Էսսեն հիմնված է «Հոսուն արդիականություն. կյանքն ուտոպիայում» դասախոսության վրա, որն անցկացվել է 2005 թվականի հոկտեմբերի 27-ին Լոնդոնի էկոնոմիկայի և քաղաքագիտության դպրոցում:
Դանդաղ ընթերցման մտադրությամբ․ «կյանքի իմաստը» լավ որս սիրող հասարակության շրջանում
Նույնիսկ ամենաերջանիկ մարդկանց կյանքը (կամ ամենահաջողակներինը, ինչպես կասեն թունոտ նախանձով լցված ձախողակները) բոլորովին զուրկ չէ խնդիրներից: Կյանքում ամեն ինչ չէ, որ տեղի է ունենում այնպես, ինչպես մենք ենք ցանկանում: Տհաճ և ընկճող իրադարձությունները բավականաչափ են, իրերը և մարդիկ պատճառում են մեզ անկանխատեսելի անհարմարություններ, որոնց երբեք չէինք ցանկանա առերեսվել: Այս անհաջողությունները հատկապես տհաճ են, քանի որ առաջանում են առանց որևէ պատճառի: Կարող ենք ասել, որ դրանք վրա են հասնում, ինչպես կայծակը՝ անամպ երկնքում, և մենք չենք հասցնում նախօրոք միջոցներ ձեռնարկել ու կանխել աղետը: Եթե երկինքը պարզ է, ոչ ոք չի սպասում որոտի։ Հարվածների հանկարծակիությունը, դրանց անկանխատեսելիությունն ու ամենաանսպասելի պահին չգիտես, թե որտեղից հայտնվելու նենգ ունակությունը մեզ դարձնում են անպաշտպան: Քանի որ վտանգները վերին աստիճանի անառիթ են, արտասովոր և անկայուն, ապա դրանց համար մենք խոցելի թիրախ ենք․ դրանք կանխելու համար մենք շատ քիչ բան կարող ենք անել, եթե, իհարկե, ինչ-որ բան կարող ենք: Այսպիսի անօգնականությունը վախեցնում է: Անորոշություն՝ նշանակում է վախ: Զարմանալի չէ, որ մենք նորից ու նորից երազում ենք առանց պատահարների աշխարհի մասին: Մեզ պետք է ավելի պարզ, կանխատեսելի աշխարհ։ Աշխարհ առանց կեղծիքի: Հուսալի, հավատարիմ, ապահով աշխարհ:
«Ուտոպիա». ահա այն անվանումը, որով մենք, սըր Թոմաս Մորի թեթև ձեռքով, որպես կանոն, 16-րդ դարից սկսած, կոչում ենք այս երազանքները։ Այն ժամանակներից, երբ նախկին և կարծես թե մշտական թվացող կարգուկանոնը սկսեց տապալվել, հին կանոնների և ավանդույթների ժամանակներն անցան, ծեսերը սկսեցին անհեթեթ երևալ, բռնությունը տարածվեց ամենուր (կամ այդպես սկսեց թվալ այն մարդկանց, որոնք սովոր չէին անսպասելի փոփոխությունների), նախկինում ամենակարող ուժերը կորցրին հսկողությունը նոր՝ տարօրինակ և անզիջող իրականության նկատմամբ: Հին և դարերով փորձված կառավարման միջոցները դադարեցին գործել: Հանկարծաստեղծումը և փորձարկումները, որոնք սպառնում էին հնարավոր վտանգներով և սխալներով, ժամանակի հերթական պահանջը դարձան:
Սըր Թոմասը անկասկած գիտակցում էր, որ անորոշությունից և վախից զերծ աշխարհի ստեղծման իր երազանքը, իդեալական ապագայի նախագիծ լինելուց բացի, ոչ այլ ինչ էր, քան երազ։ Նա այդ նախագիծը անվանեց «ուտոպիա»` մատնանշելով միաժամանակ երկու հունարեն բառեր՝ eutopia, որը նշանակում է «լավ հասարակություն», և outopia, որը նշանակում է «ոչ մի տեղ»: Նրա բազմաթիվ էպիգոններն ու հետևորդները ավելի վճռական էին և ոչ այնքան զգուշավոր: Նրանք հենց սկզբից բացարձակապես վստահ էին (կարևոր չէր՝ նրանք ճիշտ էին, թե ոչ, և հայտնի չէր՝ իրենց վստահ լինելը լավ էր, թե վատ), որ ունեն բավարար հեռատեսություն իդեալական, աներկյուղ աշխարհ ստեղծելու համար, և հետևաբար հմտություններ, որպեսզի այն, ինչ «կա»-ն դարձնեն այն, ինչն «անհրաժեշտ է»: Բացի այդ, նրանք խիզախել են այսպիսի կառուցման և նույնիսկ վերափոխման:
Վերջին մի քանի դարերի ընթացքում աշխարհը հասցրեց լավատեսությամբ լցվել. դա «դեպի ուտոպիա գնացող աշխարհն էր»: Դա նաև այն աշխարհն էր, որը համոզված էր, որ հասարակությունը առանց ուտոպիայի կենսունակ չէ, և հետևաբար առանց դրա ամեն ինչ անիմաստ է: […] Ուտոպիան խաղում էր նապաստակի խրտվիլակի խայծի դեր շների մրցավազքում, որի հետևից կարելի է վազել, բայց երբեք հնարավոր չէ հասնել դրան: Ավելին՝ առաջընթացը անհաջող ուտոպիական ծրագրերից խուսափելու մշտական փորձերի վերածվեց՝ դառնալով ավելի շուտ հետշարժում նրանից, ինչը «չարդարացրեց սպասումները», քան շարժում «լավից լավագույնի»: «Իրագործված» ուտոպիա ազդարարված իրականությունը անդառնալիորեն վերածվում էր ոչ թե երազանքի, այլ ընդամենը երազանքի նմանվող տգեղ ծաղրապատկերի: Շարժման նոր վեկտորի գլխավոր ազդակը ատելությունն էր այն ամենի նկատմամբ, ինչն արդեն արվել էր, և ոչ թե ձգտումը նրան, ինչը դեռ պետք է իրագործվի…
[…]
Նախևառաջ ուտոպիան մեկ այլ իրականության պատկերն է, որը տարբերվում է մեզ ծանոթ կամ մեր պատկերացրած աշխարհից: Բացի այդ՝ ուտոպիան կանխորոշում է մի իրականություն, որը կառուցված է բացառապես մարդկանց իմաստության և հետևողական ծրագրման վրա: Բայց այն միտքը, որ մարդիկ ներկա աշխարհը կարող են փոխարինել մեկ ուրիշ՝ սեփական ձեռքերով ստեղծված աշխարհով, փաստացի չկար մարդկային մտքում արդիականությունից առաջ:
Մարդկության ինքնավերարտադրության ձևի ճնշող միապաղաղությունը մինչև արդի դարաշրջանը ոչ մի առիթ չէր տալիս և չէր ոգեշնչում խորհելու Երկրի վրա մարդկության հնարավոր այլընտրանքային ձևերի մասին: Բացառություն էին Ապոկալիպսիսը և Ահեղ դատաստանը, որոնք վերաբերում էին աստվածային կարգուկանոնին: Որպեսզի մարդկությունը կանգնի այն երևակայական դպրոցական գրատախտակի մոտ, որի վրա ուտոպիայի առաջին գծերն էին արված, պահանջվեց աշխարհի ինքնավերարտադրվելու ունակության աճող անկումը:
Ուտոպիական երազանքի ծննդի համար անհրաժեշտ էր երկու պայման, նախ՝ համապարփակ (թեկուզ և անորոշ ու անհասկանալի) այն զգացողությունը, որ աշխարհը վաղուց չի գործում այնպես, ինչպես հարկն է: Այն հատուկ վերաբերմունք է պահանջում և ունի վերակառուցման կարիք: Երկրորդ՝ համոզվածություն, որ մարդն ունակ է հաղթահարելու այս խնդիրը․ հավատ, որ զինված լինելով բանականությամբ, որն ընդունակ է հասկանալու՝ ինչն այն չէ այս աշխարհի հետ՝ «մենք կարող ենք» բացահայտել, թե ինչով փոխարինենք աշխարհի անառողջ մասերը՝ դրանով իսկ հաստատելով նոր աշխարհակարգ: Պարզապես ուժ է պետք աշխարհին ստիպելու համար, որ ծառայի մարդու և´ այսօրվա, և´ վաղվա պահանջները բավարարելուն:
Կարելի է ասել, որ եթե արդի դարաշրջանից առաջ աշխարհի հանդեպ վերաբերմունքը եղել է անտառապահի կամ հմուտ որսորդի վարվելաձևի նման, ապա ժամանակակից աշխարհայացքի լավագույն փոխաբերությունը այգեպանն է:
Անտառապահի գլխավոր խնդիրն է պաշտպանել տիրոջը պատկանող հողերը մարդու միջամտությունից՝ պահպանելու համար դրանց «բնական հավասարակշռությունը»։ Անտառապահը պետք է արագ հայտնաբերի և չեզոքացնի այն թակարդները, որոնք տեղադրել են որսագողերը, և տարածք չթողնի ապօրինի ներխուժած որսորդներին: Հենց նա է ծառայում հավատարմորեն՝ համոզված լինելով, որ ավելի լավ է ոչինչ չփոխել: Աշխարհը գոյության աստվածային շղթա է, որտեղ յուրաքանչյուր էակ զբաղեցնում է իր օրինական և օգտակար տեղը, նույնիսկ եթե մարդկային իմացությունը մի աննշանություն է Աստծո ծրագրած իմաստությանը, ներդաշնակությանը և կանոնավորությանը հասնելու համար։
Այլ է այգեպանի դեպքում: Նա տեսնում է, որ աշխարհում ընդհանրապես կարգուկանոն չէր լինի, եթե չլինեին իր հաստատակամ հոգացողությունը և աշխատասիրությունը: Այգեպանը լավ գիտի, թե որ բույսերը պետք է աճեն, և որոնք չպետք է աճեն իրեն վստահված հողակտորի վրա: Սկզբում նա ծրագրում է այգու մտային պատկերը, այնուհետև ենթադրում, թե ինչպես իրագործել այն: Տարածքը նա վերափոխում է իր մտածած ձևով՝ խրախուսելով «ճիշտ» բույսերը և արմատախիլ անելով ու ոչնչացնելով մնացածը (այժմ դրանք կոչվում են «մոլախոտեր»), որոնց անտանելի ներկայությունը հակասում է իր նախագծի ընդհանուր ներդաշնակությանը:
Այգեպանները, որպես կանոն, դառնում են ուտոպիայի ամենահամառ արտադրողները: Այգեպանների մտքում առաջացած ներդաշնակության հենց այդ իդեալով էլ «այգիները շարունակաբար ստեղծվում են»: Այս իդեալական պատկերները, ինչպես պնդում էր Օսկար Ուայլդը, դրդում են մարդկությանը խարիսխ գցել «Ուտոպիա» երկի ծանծաղուտներում:
Իսկ եթե մենք այսօր լսում ենք «ուտոպիայի մահը», դրա «ավարտը» կամ «ուտոպիական երևակայության մարում» արտահայտությունները (դրանք շատ հաճախ կրկնվում են, որպեսզի ամուր հաստատվեն մասսայական գիտակցության մեջ և արդեն ընկալվում են որպես համարյա թե ակնհայտություն), ապա միայն այն պատճառով, որ այգեպանը իր տեղը զիջել է որսորդին:
Ի տարբերություն անտառապահի և այգեպանի՝ որսորդն արդեն չի մտածում «իրերի համընդհանուր հավասարակշռության» մասին, լինի դա «բնական», թե նախագծված: Որսորդի առջև դրված միակ խնդիրն է որսալ հերթական «ավարը», որպեսզի ծայրեծայր լցնի որսորդական պայուսակները: Կարծես թե որսորդների համար միևնույն է, թե որքան քիչ կենդանիներ կմնան անտառում իրենց հաջողված որսից հետո: Եթե այս անտառում որս չի մնացել, ապա կարելի է գնալ մեկ ուրիշ ՝ անմշակ վայրի բնության կղզյակ, որն առաջվա պես որսորդական նոր ավար է խոստանում: Իհարկե մի օր` հեռավոր և դեռ անորոշ ապագայում, որսորդները կբախվեն մոլորակի անտառային ռեսուրսների սպառման խնդրին: Բայց այսօր դա ընդհանրապես իրենց գործը չէ: Եթե որսորդները վստահ են, որ այսօրվա որսի հաջողությունը երաշխավորված է, նրանցից ոչ ոք տհաճ բանի մասին նույնիսկ չի մտածի, ուր մնաց փորձի ինչ-որ բան փոխել:
Այսօր մենք՝ բոլորս, որսորդներ ենք. մեզ թելադրում են լինել որսորդներ, կոչ են անում կամ ստիպում են ապրել իրենց ցուցումով: Հակառակ դեպքում կարող ենք կորցնել որս անելու իրավունքը կամ նույնիսկ ինքներս դառնալ որսի առարկա: Զարմանալի չէ, որ ամեն անգամ, երբ նայում ենք մեր շուրջը, տեսնում ենք մեզ նման միայնակ որսորդների կամ նրանց, ովքեր խմբերով են որս անում, ինչպես մենք էինք մի ժամանակ փորձում անել: Այն, ինչ մենք անում ենք և ինչի ականատեսն ենք, կոչվում է «անհատականացում»: Մենք ստիպված կլինենք երկար փնտրել այգեպանի, որը տեսած կլինի իր ցանկապատի ներսում նախօրոք ստեղծված ներդաշնակությունը, իսկ հետո դուրս կգա դարպասից, որպեսզի բացի այն աշխարհին: Ամեն դեպքում, քիչ են այսպիսի լայն հետաքրքրություններով և անկեղծ հավակնություններով (ինչը գլխավոր շարժառիթն է «էկոլոգիական գիտակցություն» ունեցող մարդկանց համար) հմուտ որսորդները, որոնք հոգ կտանեին աշխարհի մասին՝ փորձելով ուշադրություն հրավիրել ռեսուրսների նվազման վրա:
Ինքնին պարզ է, որ որսորդներով բնակեցված աշխարհում ուտոպիական մտորումներին տեղ չի մնացել: Քիչ մարդիկ կգտնվեն, որոնք պատրաստ կլինեն լուրջ վերաբերել ուտոպիական ծրագրերը քննելու առաջարկին: Եվ եթե անգամ մենք իմանայինք ինչպես աշխարհն ավելի լավը դարձնել և անկեղծորեն փորձեինք անել դա, մեր առջև տանջող հարց կբարձրանար՝ ով ունի բավականաչափ ռեսուրսներ և կամքի ուժ, որ այս ամենը իրագործի: Որպես կանոն՝ մեծ սպասումները մարդիկ կապում են բոլորին ծանոթ ազգային պետությունների հետ: Բայց ինչպես վերջերս նկատել է Ժակ Աթթալին «Մարդկային ձայնը» (La voie humaine) գրքում, «ազգերը կորցրել են իրադարձությունների ընթացքի վրա ազդեցությունը և գլոբալ ուժերի ճնշման տակ զրկվել են վախերին հակադարձելու ու համաշխարհային տարածությունում ինքնուրույն կողմնորոշվելու ունակությունից» [1]: Իսկ թե ինչից են առաջին հերթին զրկված «գլոբալիզացիայի ուժերը», ապա «հմուտ որսորդի» կամ «այգեպանների» բնազդից կամ ռազմավարությունից նրանք ընտրում են որսը և իրենց զոհին հետապնդումը: Պիեռ Ռոժեն՝ հայտնի «Անգլերեն բառերի և արտահայտությունների թեզաուրուսի» կազմողը, այսօր կարող էր ունենալ բոլոր հիմքերը «ուտոպիական» տերմինը դնելու այնպիսի հասկացությունների շարքում, ինչպիսիք են՝ «արտասովոր», «ֆանտաստիկ», «մտացածին», «ցնորական», «անհիմն», «ոչ գործնական», «անիրատեսական», «անմիտ», «իռացիոնալ»: Արդյո՞ք սա նշանակում է, որ մենք իսկապես ուտոպիայի ավարտի ականատեսն ենք:
Առաջընթացը, կարճ ասած, համընդհանուր բարելավման դիսկուրսից տեղափոխվեց անհատական կենսապայքարի դիսկուրսի դաշտ: Առաջընթացն այսուհետ չի հասկացվում առաջ անցնելու ձգտման համատեքստում, այլ դիտարկվում է իբրև «ուղու վրա մնալու» և ճամփեզրի ջրառատ առուն չընկնելու հուսահատ ջանք: Մենք «առաջընթացի» մասին մտածում ենք ոչ թե այն ժամանակ, երբ զբաղված ենք մեր կարգավիճակի բարելավմամբ, այլ երբ փորձում ենք երկարաձգել մեր անկումը։ «Առաջընթացը» պատկերացվում է որպես փախուստ բացառումներից: Դուք ուշադիր լսում եք տեղեկությունը այն մասին, որ եկող տարում Բրազիլիան «միակ վայրն է, որտեղ ձմռանը տաք և արևոտ է լինելու», հիմնականում, որպեսզի հասկանաք, թե ուր պետք չէ մեկնել, քանի որ ձեր շրջապատի մարդիկ զբոսաշրջային անցյալ սեզոնին արդեն եղել են այնտեղ: Կամ, օրինակ, դուք կարդում եք, որ անհրաժեշտ է «ազատվել պոնչո-բաճկոնից», որը շատ նորաձև էր մեկ տարի առաջ, բայց ժամանակը կանգ չի առնում, և հիմա պարզվում է, որ դրանով «Դուք ուղտի տեսք ունեք»։ Եվս մեկ օրինակ՝ դուք տեղեկանում եք, որ շերտագծեր ունեցող բաճկոնը համադրել սպորտային շապիկի հետ, որը համարվում էր բացարձակ անհրաժեշտություն անցյալ տարի, արդեն պետք չէ, քանի որ այժմ այդպես հագնվում են բոլոր նրանք, «ովքեր չեն ալարում»… Եվ այսպես շարունակ: Ժամանակն անցնում է. խորամանկությունը ջրի երեսին մնալն է, եթե չեք ցանկանում խորտակվել, փորձե՛ք սյորֆինգը: Սա նշանակում է, որ իմաստ կա զգեստները, կահավորանքը, պաստառները, ձեր արտաքինը, սովորույթները, մի խոսքով՝ ինքներդ ձեզ փոխելու այնքան հաճախ, որքան հնարավոր է:
Կարիք չկա ավելացնելու, քանի որ առանց այն էլ պարզ է, որ հին իրերից հրաժարվելու կամ ազատվելու նոր միտումը, նույնիսկ ավելին, քան նորերի ձեռքբերումը, ամբողջությամբ համապատասխանում է սպառողական հասարակության տնտեսության տրամաբանությանը: Մարդիկ, որոնք կապվածություն են ձեռք բերել բարոյապես հնացած հագուստին, համակարգչին, բջջային հեռախոսին կամ կոսմետիկ միջոցներին, աղետ են տնտեսության համար, որի գլխավոր խնդիրը և գոյատևելու պարտադիր պայմանը գնված և վաճառված իրերի արագ վերածումն է թափոնի, և որտեղ թափոններից ժամանակին ազատվելը դարձել է ժամանակակից արդյունաբերության մի մասը:
Այսօր փախուստն առավել հաճախ է վերածվում քաղաքացիների շրջանում տարածված խաղի: Իմաստաբանորեն փախուստը հակասում է ուտոպիային, բայց հոգեբանական առումով նրա միակ հասանելի փոխարինողն է: Կարող ենք ասել, որ դրա նորովի մեկնաբանումն է՝ վերաձևակերպված մեր անհատականացված և ապակարգավորվող սպառողական հասարակության չափանիշներով: Դուք այլևս չեք կարող լրջորեն հուսալ աշխարհը դարձնել ավելի լավը ապրելու համար, դուք նույնիսկ ի վիճակի չեք վտանգազերծել այն «լավագույն վայրի» փոքրիկ կտորը, որը, հնարավոր է, հաջողվել էր պահպանել ձեզ համար:
Ինչի՞ն կարող եք ուղղել ձեր ջանքերը և հոգսերը՝ միայն անհաջողակ լինելու դեմ պայքարելուն: Փորձե՛ք գոնե մնալ որսորդների շրջանում, քանի որ դա է որսի դերում լինելուն միակ այլընտրանքը: Անհաջողակների դեմ պայքարը այն առաջադրանքն է, որը պատշաճ կերպով կատարելու դեպքում ամբողջական, լիակատար ուշադրություն, օրական քսանչորսժամյա, շաբաթական յոթօրյա զգոնություն է պահանջում: Բայց ամենակարևորը՝ միշտ պետք է լինել շարժման մեջ, տեղաշարժվել սրընթացորեն․․․
Ռուս-ամերիկյան բանաստեղծ ու փիլիսոփա Իոսիֆ Բրոդսկին փայլուն կերպով նկարագրել է փախչելու անհրաժեշտությամբ թելադրված կյանքը հավիտենական շարժման մեջ: Շատ անհաջողակներ և աղքատներ հակված են ագրեսիվ չենթարկվելուն, նրանք հաճախ դառնում են թմրամոլներ․ «Ընդհանրապես մարդը, որն իր երակներում հերոին է ներարկում, շատ դեպքերում անում է դա այն նույն պատճառով, որով դուք տեսագրություն եք գնում»,- ասել է Բրոդսկին Դարտմութի քոլեջի ուսանողներին 1989 թվականի հուլիսին: Ինչ վերաբերում է պոտենցիալ ունևոր քաղաքացիներին, ինչպիսին էլ ձգտում են դառնալ Դարտմութի քոլեջի ուսանողները, ապա նրանք կսկսեն նեղվել իրենց աշխատանքից, կողակցից, սիրուհիներից, պատուհանից երևացող տեսարանից, սենյակի կահույքից կամ պաստառներից, իրենց մտքերից և վերջիվերջո իրենք իրենցից: Հետևաբար նրանք կփորձեն ելք գտնել՝ ինչպես այդ ամենից փախչել: Մշտական հաճույքի համար սարքավորումներ ձեռք բերելուց զատ՝ կարելի է փոխել աշխատանքը, ապրելու վայրը, շրջապատը, կլիման, երկիրը: Դուք կարող եք ընկղմվել ցոփության, խմիչքի, ճանապարհորդության, խոհարարական դասերի, թմրադեղերի, հոգեվերլուծության մեջ․․․
Եթե ուզում եք այս ամենը խառնել իրար, դա կաշխատի որոշ ժամանակ՝ հավանաբար մինչև այն օրը, երբ դուք կարթնանաք ձեր անկողնում նոր ընտանիքի հետ, նոր պաստառներով սենյակում, մեկ այլ կլիմայական պայմաններ ունեցող երկրում… ձեր տուրիստական գործակալից և հոգեվերլուծաբանից ստացված բազմաթիվ հաշիվների մեջ, բայց այս ամենը պատուհանից ներս թափանցող օրվա լույսի հանդեպ լցված նույն զզվանքով…[2]
Լեհ հայտնի արձակագիր և ժամանակակից մարդու դրության նուրբ վերլուծաբան Անդրեյ Ստասյուկը ենթադրում է, որ «այլ մարդ դառնալու հնարավորությունը» շատ դեպքերում մոռացված ու լքված փրկության և հատուցման հասկացությունների ժամանակակից փոխարինումն է: Օգտագործելով տարբեր մեթոդներ՝ մենք կարող ենք փոխել մեր մարմինների կառուցվածքը և նորից ձևավորել դրանք՝ հիմնվելով ավելի նոր օրինակների վրա․․․ Երբ նայում ես այդ բոլոր փայլուն ամսագրերը, ստեղծվում է տպավորություն, որ նրանք պատմում են նույն բանը այն մասին, թե ինչպես նորից վերափոխել քո անձը՝ սկսած դիետաներից, շրջապատից, տներից և վերջացրած հոգեբանական փոփոխություններով, որը հաճախ հանդես է գալիս «եղի՛ր, ինչ որ կաս» պայմանական անվան տակ:[3]
Աշխարհահռչակ լեհ գրող Սլավոմիր Մրոժեկը, որ մի շարք երկրների հասարակական միտումները վերլուծելու սեփական փորձ ունի, համաձայն է Ա. Ստասյուկի այս վարկածին․ «Անցյալում, երբ մենք մեզ դժբախտ էինք զգում, մեղադրում էինք Աստծուն, ով այն ժամանակ ղեկավարում էր աշխարհը; Մենք ենթադրում էինք, որ Նա հաջողությամբ չի կարողանում իր առաքելությունը կատարել: Այդ պատճառով էլ մենք Նրան հեռացրինք՝ նոր ղեկավար հայտարարելով ինքներս մեզ»: «Բայց, ” ինչպես պարզել է Մրոժեկը, որ բավականին խորշանքով էր վերաբերվում կղերականներին և այն ամենին, ինչը կապված էր կղերականության հետ, ” ղեկավարին փոխելով՝ գործն ընդհանրապես չբարելավվեց։ Ոչինչ չփոխվեց, քանի որ լավագույն կյանքի վերաբերյալ երազանքներն ու հույսերը փարատում է միայն մեր ուռճացվող էգոն՝ շատ քիչ ազդելով մեր հոգևոր և մարմնական առողջության վրա. մեր փառասիրությունն անվերջ է, մենք չենք ցանկանում մեզ ինչ-որ բանում սահմանափակել՝ գերադասելով զիջել մեր եսասիրական գայթակղություններին»… «Ինձ ասում են. «Ստեղծի՛ր ինքդ քեզ, ստեղծի՛ր քո սեփական կյանքը և ամեն վայրկյան մինչև վերջ կառավարի՛ր այն այնպես, ինչպես ուզում ես»: Բայց ի վիճակի՞ եմ ես միայնակ հաղթահարելու այսպիսի փորձությունը՝ առանց որևէ մեկի օգնության, միանգամից և անսխալ ու ամենակարևորը՝ առանց կասկածի»: Ընտրության հնարավորություն չունենալու ցավը փոխվեց այդչափ մեծ ցավով՝ այս անգամ ընտրելու անհրաժեշտությամբ՝ չվստահելով, ընդ որում, ինքներդ ձեզ և վստահ չլինելով, որ այդ գործողությունները ձեզ կմոտեցնեն ձեր նպատակին: Այն աշխարհը, որտեղ մենք ապրում ենք, Մրոժեկը համեմատում է «ցնցող հանդերձներով լի վաճառասեղանի» հետ, որի շուրջը հավաքվում են «իրենք իրենց փնտրողները»․․․ «Կարելի է անդադար փոխել զգեստները, ինչի մեջ էլ փաստորեն ազատություն փնտրողների հաճույքն է: Եկե՛ք շարունակենք փնտրել մեր իրական էությունը, դա չափազանց զվարճալի է, բայց միայն մի պայմանով, որ իսկական «ես»-ը երբեք չի գտնվի: Հակառակ դեպքում զվարճանքը կավարտվի…»[4]։
Անորոշության մակարդակը իջեցնելու և էգոն փոխելու միջոցով մշտապես երջանիկ լինելու երազանքը որսորդների «ուտոպիան» է: Հենց դա է «ապականոնակարգված», «սեփականաշնորհված», «անհատականացված», հին ու բարի, իսկապես բաց հասարակության տարբերակը: Որսորդությունը «լրիվ դրույքով» աշխատանք է, այն խլում է ողջ ուշադրությունը և էներգիան՝ ուրիշ ոչնչի համար ժամանակ չթողնելով: Այն պահը, երբ արդեն հնարավոր չէ չհասկանալ, որ նպատակին այլևս երբեք չեք հասնի, հետաձգվում է մինչև հունական կալենդ (ad calendas graecas) [Հռոմեական ամսվա առաջին օրը կոչվում էր կալենդ, հունական ամսում կալենդ հասկացություն չկար, ինչը նշանակում է, որ հունական կալենդ ամսաթիվը բացակայում է օրացույցում, որն էլ հուշում է, որ «մինչև հունական կալենդ» արտահայտությունը երբեք տեղի չունեցող երևույթի մասին է ” Ս․ Ղ․]: Ինչպես դարեր առաջ մարգարեաբար արձանագրել է Բլեզ Պասկալը, մարդիկ ուզում են, որ «իրենց շեղեն այն մտքերից, թե ով են իրենք․․․ ինչ֊որ վեպի կամ հաճելի հետաքրքրության միջոցով, որը նրանց գրավում է, օրինակ՝ մոլի խաղերով, որսով, տպավորիչ տեսարաններով․․․»։ Մարդիկ փրկվում են «մեր դժբախտությունների» մասին մտածելու անհրաժեշտությունից, այնպես որ «մենք նախընտրում ենք որսալ, այլ ոչ թե հայտնվել թակարդում»: «Նապաստակն ինքնին չի կարող փրկել մեզ ընդհանուր վիճակի սարսափելի, բայց անվերանալի թերությունների մասին մտածմունքներից, իսկ որսը կարող է»[5]:
Խնդիրը այն է, որ նրա համար, ով մեկ անգամ մասնակցել է որսորդության, այն վերածվում է անդառնալի հակման, խորտակող սովորության, մոլուցքի: Նապաստակին որսալը հիասթափության սկիզբն է. այն նոր որսի հեռանկարը ավելի գայթակղիչ է դարձնում, քանի որ որսի հետ կապված հույսերը անվերջ քաղցր են թվում (բացառիկորեն քաղցր): Նապաստակին բռնել, նշանակում է վերջ դնել հույսերին, եթե, իհարկե, նոր որս չի նախատեսվում․․․
Արդյո՞ք սա ուտոպիայի ավարտն է: Որոշակի իմաստով, այո՛․ մինչդեռ վաղ արդիական փուլի ուտոպիաները նախատեսում էին մի կետ, որտեղ ժամանակը կանգ կառնի, ուրեմն պատմությունն իրոք կգտնի իր ավարտը: Այնուամենայնիվ, որսորդի կյանքում այդպիսի կետ չի ենթադրվում: Չկա այնպիսի պահ, երբ կարելի է ասել, որ գործն արված է, ավարտված է, առաքելությունը սպառված է, հիմա կարելի է մտածել նաև հանգստի մասին, անվերջ վայելել ձեռքում եղած որսը: Որսորդների շրջանում որսի դադարեցման հեռանկարը անհրապույր է, հակառակը, այն վախեցնում է, քանի որ հավասար է սեփական պարտությանը: Եղջյուրի ձայնը կազդարարի հերթական արկածի սկիզբը, որսորդական շների հաչոցը կարթնացնի սքանչելի հետապնդումերի մասին հիշողություններ, շրջապատում բոլորը կշարունակեն որսը, և համընդհանուր ոգևորությանը ավարտ չի լինի: Եվ միայն ես կլինեմ կանգնած անկյունում՝ անպիտան վտարվածս՝ զրկված այլ մարդկանց սովորական ուրախություններից․․․ Ընդամենը մի պասիվ դիտորդ, որ նայում է ցանկապատի մյուս կողմից։ Ես կարող եմ երեկույթներին հետևել, բայց ինձ արգելված է, կամ ես ուղղակի իրավունք չունեմ հյուրերին միանալու․․․ Ես տեսարաններով և ձայներով հիանում եմ հեռվից: Եթե կյանքը հարատև և շարունակական որս է, պարզապես հերթական ուտոպիա, ուրեմն այն արմատապես տարբերվում է անցյալի ուտոպիայից. սա հավերժական ուտոպիա է: Եթե դատենք դասական օրինակներով, ապա սա ուտոպիայի շատ տարօրինակ տեսակ է: Նախորդ ուտոպիաները գայթակղում էին տաժանակիր աշխատանքին վերջ տալու խոստումով, բայց որսորդների ուտոպիայում հավերժական աշխատանքի մասին երազանքն է թաքնված:
Սա տարօրինակ, հիմնական ուղղությունից շեղվող ուտոպիա է, բայց այնուամենայնիվ ուտոպիա է, քանի որ խոստանում է նույն անհասանելի մրցանակը, որը գովազդում են բոլոր ուտոպիաները․ մարդկային խնդիրների վերջնական ու արմատական լուծումն անցյալում, ներկայում և ապագայում: Էլ ի՞նչ: Վերջնական և արմատական ազատում վշտերից, մարդկային գոյության ցավերից: Այն ոչ ուղղափառ է հիմնականում նրա համար, որ լուծումների ու փրկության տիրույթը «հեռու֊հեռուներից» բերում է «այստեղ և հիմա»: Ուտոպիայի ձգտելով՝ ապրելու փոխարեն որսորդներին առաջարկում են ապրել նրա ներսում:
Այգեպանների համար ուտոպիան ճանապարհի վերջն էր, մինչդեռ որսորդների համար դա հենց ճանապարհն է և ոչինչ դրանից բացի: Այգեպանները ուղու ավարտը պատկերացնում էին որպես ապացույց և ուտոպիայի վերջնական հաղթանակ: Որսորդների համար ուղու ավարտը ուտոպիայի փլուզումն է, իրենց ամոթալի պարտությունը: Փոքր-ինչ մոտեցրեք նրա ավարտը, և դա կլինի որսորդների անձնական ձախողումը․ իրենց անձնական անկարողության ապացույցը: Մյուս որսորդները չեն դադարի հետապնդել զոհին, իսկ որսի ժամանակ նրանց բացակայությունը կհամարվի անձնական խայտառակություն կամ նույնիսկ՝ անհեթեթություն:
Ապրող և ոչ թե սպասվող ուտոպիան, որ մառախլապատ հեռուներից տեղափոխվել է շոշափելի «այստեղ և հիմա», փորձությունների հանդեպ անզգայուն է, բոլոր գործնական դիտավորությունների և նպատակների տեսանկունից այն անմահ է: Բայց այս անմահությունը հասանելի է դարձել բոլոր նրանց փխրունության և խոցելիության գնով, ովքեր հիացած և գայթակղված են դրանով:
Ի տարբերություն հին ուտոպիաների՝ որսորդների ուտոպիան ո´չ իրական, ո´չ էլ կեղծ կյանքի իմաստ չի տալիս: Այն ընդամենը օգնում է վերացնելու կյանքի իմաստի հետ կապված հարցը՝ կյանքի կառուցման այն մարգինալ բաղադրիչի հարցը: Ժամանակակից կյանքի ուղին զբաղմունքների անսպառ շարքի է վերածվել, որի հիմքում մենք՝ ինքներս ենք և մեր սեփական մտքերը մեր մասին: Կյանքի ապրած ցանկացած դրվագ հաջորդի նախերգանքն է, բայց դա ոչ մի հնարավորություն չի տալիս մտածելու այն ամենի էության, իմաստի մասին, ինչ կատարվում է: Եթե ի վերջո այդ հնարավորությունը հայտնվում է որսորդական կյանքից պատահաբար դուրս մնալու կամ դուրս հանվելու պահին, ապա վերլուծություններ և եզրահանգումներ կատարելու համար բավական ուշ է: Մեր սեփական կյանքը, ինչպես և մյուսներինը, արդեն կայացել է, և մեզ տրամադրված չէ ժամանակ այն փոխել փորձելու համար: Այդ դեպքում ի՞նչ իմաստ կա վիճելու այն մասին ՝ ճիշտ ենք ապրել, թե ոչ:
↑1. Attali J. La Voie Humaine: Pour une nouvelle social-démocratie. P.: Fayard, 2004. ↑2. Brodsky J. On Grief and Reason. N.Y.: Farrar, Straus and Ciroux, 1995. P. 107–108. ↑3. Stasiuk A. Tekturowy samolot. Warsaw: Wydawnictwo Czarne, 2000. P. 59. ↑4. Mrożek S. Male Listy. Warsaw: Noir sur Blanc, 2002. P. 123. ↑5. Blaise Pascal / Trans. A.J. Krailsheimer // P. Kreeft (ed.). Christianity for Modern Pagans: Pascal’s Pensées. L.: Penguin, 1966.Հղումներ
Թարգմանիչ՝ Սյուզաննա Ղազարյան (Syuzanna Ghazaryan), խմբագիր՝ Մարինե Խաչատրյան (Marine Khachatryan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: