար մասնատվածությունը շատ է, իսկ էն ժամանակ խնդիրը և թշնամին հստակ տեսանելի էին: 

Գրիգոր Ինչ վերաբերում է քաղաքականացնել-չքաղաքականացնելուն, կարծում եմ, որ ամեն ինչն էլ քաղաքական է, ցանկացած հարց՝ սկսած էլեկտրաէներգիայից, տրանսպորտից՝ վերջացրած արդարադատության և այլ հարցերով: Իշխանությունը դրանց վրա է հենված, և երբ դու պայքարում ես անօրինականության դեմ, դու զրկում ես նրան քո գրպանից իրենը հոսող անաշխատ եկամուտից: Վերջին հաշվով մեզ համար կարևոր չէ, թե ով է ղեկավարությունը, մեզ համար կարևոր է, որ օրենքը գործի: Եթե հասարակությունը տարբեր ուղղություններով արդյունավետ պայքարի օրենքի գերակայության համար, երկիրը կդառնա երկիր: Կարող ես դնել խնդիր՝ չասելով, որ դա քաղաքական է, և լուծես:

Նորայր Չի լուծվում. քաղաքական իշխանությունը պիտի լուծի այդ հարցը: Երբ որ կլինեն ընտրություններ, որ ես համարում եմ ամենակարևոր բանը, ու իրենք նույն ձևով պայքարեն ընտրությունների ժամանակ, այդ ժամանակ ես կհավատամ իրենց:

Գրիգոր Հավատա՝ Սահմանադրության փոփոխության դեմ պիտի ավելի ուժեղ բան լինի:

Նորայր Եթե ինչպես հիմա էին կանգնում ջրցանի դեմ, էդպես կանգնեն ընտրակեղծիքների դեմ, ապա ես կհավատամ, որ երիտասարդությունը փոխվել է: 

Արտակ Կարևորը բովանդակությունն է:

Նորայր Հոսանքի չթանկանալը բովանդակությու՞ն է: Ընտրություններն են բովանդակություն: Օրենքի գերակայություն պահանջելը ոչ քաղաքակա՞ն է. օրենքը մի տեղ է գերակա. ընտրությունների ժամանակ. եթե կեղծվեցին, ինչ էլ անես՝ հինգ տարի էդպես է լինելու: 

Գրիգոր Ամբողջ խնդիրն այն է, որ հասարակությունը անընդհատ պիտի իր պահանջները դնի: 

Նորայր Պահանջը դնում են ընտրությունների ժամանակ:

Ուզում եմ զրույցն ավարտենք 88 վերադառնալով: Ի՞նչ պատմություններ եք հիշում այդ օրերից, որոնք ձեզ համար բնութագրում են Շարժումը:

Գրիգոր Մենք էդ ժամանակ ապրում էինք էդ ամեն ինչով:

Արտակ Մենք 24 ժամ շարունակ ապրում էինք դրանով: Երբ 88 թվին՝ երկրաշարժից անմիջապես հետո, պարետային ժամ մտցրին, գրողների միության մոտ տանկ էր կանգնած, և դրա դիմաց տղաները Լենինի լիակատար ժողովածուի հատորներից բարիկադ էին սարքել, այսինքն՝ իրենք մտածում էին, որ Սովետական միությունը սովետական տանկով Սովետական Միության հիմնադրի հատորների վրայով չի անցնի: Ծիծաղելի է ու միամիտ, բայց կրեատիվ ու սիրուն: 

Գրիգոր Արմեն Դավթյանի հետ Լենինի արձանի մոտից գիշերվա ժամը 12-ին «Ինտերնացիոնալ»-ը երգելով, գոռալով հասանք Ազատության հրապարակ, Վանոն հարթակից ասեց՝ ձեններդ կտրեք, գնացեք, մի անգամ էլ Պասկևիչյանի հետ պարետային ժամին Նորքից իջանք քաղաք դաշնակցական երգեր երգելով: 

Արտակ Սա էլ է ինձ համար ամենատպավորիչ բաներից. մեր շատ սիրելի դասախոս Ղևոնդյան Ռուբիկի հետ՝ նիհար, բոյով, երկար մազերով ու մորուքով, Օպերայի մոտ էինք, երբ ինչ-որ տեղից եկան ու ասացին, որ ՑԵԿԱ-ի մոտ տղերքը նստացույց են անում: Ասաց՝ գնանք էնտեղ: Գնացինք, ես ու Ռուբիկը պառկեցինք ճաղերի տակ, ասաց՝ երկու հատ սիգարետ կպցրու, մեկը տուր ինձ: Հենց տալիս էի իրեն, ոստիկանները եկան, ասացին՝ վեր կացեք: Ասացի՝ ինչ եք անում, գիտե՞ք՝ ով է էս մարդը: Հետո ասացի՝ պրն Ղևոնդյան, խնդրում եմ վեր կենաք: Երբ Ռուբոն վեր կացավ, սրանք զարմացան նրա հասակից ու ասացին՝ պրն Ղևոնդյան, Ձեզ պե՞տք է ինչ-որ տեղ ուղեկցել: Ասաց՝ պետք է, տուն, վաղուց թեյ չեմ խմել, բայց ձեր մեքենայում չեմ տեղավորվի:

Նորայր Բանգլադեշում արդեն պարետային ժամ էր. ժիգուլիով Բանգլադեշում գոռում էինք՝ պարե՛տ, подлый трус, выходи, մտածում էինք՝ Բանգլադեշում էդ ժամին подлый трус չի լինի, մեկ էլ դուբինկեքով դուրս եկան: 

Գրիգոր Ռուս օմոնականները կանգնեցրին մեքենան, Սամվելը լույսերը անջատեց, որ համարը չերևա, ու քշեցինք իմ արվեստանոց. տղեքը քնեցին, ես մի լավ նկար վերջացրի:

Նորայր Օպերայի դեմը մի հատ սարքած վիշապ կար. ես ու Գրիգորը Սովետի դրոշը տանում-գցում էինք վիշապի բերանը: Մոտ տասը օր ոստիկանը գալիս՝ դրոշը հանում-տանում էր. հետո մի օր տեսանք՝ ոստիկանը եկավ, դրոշը թաքուն գցեց վիշապի բերանը: Ինքն արդեն մեր կողմից էր: 

Աղբյուրը՝ hambardzum.am կայքի արխիվ