Ոսկեղենիկ #17

Ոսկեղենիկ նախաձեռնության 2021 թ. տարեվերջյան և 2022 թ. հունվարի հրապարակումները

Նախաձեռնության գաղափարը հղացվել և իրագործվում է կազմակերպության Թարգմանիչների ու խմբագիրների բաժնի հայերենի խմբագիրների կողմից: Ի սկզբանե նախաձեռնության նպատակն է վեր հանել հայերենում տարածված ու առօրյայում կիրառվող սխալները, բացատրել և ցույց տալ վերջիններիս ճիշտ տարբերակները՝ նպաստելով մայրենի լեզվում գրագետ խոսքի ձևավորմանը։ Այժմ նախաձեռնության շրջանակներում ներկայացվում են նաև հայերեն և փոխառյալ մի շարք բառերի ու արտահայտությունների ծագման պատմությունը:

Խմել ծովը

Սիրելի´ բարեկամ, գալիք տարի եղի´ր առավել իրատես. վերջապես խմի´ր ծովը:

Մի անգամ Եթովպիայի թագավորն ու Եգիպտոսի թագավոր Ամազիսը վիճեցին: Ամազիսը խոստացավ խմել ծովը, եթե Եթովպիայի տիրակալը կտա նրան իր թագավորությունը: Եթովպացին հոժարակամորեն ընդունեց այդ պայմանը:

Ամազիսը, հասկանալով իր խոստման անհեթեթությունը, այնուամենայիվ չհուսահատվեց և  որոշեց ապավինել հույն իմաստուններից Բիանթի խորհրդին: Վերջինս հուշեց Ամազիսին, որ նա խոստացել էր խմել ծովը, ոչ թե ծովի մեջ թափվող գետերը:

Արդյունքում Եթովպիայի թագավորը ստացավ հետևյալ նամակը. «Մենք պատրաստ ենք խմել ծովը և կանենք դա մի պայմանով. եթե դուք կփոխեք ծով թափվող գետերի ուղղությունը»: Այսպիսով, Բիանթի շնորհիվ Ամազիսը կարողացավ գերազանցել Եթովպիայի թագավորին խորամանկությամբ:

Այս պատմությունից էլ ծագել է «ծովը խմել» թևավոր խոսքը, որ նշանակում է անել անհնարինը:

 Աղբյուրը`

Վ. Սահակյան, Ռ. Ներսիսյան, Թևավոր խոսքեր և շրջասույթներ

Նավասարդ

«Ո՜ տայր ինձ… զառաւօտն նաւասարդի, զվազելն եղանց և զվագելն եղջերուաց, Մեք փող հարուաք և թմբկի հարկանէաք»։

Օգոստոսի 11-ից սկսվում էր Նավասարդը կամ հայկական Ամանորը. այդպես էր կոչվում նաև հայկական տոմարի առաջին ամիսը: Ըստ Անանիա Շիրակացու և Հովհաննես Իմաստասերի՝ Նավասարդը Հայկ Նահապետի դուստրն է, որի անունով նախահայրն անվանել է Նոր տարվա առաջին ամիսը։ Այն կազմված է «նավա»` նոր և «սարդ»` տարի արմատներից:

Նավասարդը տոնում էին ի պատիվ Հայկի` Բելի նկատմամբ տարած հաղթանակի, այդ պատճառով այն նշում էին մ.թ.ա. 2492 թվականից մինչև XVIII դարի սկիզբը, երբ կաթողիկոս Սիմեոն Երևանցու հրամանով Նոր տարվա սկիզբ այլևս  հայտարարվեց հունվարի 1-ը:

Աղբյուրը՝

Ստեփան Մալխասեանց, Հայերէն բացատրական բառարան

Մե՛ք խանգարի թե՞ մի՛ խանգարեք

Արգելական հրամայականի հոգնակի ձևը բանավոր ու գրավոր խոսքում հաճախ գործածվում է սխալ ձևով. հոգնակիակերտ վերջավորությունն ավելանում է «մի» արգելական հրամայականի մասնիկին, օրինակ` մե՛ք խոսի, մե՛ք մոտենա, մե՛ք խանգարի և այլն։

Պետք է հիշել, որ գրական հայերենում «մի» արգելական հրամայականի մասնիկը հոգնակիակերտ վերջավորություն չի ստանում։ Հոգնակի թվով գործածվելու դեպքում հոգնակիակերտ վերջավորությունը դրվում է միայն բայի վրա։

 Ուստի պետք է լինի` մի՛ խոսեք, մի՛ մոտեցեք, մի՛ խանգարեք։

Աղբյուրը`

Մ. Ասատրյան, Ժամանակակից հայոց լեզու. ձևաբանություն

Սողոմոնյան վճիռ

Սողոմոնյան վճիռ կայացնելու ակնկալիքով նա որոշեց ապավինել միայն առողջ բանականությանը` անտեսելով իր իսկ սրտի աղերսանքները, ու, ի զարմանս բոլորի, չսխալվեց:

Ըստ Աստվածաշնչի` մի անգամ իմաստուն Սողոմոնի մոտ են գալիս երկու կին, որոնցից յուրաքանչյուրը երդվում է, որ նորածին մանուկը իրենն է, իսկ մյուսի որդին մահացել է գիշերը:

Սողոմոնն առաջարկում է երեխային երկատել` մի կեսը տալով մի կնոջը, մյուս կեսը` երկրորդին: Այդժամ կանանցից մեկը առաջ գալով խնդրում է Սողոմոն թագավորին նորածնին հանձնել մյուս կնոջը, միայն թե երեխան կենդանի մնա: Սողոմոնն էլ կնոջ այս դիրքորոշումից վճռում է, որ հենց վերջինս է երեխայի մայրը, և նորածնին հանձնում է իսկական մորը:

Այս դիպվածն էլ հիմք է ծառայել «սողոմոնյան վճիռ» թևավոր խոսքի ձևավորման համար, որը նշանակում է ճշմարտացի, խելացի որոշում, վճիռ:

 Աղբյուրը`

Վ. Սահակյան, Ռ. Ներսիսյան, Թևավոր խոսքեր և շրջասույթներ

Ֆիդայի թե՞ ֆիդային

Հայ ազատագրական պայքարի անբաժան մասը կազմող «ֆիդայի» բառը շատ հաճախ սխալ՝ «ֆիդային» ձևով գործածվում։

Նման գործածությունը հավանաբար պայմանավորված է «ային» ածանցի հետ շփոթով, ինչպես օրինակ՝ յուրային, ուժային և այլն։ Այնինչ «Ֆիդայի» բառը կազմությամբ պարզ է։ Այն արաբական փոխառություն է և բառացի նշանակում է «զոհաբերվող», «փրկիչ»։

«Ֆիդային» սխալ ձևով գործածության արդյունքում այս բառի հոգնակի ձևն ու սեռական հոլովաձևը ևս սխալ են կազմվում՝  ֆիդայիններ, ֆիդայինի։

Հիշենք, որ ճիշտ ձևերն են՝ ֆիդայի, ֆիդայիներ, ֆիդայու։

Աղբյուրը՝

  1.     Վիքիպեդիա, «Ֆիդայի» հոդվածը (https://bit.ly/3ganXC4)
  2.     Էդ. Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան

#Մայրենի #ԹևավորԱրտահայտություն #ՍխալներիՈւղղում