Ինչու՞ են մեզ անհրաժեշտ հումանիտար գիտությունները։
Բառն ինքնին պարունակում է պատասխանը:
Ավելի քան հինգ տարի առաջ Լուիզիանայում և Վաշինգտոնում մի զույգ ալեհավաքները՝ L-ի ձև ունեցող, հսկայական և մանրակրկիտ մշակված, որսացին երկու սև խոռոչի արձագանքող ձայնը, որ բախվել էին տիեզերքում միլիարդավոր տարիներ առաջ և միլիարդավոր լուսային տարիների հեռավորության վրա: Այդ արձագանքում աստղաֆիզիկոսները գտան Էյնշտեյնի գրավիտացիոն ալիքների տեսության ապացույցը, որի արժեքը կազմում է ավելի քան 1 միլիարդ դոլար: Եթե հարցնեք, թե ինչու էր մեզ անհրաժեշտ այս տեղեկությունը, թե ինչում է դրա օգտակարությունը, ապա կարող եք նաև հարցնել, ինչպես մի ժամանակ Բեն Ֆրանկլինը, «ի՞նչ օգուտ նորածին երեխայից»: Ինչպես նորածնի ներուժը, այնպես էլ գիտական հայտնագործության արժեքը անսահման է: Դա հնարավոր չէ հաշվարկել, և դրա հիմնավորման կարիք չունի։
Հումանիտար գիտությունները, սակայն, ունեն հիմնավորման կարիք: Ժամանակին ոչ ոք չէր հարցնում, թե ինչու է անհրաժեշտ ուսումնասիրել հումանիտար գիտությունները, քանի որ դրանց արժեքը համարվում էր ինքնին հասկանալի, ինչպես գիտական հայտնագործությունների արժեքը: Այժմ այս երկու արժեքները կտրուկ տարանջատվել են։ Հաշվի առնելով քառամյա քոլեջի կրթության ապշեցուցիչ արժեքը, որն այժմ գերազանցում է 300,000 դոլարը այնպիսի հաստատություններում, ինչպիսին է Դարտմուտ քոլեջը (որտեղ ես դասավանդել եմ մոտ 40 տարի), ինչպե՞ս կարող ենք արդարացնել այնպիսի առարկաների ուսումնասիրությունը, ինչպիսին գրականությունն է: Ժամանակակից Լեզուների Ասոցիացիայի 2021 թվականի ամառային տեղեկագիրը հայտնում է անհանգստացնող վիճակագրություն ամերիկյան քոլեջների և համալսարանների մասին. 2009-2019 թվականներին ժամանակակից լեզուների և գրականության ոլորտում բակալավրի աստիճան ստացողների քանակը նվազել է 29 տոկոսով: «Ո՞ւր են կորել բոլոր ամենակարևորները»,- հարցնում է հոդվածը: Բայց ահա ավելի պրագմատիկ հարց. ի՞նչ շահաբաժիններ է տալիս գրականության ուսումնասիրությունը իրական աշխարհում:
Հենց հիմա այս հարցի ամենաարդյունավետ պատասխաննը հետևյալն է․ այն ձգում է միտքը՝ վերջինս բացահայտելով տարբեր տեսանկյուններից և այդպիսով նախապատրաստելով ուսանողին մեր ժամանակի ամենահետաքրքիր աշխատանքին՝ ձեռներեցությանը: Ուիլյամ Ֆոլքների «As I Lay Dying» պատմությունը, թե ինչպես է Միսիսիպի գյուղական ընտանիքը գալիս թաղելու իր նախամորը, պատմվում է 15 տեսանկյունից: Նման վեպ ուսումնասիրելը նշանակում է հարկադրված լինել հաշվի առնել ոչ միայն տարբեր, այլ արմատապես հակասական հեռանկարներ, և այդպիսով զարգացնել այնպիսի հարմարվողականություն, որ անհրաժեշտ է բիզնեսում հաջողության հասնելու համար․ սկսնակ ձեռնարկատերը պետք է սովորի, թե ինչպես գոհացնել հաճախորդներին տարբեր ձևերով, ինչպես նաև պետք է միշտ պատրաստ լինի հարմարվելու փոփոխվող կարիքներին և ժամանակներին:
Բայց գրականության ուսումնասիրությունն արդարացնելու այս տարբերակի հետ կապված մեծ խնդիր կա: Եթե այն ամենը, ինչ դուք ցանկանում եք, ձեռնարկատիրական հարմարվողականությունն է, ապա, հավանաբար, կարող եք այն շատ ավելի արդյունավետ կերպով ձեռք բերել՝ գնալով բիզնես դպրոց: Ձեզ պետք չէ Ֆոլքների կամ մեկ ուրիշի վեպը:
Այնուամենայնիվ, կարող եք պնդել, որ գրականությունը գրելու լավագույն մարմնավորումն է և այդպիսով սովորեցնում է ուսանողներին հաղորդակցվել թվիթերից ու տեքստային հաղորդագրություններից տարբերվող այլ եղանակներով: Գրականություն ուսումնասիրելը նշանակում է ոչ միայն տեսնել գործող քերականության կանոնները, այլ բացահայտել այնպիսի բաներ, ինչպիսիք են զուգահեռ կառուցվածքի համաչափությունը և փոխաբերության կենտրոնացված պոռթկումը՝ կազմակերպման երկու հիմնական գործիքներ: Հենրի Ադամսը մի անգամ գրել է, որ «կրթության մեջ ոչինչ ավելի ապշեցուցիչ չէ, քան այն անտեղյակությունը, որը կուտակվում է իներտ փաստերի տեսքով»։ Գրականությունը մեզ ցույց է տալիս, թե ինչպես կենդանացնել փաստերը, և դեռ ավելին, թե ինչպես ստիպել նրանց համագործակցել, աշխատել և պարել միասին դեպի բացահայտում:
Այնուամենայնիվ, գրականությունը կարող է շատ բարդ լինել: Հաշվի առնելով դրա բարդությունը՝ այն բոլոր ուղիները, որոնցով բանաստեղծությունները, պիեսները և վեպերը դիմադրում են, ինչպես նաև առաջացնում են մեր մեջ ցանկություն՝ իմանալու դրանց նշանակությունը, գրականության ուսումնասիրությունը ևս մեկ անգամ հրավիրում է անարդյունավետության մեղադրանքը: Եթե պարզապես ցանկանում եք իմանալ, թե ինչպես գրավոր խոսքը կօգնի ձեզ աշխատանքի տեղավորվել, վաճառքի հանել կամ հմայել վենչուրային կապիտալիստին, ձեզ հարկավոր չէ ուսումնասիրել Էմիլի Դիկինսոնի բարդ չափածո ստեղծագործությունները կամ Ջոնաթան Սվիֆթի բարդ ծաղրական ստեղծագործությունները: Ձեզ անհրաժեշտ է միայն գրելու վերաբերյալ լավ դասագիրք և շատ պրակտիկա:
Այդ դեպքում ինչո՞ւ է մեզ իսկապես անհրաժեշտ գրականությունը: Ավանդաբար, ասում են, որ այն մեզ բարոյական դասեր է տալիս՝ մղելով փնտրելու «պատմության բարոյախոսությունը»։ Բայց բարոյական դասեր կարելի է քաղել ցանկացած գրական աշխատանքից, որը նպատակ ունի պատմել ճշմարտությունը մարդկային փորձառության մասին, ինչպես, օրինակ, Շեքսպիրն անում է Լիր Արքայի մեջ: Այդ պիեսի տեսարաներից մեկում մի հիմար, բայց բարի ծերունու աչքերը հանում են: Իսկ պիեսի վերջում ի՞նչ է պատահում սիրառատ, նվիրված, բազմաչարչար Կորդելիային՝ դստերը, որին Լիրը վտարում է առաջին իսկ գործողությունում։ Նա մահանում է ծեր թագավորի հետ միասին: Այսպիսով, թեև պիեսի բոլոր չարագործները վերջապես պատժվում են մահով, հեշտ չէ ասել, թե ինչու պետք է մահանա նաև Կորդելիան, կամ որը կարող է լինել նրա մահվան բարոյախոսությունը:
Ջոզեֆ Կոնրադը մի անգամ հայտարարեց, որ իր՝ որպես վիպասանի գլխավոր նպատակն է ստիպել մեզ տեսնել: Շեքսպիրի պես նա նպատակ ուներ մեզ ստիպել ճանաչել և հաշվի նստել մարդկության մեծ հակասություններից մեկի հետ. անմարդկային կարող են լինել միայն մարդիկ: Միայն մարդ արարածն է երեխաներին վերցնում իրենց ծնողներից և փակում վանդակներում, ինչպես երկու տարի առաջ արեցին Ամերիկյան Սահմանապահ ծառայության աշխատակիցները Կենտրոնական Ամերիկայի երեխաներին: Միայն մարդիկ են ողջ-ողջ այրում մարդկանց, ինչպես դա արել է հենց մեր ժամանակներում ԴԱԻՇ-ը: Միայն մարդիկ են օգտագործում փոքր աղջիկներին որպես մահապարտներ, ինչպես դա արել է «Բոկո Հարամ»-ը միայն վերջին մեկ տարվա ընթացքում 44 անգամ:
Որպես ապաստան նման սարսափներից՝ գրականությունը կարող է մեզ առաջարկել տեսիլքներ կամ գոնե գեղեցկության, ներդաշնակության և սիրո շողեր: Դրանք մաս են կազմում այն բանի, ինչը Շեյմուս Հինին անվանել է «պոեզիայի փոխհատուցում»՝ փոխհատուցում այն թշվառության, կոպտության և դաժանության համար, որոնք մարդիկ անդադար պատճառում են միմյանց: Բայց գրականությունն իր ամենահզոր վիճակում երբեք պարզապես օդապարիկով զբոսանք չէ դեպի երևակայություն, ճամփորդություն դեպի Լուսին շղարշե թևերով: Մեր անմարդկայնությունից փախչելու փոխարեն մեծ գրականությունը առերեսվում է դրան, թեև ինչ-որ կերպ վառ պահելով իր հավատը մեր մարդկության հանդեպ: Ո՞րն է Թոնի Մորիսոնի «Սիրելի» վեպի բարոյախոսությունը, որը նախկինում ստրկացած սևամորթ կնոջ պատմությունն է, որը սպանել է իր մանկահասակ դստերը՝ նրան փրկելու ստրկությունից և սեռական շահագործումից: Անգութ անմարդկային աշխարհում մանկասպանությունը կարո՞ղ է սիրո արտահայտոմ դառնալ:
Ահա այսպիսի հարց է շարունակաբար տալիս գրականությունը: Հումանիտար գիտությունների հիմքում ընկած է մարդկությունը, որը համառորեն պնդում է ամեն ինչ չափել մարդկային կյանքի վրա իր ունեցած ազդեցության տեսանկյունից: Յոթանասունվեց տարի առաջ Ջ. Ռոբերտ Օպենհեյմերը ծնունդ տվեց աշխարհի երբևէ տեսած ամենակործանարար զենքին. մի զենք, որն Ամերիկան դարձրեց անպարտելի, ավարտ դրեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին և փրկեց անթիվ ամերիկացիների կյանքեր: Բայց ատոմային ռումբերը, որոնք Ամերիկան նետեց Հիրոսիմայի և Նագասակիի վրա, մոխրացրին ավելի քան 200,000 տղամարդկանց, կանանց և երեխաների: Ահա թե ինչու Օպենհեյմերը հետո ասաց. «Ինչ-որ կոպիտ իմաստով, որը չի կարող ամբողջովին անվավեր դարձնել ոչ մի գռեհկություն, ոչ մի հումոր, ոչ մի գերագնահատում, ֆիզիկոսները բացահայտեցին մեղքը. և սա գիտելիք է, որը նրանք չեն կորցնի»:
Այս ասելով Օպենհեյմերը պարզապես արմատապես հակագիտական չգտնվեց: Նա պոտենցիալ դավաճան էր, անհավատարիմ այն կառավարությանը, որը ամեն ինչից առաջ նախ ձգտում էր ռազմական գերակայության: Հրաժարվելով միանալ սպառազինությունների մրցավազքի հաջորդ հարձակմանը, ջրածնային ռումբի մշակմանը, Օպենհեյմերը կորցրեց իր անվտանգության լիազորությունները և իր կյանքի մնացած մասն անցկացրեց կասկածանքի ամպի տակ:
Բայց նրա արձագանքը Հիրոսիմայի և Նագասակիի ռմբակոծություններին ցույց է տալիս մարդկության այն տեսակը, որ հումանիտար գիտությունները նպատակն ունեն դաստիարակել: Այս մարդկության կարիքն ունենք հիմա առավել, քան երբևէ, երբ ահաբեկչության դիվային դաժանությանը գումարվում է մեր իսկ անօդաչու թռչող սարքի հարվածների կործանարարությունը, որը շատ հաճախ հարվածում է ոչ միայն մեղավորներին, այլև անմեղներին՝ «կողմնակի վնասի» զոհերին. մարդկանց կյանք, որը մենք զոհաբերում ենք մեր ռազմական նպատակներին:
Գրականությունը մեզ անհրաժեշտ է՝ վկայելու նման զոհաբերությունների մասին, մեր խլած կյանքերի և նաև այն մտքերի մասին, որոնք մենք աղավաղում ենք պատերազմ սկսելու ընթացքում: Այդ մտքերից մեկը պատկերված է «Redeployment» կոչվող գրքում, որը Իրաքում ամերիկացի զինվորների մասին պատմվածքների ժողովածու է, որ գրվել է վետերան, ԱՄՆ ծովային սպա Ֆիլ Քլայի կողմից: Իր պատմվածքներից մեկում եֆրեյտորն ասում է կապելլանին. «Միակ բանը, որ ես ուզում եմ անել, իրաքցիներին սպանելն է: Ահա և վերջ։ Մնացած ամեն ինչ պարզ է, դադար տուր, մինչև որ կարողանաս ինչ-որ բան անել: Հաջիներին սպանելը միակ բանն է, որ նշանակություն ունի: Ոչ ուղղակի ժամանակ վատնելը»։
Ո՞ւր է այստեղ մարդասիրությունը: Այս զինվորին քիչ է մնացել հասկանալու համար, որ իրեն զինել են, վերածել սպանող մեքենայի։ Գրականությունը, այսպիսով, ձգտում է խոսել և՛ հանուն, և՛ դեմ մարդկության ցանկացած կտորի, որը կարող է վերապրել մեր ամենածանր փորձությունները: «Ժանտախտը» վեպում, որը նա գրել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, Ալբեր Քամյուն խորհրդանշական կերպով ներկայացնում է պատերազմը որպես բուբոնային ժանտախտ, որ պատում է Ալժիր քաղաքը: Պատմությունը ներկայացվում է մի բժշկի կողմից, որը պայքարում է, հաճախ ապարդյուն, փրկելու որքան հնարավոր է շատ կյանքեր, թեև հարյուրավոր տղամարդիկ, կանայք և երեխաներ կմահանան մինչև ժանտախտը կնահանջի: Վերջում, ասում է նա, այս հեքիաթը արձանագրում է, թե ինչ պետք է արվեր և ինչ պետք է «կրկին անել ահաբեկչության և նրա անողոք հարձակումների դեմ անվերջ պայքարում»։
Եթե այս խոսքերը գերբնական հնչեղ են թվում մեր ժամանակների համար, մտածեք, թե ինչ է ասում բժիշկն այն մասին, թե ինչպես պետք է պայքարել ահաբեկչության դեմ։ «Չնայած նրանց անձնական տառապանքներին,- ասում է նա,- այն պետք է տանեն բոլոր նրանք, ովքեր, թեև սուրբ չեն, բայց հրաժարվում են խոնարհվել ժանտախտներին, և ամեն գնով ջանում են բուժել»։
Տրիլիոնավոր դոլարներ ծախսելով ահաբեկչության դեմ փամփուշտներով և ռումբերով պայքարելու համար՝ մենք այժմ ավելի քան երբևէ կարիք ունենք գրականության և հումանիտար գիտությունների, քանի որ նրանք ձգտում են բուժել, սնուցել մեր ունեցվածքից ամենաանգինը՝ մեր մարդկասիրությունը:
Թարգմանիչ՝ Հասմիկ Խաչատրյան (Hasmik Khachatryan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են։