Գաղափարախոսության պարզագույն սահմանումը թերևս բոլորին քաջ հայտնի արտահայտությունն է Մարքսի «Կապիտալ»-ից. “Sie wissen das nicht, aber sie tun es” («Նրանք չեն գիտակցում, բայց անում են դա»): «Գաղափարախոսություն» բուն հասկացությունը ենթադրում է որոշակի հիմնարար, բաղկացուցիչ միամտություն. իր սեփական կանխադրույթների, իր սեփական նպաստավոր պայմանների թյուրընկալում, անջրպետ, ճեղքում՝ այսպես կոչված հասարակական իրականության և դրա` մեր ներկայացրած խեղաթյուրված պատկերի, այդ իրականության՝ մեր կեղծ գիտակցության միջև:
Ահա թե ինչու այսպիսի «միամիտ գիտակցությունը» կարելի է հանձնել քննադատական-գաղափարախոսական քննության: Վերջինիս նպատակն է հանգեցնել միամիտ գաղափարախոսական գիտակցությունը մի կետի, որտեղ այն կարող է ճանաչել իր առաջացմանը նպաստող պայմանները, այն հասարակական իրականությունը, որն ինքը խեղաթյուրում է, և հենց դրանով էլ ինքնաոչնչանալ:
Գաղափարախոսության քննադատության ավելի խրթին տարբերակներում, ինչպես օրինակ Ֆրանկֆուրտյան դպրոցի դեպքում էր, խնդիրը պարզապես երևույթները (այսինքն` հասարակական իրականությունը) «այնպիսին, ինչպիսին դրանք կան» տեսնելը չէ կամ գաղափարախոսության խեղաթյուրող ակնոցները դեն նետելը, հիմնական նպատակն է տեսնել, թե ինչպես իրականությունն ինքնին չի կարողանում վերարտադրվել առանց այսպես կոչված գաղափարախոսական պատրանքի: Այս դիմակը պարզապես չի թաքցնում իրերի իրական կացությունը. գաղափարախոսական խեղաթյուրումը դաջված է նրա բուն էության մեջ:
Այսպիսով, մենք բացահայտում ենք գոյության մի պարադոքս, որը կարող է վերարտադրվել միայն այնքան ժամանակ, որքան այն թյուրընկալվում կամ անտեսվում է. այն պահից սկսած, ինչ մենք տեսնում ենք այն «այնպիսին, ինչպիսին այն կա», այս երևույթը ինքնաոչնչանում է կամ, ավելի կոնկրետ, փոխակերպվում իրականության մեկ այլ տեսակի: Ահա թե ինչու մենք պետք է խուսափենք դիմակազերծման պարզ փոխաբերություններից, այն քողերը դեն նետելուց, որոնք թաքցնում են մերկ իրականությունը: Կարելի է հասկանալ, թե ինչու է Լականն իր «Հոգեվերլուծության էթիկա» դասախոսության մեջ զերծ մնում ազատագրող ժեստով վերջիվերջո բարձրաձայնելուց, որ «կայսրը մերկ է»: Գաղափարը, ինչպես ասում է Լականը, այն է, որ կայսրը մերկ է միայն իր զգեստի տակ, ուստի եթե հոգեվերլուծության մեջ գոյություն ունի դիմակազերծման հնար, այն ավելի մոտ է Ալֆոնս Ալեի հայտնի կատակին, որը մեջբերում է Լականը. «Մի մարդ մատնացույց է անում մի կնոջ և սարսափահար ճիչ արձակում. «Նրա՜ն նայեք, ինչպիսի՜ ամոթ, իր զգեստի տակ նա ամբողջովին մերկ է» (Լական, 1986, էջ 231):
Բայց այս ամենն արդեն բոլորին քաջ հայտնի է. գաղափարախոսության դասական հասկացությունն է` որպես «կեղծ գիտակցություն», հասարակական իրականության թյուրընկալում, որ ինքնին մասն է այս իրականության: Մեր հարցը հետևյալն է. արդյո՞ք գաղափարախոսության այս հասկացությունը` որպես միամիտ գիտակցություն, դեռևս կիրառելի է մեր այսօրվա աշխարհում: Արդյո՞ք այն դեռ գործում է այսօր: «Ցինիկ մտածողության քննադատության» մեջ, որը Գերմանիայի լավագույն բեսթսելլերներից է (Սլոթերդայք, 1983), Փիթեր Սլոթերդայքը առաջ է քաշում այն վարկածը, որ գաղափարախոսության գործելու գերիշխող կերպը ցինիկ է, ինչն անհնար կամ, ավելի կոնկրետ, աննպատակ է դարձնում դասական քննադատական-գաղափարախոսական քննությունը:
Ցինիկ սուբյեկտը քաջատեղյակ է գաղափարախոսական դիմակի և հասարակական իրականության միջև եղած անջրպետի մասին, սակայն, այնուամենայնիվ, պնդում է թողնել դիմակը: Եվ ուրեմն բանաձևը, ինչպես առաջարկում է Սլոթերդայքը, կլինի` «Նրանք շատ լավ գիտեն, թե ինչ են անում, բայց, միևնույն է, անում են դա»: Ցինիկ մտածողությունն այլևս միամիտ չէ, այլ լուսավորյալ կեղծ գիտակցության պարադոքս. մարդը շատ լավ գիտի կեղծիքի մասին, քաջատեղյակ է այն կոնկրետ շահից, որ թաքնված է գաղափարախոսական համապարփակության ետևում, բայց, միևնույնն է, չի հրաժարվում դրանից:
Պետք է հստակ տարբերակել այս ցինիկ դիրքորոշումը այն երևույթից, որը Սլոթերդայքն անվանում է «կինիզմ»: Կինիզմը ներկայացնում է պաշտոնական մշակույթի տարածված, պլեբեյական մերժումը հեգնանքի և սարկազմի միջոցով: Դասական կինիզմի դրսևորումներն են` իշխող պաշտոնական գաղափարախոսության պաթետիկ ձևակերպումները՝ դրա լուրջ, հանդիսավոր տոնայնությունը, առերեսել առօրյայի պրիմիտիվության հետ և ծաղրանքի առարկա դարձնել դրանք` այդպիսով բացահայտելով գաղափարախոսական ձևակերպումների այդ բարձրաշխարհիկության հետևում թաքնված եսասիրական շահերը, բռնությունը, իշխանության հասնելու վայրագ նկրտումները:
Այս քննությունն, այսպիսով, ավելի շատ գործնական է, քան փաստարկող. այն ջախջախում է պաշտոնական հայտարարությունը` վերջինիս առերեսելով իր ներկայացրած իրավիճակի հետ, անցնում է անձնական հարձակման (օրինակ` երբ քաղաքական գործիչը քարոզում է հայրենիքին անձնվիրաբար ծառայելու անհրաժեշտությունը, կինիզմը բացահայտում է, թե ինչ անձնական շահ նա ունի մյուսների զոհողություններից):
Ցինիզմն իշխող մշակույթի պատասխանն է կինիզմի այս կործանիչ փորձերին. այն ճանաչում է, հաշվի է առնում գաղափարախոսական համապարփակության (ունիվերսալություն) հետևում թաքնված կոնկրետ շահը, գաղափարախոսական դիմակի և իրականության միջև եղած անջրպետը, բայց, միևնույն է, գտնում է պատճառաբանություններ՝ դիմակը թողնելու համար: Այս ցինիզմն ուղղակի անբարոյական դիրքորոշում չէ, այլ ավելի շատ նման է ինքնին բարոյականությանը, որը լծված է անբարոյականության ծառայությանը. ցինիկ իմաստության մոդելն է ընկալել պարկեշտությունը, բարեխղճությունը որպես անազնվության բարձրագույն ձևեր, առաքինությունները` որպես անառակության բարձրագույն ձևեր, իսկ ճշմարտությունը` որպես ստի ամենաարդյունավետ ձև: Ուստի այս ցինիզմը պաշտոնական գաղափարախոսության «հերքման աղավաղված հերքումն է». առերեսվելով ապօրինի հարստացման, թալանի հետ` ցինիզմն արձագանքում է` ասելով, որ օրինական հարստացումը շատ ավելի արդյունավետ է և, դեռ ավելին, պաշտպանված է օրենքով: Ինչպես Բերտոլդ Բրեխտն է նշում իր «Երեք գրոշանոց օպերա»-ում` «ի՞նչ է բանկ թալանելը բանկ հիմնելու համեմատ»:
Ուստի պարզ է, որ, բախվելով այսպիսի ցինիկ մտածողության հետ, գաղափարախոսության ավանդական քննադատությունն այլևս չի աշխատում: Այլևս հնարավոր չէ գաղափարախոսական տեքստը ենթարկել «սիմպտոմատիկ ընթերցանության» (symptomatic reading)` այն առերեսելով իր բացերի հետ, որոնք նա պետք է շտկի` ինքն իրեն կարգավորելու, իր հետևողականությունը պահպանելու նպատակով. ցինիկ մտածողությունն այս անջրպետը նախապես հաշվի է առնում:
Ուրեմն մեզ էլ ի՞նչ է մնում անել, եթե ոչ հաստատել, որ ցինիկ մտածողության տիրապետության պարագայում մենք ապրում ենք հետգաղափարախոսական աշխարհում: Անգամ Ադորնոն է եկել այս եզրահանգմանը` սկսելով այն կանխադրույթից, որ գաղափարախոսությունը, կոպիտ ասած, պարզապես համակարգ է, որն իրեն ճշմարտություն է հռչակում, այսինքն` այն ոչ թե պարզապես սուտ է, այլ սուտ, որն ընկալվում է որպես ճշմարտություն, սուտ, որը ճշմարտություն է ձևանում, որպեսզի իրեն լուրջ ընդունեն: Ամբողջատիրական գաղափարախոսությունն այլևս ոչինչ չի ձևացնում: Վերջինս և անգամ դրա հիմնադիրները այլևս լուրջ ընկալվելու մտադրություն չունեն. այն ունի պարզապես մանիպուլյացիոն մեթոդի կարգավիճակ` բացառապես արտաքին և գործառութային բնույթով, դրա տիրապետությունը պայմանավորված է ոչ թե ճշմարտացիությամբ, այլ ուղղակիորեն ոչ գաղափարախոսական բռնությամբ և շահույթի խոստումներով:
Եվ հենց այստեղ, այս փուլում պետք է հստակեցնել նախանշանի և երևակայության միջև տարանջատումը` ցույց տալու համար, որ այն գաղափարը (իբրև մենք ապրում ենք հետգաղափարախոսական հասարակությունում) ժամանակից մի փոքր առաջ է ընկնում. ցինիկ մտածողությունը` իր ամբողջ հեգնական անհաղորդությամբ, չի դիպչում գաղափարախոսական երևակայության հիմնարար մակարդակին, այն մակարդակին, որում գաղափարախոսությունը կազմավորում է հասարակական իրականությունը:
___
Սլավոյ Ժիժեկ, The Sublime Object of Ideology («Գաղափարախոսության սուբլիմացված օբյեկտը»)
Թարգմանիչ՝ Լուիզա Մխիթարյան (Luiza Mkhitaryan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են:
Ընթերցեք նաև՝ Ջոկերը արտիստիկորեն ախտորոշում է աշխարհի թերությունները | Ժիժեկ