Մեր ժամանակների ֆրանսիացի ամենահայտնի սոցիոլոգ և փիլիսոփա Էդգար Մորենի խորհերը՝ գիտելիքի նշանակության, պոետիկ ապրելակերպի, միասնության և բազմազանության մեծագույն արժեքների և մարդկային հասկացողության խնդիրների շուրջ:
Նյութը հրապարակվում է «Թարգմանչական պրակտիկա» ծրագրի շրջանակում:
Երևան հանել սխալը և պատրանքը, գիտելիքի նշանակությունը
Մենք ապրում ենք պատմական կարևոր ժամանակաշրջանում: Առաջին մեծ բարեփոխումը կատարվել է տասնիններորդ դարի սկզբին, երբ ժամանակակից համալսարանները սկզբնավորեցին գիտական կարգերը: Ետ նայելով՝ մենք հասկանում ենք, որ այս կարգերը մեծ առաջընթաց ապահովեցին, սակայն նրանք սահմանափակում են գիտելիքը, որովհետև առանձնացված են միմյանցից, և այս տարանջատումը խանգարում է մեզ լուծել հիմնարար, գլոբալ խնդիրները՝ ոչ միայն մեր անձնական կյանքում եղածները, այլ նաև նրանք, որոնց բախվում ենք իբրև քաղաքացիներ և մոլորակի վրա բնակվող մարդ արարածներ: Արդյունքում կրթական համակարգը մեզ տալիս է գիտելիք, բայց անգամ համալսարանները մեզ չեն տալիս բացատրություն, թե ինչ է գիտելիքը, այլ կերպ ասած՝ սխալի և պատրանքի մշտական ռիսկը: Մենք կարող ենք ճանաչել անցյալի սխալներն ու պատրանքները, բայց, ակնհայտորեն կլանված լինելով ներկայում՝ մենք դրանք երևան հանելու կարողություն չունենք:
Ինչո՞ւ մենք ունենք այս խնդիրը: Որովհետև ամբողջ գիտելիքը իրականության թարգմանությունն է որևէ մեկի ընկալման, լեզվի, գաղափարների և տեսությունների միջոցով: Այսպիսով, յուրաքանչյուր թարգմանություն (ինչպես ասում են իտալերենում, “traduttore, traditore”` «թարգմանիչը հավասարազոր է դավաճանի») դավաճանության ռիսկ է պարունակում: Եվ այսպես, ի՞նչ է տեղի ունենում: Տվյալները սխալ են մեկնաբանված, ուրեմն սխալի ռիսկ կա: Այսպիսով, մենք պետք է տեղեկացվածություն ուսուցանենք գիտելիքի միջոցով և ցույց տանք ճանապարհը դեպի համապատասխան գիտելիք: Ո՞րն է այս ճանապարհը: Իմանալ ինչպես որևէ մեկի գիտելիքը տեղադրել համատեքստում ոչ միայն աշխարհագրական առումով, այլև պատմական: Զետեղել այդ գիտելիքն այն ամբողջի մեջ, որին այն պատկանում է: Ողբերգությունն այն է, որ մենք այսօր ունենք փորձագետներ, որոնք բանիմաց են մեկ մասնագիտացման շրջանակներում, բայց երբ խնդիրը դուրս է գալիս իրենց մասնագիտացման սահմաններից, նրանք կորած են: Տնտեսագետները, որոնք ձևավորել են ճշգրիտ հասարակական գիտություն՝ հիմնված հաշվարկների վրա, անզոր են զարգացող ճգնաժամի դեմ, որովհետև այն ենթարկվում է ոչ միայն տնտեսագիտությանը, այլնաև շատ այլ պայմանների, և չնայած հաշվարկը օգտակար է, այն չի կարող ըմբռնել տառապանքը և մեր կյանքի մարդկային խնդիրները:
Ուսուցանել մարդու էությունը
Մենք պետք է սովորենք՝ ինչ է նշանակում մարդ լինել, որովհետև դպրոցում ոչ ոք մեզ չի սովորեցնում՝ ինչ է դա: Դա նշանակում է հասկանալ մեր կապվածությունը բնական աշխարհի հետ, ինչպես նաև՝ մեր տարբերությունները: Մեր գիտակցությունը և մեր մշակույթն են մեզ բնությունից տարբեր դարձնում: Մենք կրկնակի ինքնություն ունենք՝ կենսաբանականը և մարդկայինը: Սա է նշանակում լինել մարդ: Ավելին, գրականությունն ու վեպերը պատկերում են մարդկանց իրենց սուբյեկտիվ կյանքում, որը օբյեկտիվ գիտությունը չի կարող անել: Մենք մարդ արարածին սահմանեցինք որպես “homo sapiens”, որը նշանակում է «բանականությամբ օժտված»: Ինձ համար մարդկային արարածը “sapiens” (բանական) և “demens” (խելագար) է, և նա ունակ է բանականության և խելագարության: Խելագարությունն այն է, ինչ հին հույները անվանում էին մոլեգնություն: Բոլոր մեծ նվաճողները հավակնոտ էին և ձգտում էին իշխանության: Մենք ապրում ենք մեր կյանքը գնալով խելագարությունից դեպի բանականություն: Ամեն անգամ, երբ մենք բանական որևէ բան ենք անում, մենք օգտագործում ենք մեր հույզերը: Անգամ մաթեմատիկոսները սիրով են անում իրենց գործը:
Այսպիսով, ինչպե՞ս կարելի է համատեղել բանականությունը և զգացմունքները: Այս առանցքային հարցը պետք է կրթության մասը լինի: Մենք նաև սահմանեցինք մարդ արարածին որպես “homo faber”, որը նշանակում է «նա, ով գործիքներ է պատրաստում»: Բայց սկսած նախապատմական ժամանակներից գործիքները զարգացման միակ նվաճումները չէին: Դիցաբանությունը և կրոնները նույնպես ստեղծվեցին: Սրանք մարդկային երկու ասպեկտներն են: Մարդը միայն տեխնիկա չէ, նա ունի նաև արտասովոր հոգևոր և դիցաբանական կյանք: Մենք նաև նշեցինք “homo economicus”-ը, որը մարդուն իր սեփական շահերի միջոցով սահմանելու փաստն է: Այն գնալով ավելի շատ է համապատասխանում իրականությանը մեր քաղաքակրթության մեջ, բայց գործունեության շատ ոլորտներ կան, որոնցով հետաքրքրված չեն անգամ մեր քաղաքակրթությունում: Կա “homo ludens”-ը, որը նա է, ով խաղում է: Մենք բոլորս սիրում ենք խաղեր, և ոչ միայն մոլեխաղեր: Մենք վայելում ենք բոլոր տեսակի խաղերը, որոնք հաճախ անշահախնդիր են և կարող են անգամ մեզ մոռացնել տալ մեր սեփական շահերի մասին:
Վերջապես ես կարող եմ սահմանել կյանքը՝ որպես երկբևեռություն արձակի՝ այն ամենի, ինչ մենք ստիպված ենք անել և չենք վայելում, և պոեզիայի միջև, որը երջանկացնում է մեզ մեր համայնքի, սիրո, ընկերության և խաղերի շնորհիվ: Կյանքի պոեզիան է, որ մեզ ստիպում է ապրել: Արձակը պարզապես գոյատևելն է: Կրթության դերերից մեկն է՝ բացատրել, որ մարդիկ պետք է զարգացնեն կյանքը բանաստեղծորեն վայելելու ունակությունը: Ուստի գեղագիտություն, երաժշտություն, նկարչություն և ընդհանրապես արվեստ սովորեցնելը այլևս շքեղություն չէ, այլ ճանապարհ՝ վայելելու կյանքի պոետիկ ասպեկտը, ինչպես օրինակ՝ թիթեռնիկին կամ թռչնին նայելը: Մենք պետք է դադարենք նույնացնել կրթությունը բարձր արտադրողականության, առևտրի և պրոֆեսիոնալիզմի հետ և վերադառնանք Ժան-Ժակ Ռուսոյի գաղափարին, որ սովորել ապրել նշանակում է սովորել ապրել պոետիկ:
Ուսուցանել Երկրի ինքնությունը և էթիկան
Ինքնությունը բնածին է մարդ արարածի համար: Մենք բոլորս ունենք ուղեղի նույն տեսակը, նույն հուզական կարողությունները, նույն անատոմիան և նույն ֆիզիոլոգիան, բայց անհատական տարբերություններով: Նույն կերպ, մենք բոլորս ունենք որոշակի մշակույթ, այսինքն՝ լեզու, հավատալիքներ և սովորույթներ, որոնցով մի հասարակությունը տարբերվում է մյուսից: Սա նշանակում է, որ կա խորը մարդկային միասնություն, որից սերվում է բազմազանությունը: Մենք պետք է տեղյակ լինենք այս միասնության մասին, բայց չպետք է մտածենք, որ բազմազանությունը երկրորդական կարևորություն ունի: Մարդկային միասնության մեծագույն արժեքը մարդկային բազմազանությունն է, և մարդկային բազմազանության մեծագույն արժեքը մարդկային միասնությունն է:
Մենք հիմա կիսում ենք նույն ապագան: Այն մոլորակային դարաշրջանում, որում մենք ապրում ենք, մենք կիսում ենք նույն կենսական խնդիրները և նույն ճակատագրական սպառնալիքները, ինչպես՝ միջուկային զենքերի կատարելագործումը, կենսոլորտին հասցված վնասը կամ անկայուն տնտեսությունը, որը կանգնած է ճգնաժամի շեմին: Ահա թե ինչու մենք պետք է Երկիր մոլորակը մեր տունը համարենք: Մենք պետք է հարգենք երկրների բազմազանությունը, բայց նաև ներկայացնենք այս հիմնարար միասնության գաղափարը: Սա նշանակում է, որ մենք պարտավորվածություններ ունենք անձնապես մեր, մեր ընտանիքի, բայց նաև մեր հասարակության առաջ: Մենք ոչ միայն իրավունքներ ունենք, որ բխում են ժողովրդավարությունից, այլև պարտականություններ, որովհետև մենք մեկ, անբաժան միասնություն ենք:
Դիմակայել անորոշությանը
Այսուհետ մենք գիտենք, որ ապագան անորոշ է ոչ միայն յուրաքանչյուր անհատի համար, այլ նաև մոլորակի համար: Եվ մենք գիտենք, որ այս անորոշությունը ծնում է անհանգստություն և վախ: Իմ կարծիքով, կարևորն այն է, որ գիտությունները, միկրոֆիզիկան, տիեզերագիտությունը և անգամ ժամանակակից քաոսի տեսությունը սովորեցնում են մեզ, որ մեր ամբողջ գիտելիքը անորոշ է: Եվ մենք գիտենք նաև, որ կենսաբանական էվոլյուցիան գծային չէ: Այն ընդմիջվում է աղետներով, ջրհեղեղներով, նոր սկզբներով: Ինչ վերաբերում է մարդկային պատմությանը, այն լի է եղել «աղմուկով և ցասումով», ինչպես ասել է Շեքսպիրը:
Այսպիսով, մենք միշտ իմացել ենք, որ ամեն ինչ անորոշ է, բայց մոռացել ենք դա: Ի՞նչն է կարևոր անորոշությանը դիմակայելու գործում: Առաջին՝ գիտակցել, որ ներկան անշարժ չէ, ինչպես շատ մարդիկ, ծուլությունից ելնելով, հակված են հավատալու, մինչև ինչ-որ մի խնդիր է ծագում: Մեր կարգախոսը պետք է լինի. «Ակնկալի՛ր անսպասելին»: Երկրորդ՝ բոլոր որոշումները, որ մենք հնարավոր է կայացնենք և՛ անձնապես, և՛ քաղաքականապես, ոչ այլ ինչ են, քան խաղադրույքներ: Մենք չենք կարող վստահ լինել, որ դրանք կհաջողվեն: Սա գիտակցելուց հետո մենք կարող ենք վերահսկել մեր գործողությունները և փոփոխել մեր ռազմավարությունը՝ հաշվի առնելով իրադարձությունները, որպեսզի կարողանանք դրանք վերափոխել: Ինչո՞ւ է «ռազմավարություն» բառը առաջացել ռազմարվեստից: Որովհետև ռազմարվեստը անորոշության հետ աշխատելու արվեստն է: Մենք չգիտենք մեր հակառակորդի մտադրությունները կամ պլանավորած քայլերը: Եվ դա մտածելակերպ է (նաև արվեստ, ինչպես մտածողության բոլոր առաջադեմ ձևերը), որն օգնում է վերափոխել պատահականությունը և օգտվել դրանից՝ փոխելով ռազմավարությունը, ինչպես Նապոլեոնն արեց Աուստերլիցի ճակատամարտում, երբ մառախուղից օգտվելով՝ փոխեց իր ռազմավարությունը և հաղթեց:
Հասկանալ միմյանց
Մարդկային հասկացողության խնդիրն ունի երկու մակարդակ: Առաջին մակարդակը տարբեր մշակույթներ, տարբեր հավատներ կամ ծեսերի ունեցող մարդկանց կամ մարդկային արարածներին հասկանալն է: Եվ մարտահրավերն այն է, որ կարողանանք զերծ մնալ հասարակակենտրոն մտածողությունից և չմտածենք, որ մեր սեփական հասարակությունը ճիշտ է, իսկ այն, ինչ պատահում է այլուր, տարօրինակ է, խելագար և անմիտ: Սա առանցքային կետ է: Կա մեկ այլ խնդիր՝ այն, ինչ մենք կոչում ենք «մշակույթների երկխոսություն», որը պետք է իրականացվի անընդհատ զարգացող հաղորդակցության միջոցով: Բայց թյուրըմբռնման նոր աղբյուր կա, որն անվանում են անհատապաշտական էգոցենտրիզմ: Մենք կարծում ենք՝ մենք միշտ ճիշտ ենք, իսկ ուրիշները միշտ սխալ են: Մենք ինքներս մեր ճշմարտացիությունը հարցականի տակ չենք դնում: Ցավալի է տեսնել, որ ընտանիքներում թյուրըմբռնումներ կան ամուսինների միջև, ինչը տանում է բաժանման, նաև ծնողների և երեխաների միջև և հակառակը…
Եվ այսպիսի թյուրըմբռնումները գնալով ավելի են խորանում: Այս խնդրին լուծում տալու համար կրթությունը պետք է սովորեցնի մեզ՝ ինչպես լինել հետևողական ինքներս մեր հանդեպ, ինչպես քննադատել ինքներս մեզ, որպեսզի ի վիճակի լինենք տեսնել, որ յուրաքանչյուր մարդ զբաղվում է «ինքնախաբեությամբ»: Կարևորագույն սկզբունքներից է նաև բազմակողմանիությունը հաշվի առնելը: Երբ մենք չենք հասկանում դիմացինին, դրա պատճառն այն է, որ մենք հավասարեցնում ենք մարդուն իր բնավորության ամենանողկալի ասպեկտին: Սակայն փիլիսոփա Հեգելն ասել է. «Եթե ես մի մարդու, որն իր կյանքում հանցագործություն է կատարել, կոչում եմ հանցագործ, ես մոռանում եմ նրա բնավորության, կյանքի մնացած ասպեկտները և հիշում միայն այս մեկը»: Մենք պետք է հիշենք բազմակողմանիության մասին, որպեսզի՝ տեսնենք դիմացինի բնավորության տարբեր ասպեկտները: Տեսնեք ոչ միայն այն կողմերը, որոնք մեզ դուր չեն գալիս, այլ նաև մյուսները: Շատ կարևոր է սովորեցնել մարդուն ինչպես բարություն ցուցաբերել մյուսների հանդեպ: Կարծում եմ՝ սա է կրթության հիմնարար դերը:
Էդգար Մորենը (իրական անունը Էդգար Նահում) ֆրանսիացի հայտնի սոցիոլոգ և փիլիսոփա է, «Բազմաբարդություն» (Complexité) և «Բազմաբարդ մտածողության» (Pensée complexe) հասկացությունների նախահայրը, ունի աշխարհի մի քանի համալսարանների Պատվավոր դոկտորի կոչում, Ֆրանսիայի գիտական հետազոտությունների ազգային կենտրոնի (CNRS) վաստակավոր տնօրեն։
Թարգմանիչ՝ Մանե Վարդանյան (Mane Vardanyan): © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: