Ժամանակակից արտագաղթը Հայաստանից

Օգոստոս 8, 2022

Ներածություն

Միգրացիան, և մասնավորապես արտագաղթը, ծանոթ երևույթ է Հայաստանում։ Օսմանյան թուրքերի կողմից 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարասկզբին հայերի բռնագաղթից և կոտորածներից մինչև հետխորհրդային դարաշրջանի ճնշող պայմաններն ու սփյուռքահայերի մշտական տեղաշարժը, մենք տեսնում ենք ընդամենը մի քանի օրինակ, թե ինչպես են Հայաստանի քաղաքական, տնտեսական, և սոցիալական գործոններն ազդում ժողովրդագրության և բնակչության կայունության վրա: Ներկայումս Հայաստանի սահմաններում բնակվում է մոտ 2,9 միլիոն մարդ, իսկ ամբողջ աշխարհում՝ մոտ 8 միլիոն հայ (Gevorkyan et al., 2008): Համաձայն Հայաստանի վիճակագրական կոմիտեի կողմից իրականացված 2018 թվականի կենսապայմանների ամբողջացված հետազոտության արդյունքների՝ 2018 թվականին 130,900 անձ (59.8%) լքել է իր բնակության վայրը և չի վերադարձել (այսինքն՝ արտագաղթել է) (ARMSTAT, 2018): Eurasianet-ի վերջերս հրապարակած հոդվածի համաձայն՝ 2021 թվականին երկիրը լքողների թիվը 43,874-ով ավելի է, քան մուտք գործողներինը (Mejlumyan, 2022)։ Վերջին 4 տարում Հայաստանում գրանցվել է բնակչության մոտ 6%-ով նվազում (World Population Review, 2022 թ.):

Երկիրը լքել ցանկացող հայերի ամենամեծ մասը հիմնականում երիտասարդներն են և/կամ աշխատողները (ETF և CRRC Armenia, 2012): Սա մեծ ազդեցություն ունի առանց այն էլ նոսր բնակեցված երկրի վրա, քանի որ նրանք, ովքեր ցանկանում են հեռանալ, գտնվում են «ամենաակտիվ վերարտադրողական և տնտեսական տարիքում» (Barsoumian, 2013): Ակնհայտ է, որ շարունակվող արտագաղթը մեծ վտանգ է ներկայացնում ազգի զարգացման համար։

Ո՞վ է հեռանում և ինչո՞ւ

Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում Հայաստանում տեղի ունեցած մի շարք իրադարձություններ, այդ թվում՝ Covid-19 համավարակի հետևանքով տնտեսական անկումը և 2020 թվականի Արցախյան պատերազմը, հանգեցրել են երկրից արտագաղթի ավելի բարձր տեմպերի (Avagyan, 2021): Համավարակի պատճառով աճող տնտեսական դժվարությունները, պատերազմից առաջացած քաղաքական անկայունությունը և ընդհանուր անհանգստության զգացումը մեծացրել են Հայաստանից հեռանալու մարդկանց ցանկությունը։ Թեև լավ փաստագրված է, որ նման տնտեսական և քաղաքական անկայունությունը նպաստում է արտագաղթի ալիքներին՝ անհատների միգրացիայի դրդապատճառների առանձնահատկությունների վերաբերյալ տվյալները շատ սակավ են: Մի քանի աղբյուրներ, ինչպիսիք են Հայաստանի Հանրապետության Ազգային վիճակագրական ծառայության Կենսապայմանների ամբողջացված հետազոտությունը (ARMSTAT and the World Bank, 2018 թ.), Սահմանային կառավարման տեղեկատվական համակարգի վարչական տվյալները (Manke, 2012, p.33) և շահագրգիռ կողմերի միջազգային հետազոտությունները, ինչպիսին է Համաշխարհային բանկը (Vidal, 2019), լույս են սփռում երկիր մուտք և ելք գործող մարդկանց մասին նկարագրական տեղեկատվության վրա: Այնուամենայնիվ, թեմայի վերաբերյալ գիտելիքները մնում են բավականին սահմանափակ:

Արտագաղթի մեծ հոսքերի դեմ պայքարելու համար պետք է հասկանալ արտագաղթի ազդեցություններն ու պատճառները։ Բնակչության ներկայիս տվյալները տալիս են որոշակի պատկերացումներ, բայց մենք կարող ենք ավելի խորանալ՝ փորձելով հասկանալ նաև արտագաղթել ցանկացող բնակչության որակները: Ուսումնասիրելով այս միտումները՝ ավելի հեշտ կլինի կանխատեսել և վերլուծել արտագաղթի ցուցանիշները: Կարող ենք սկսել հարցով՝ ինչո՞ւ են մարդիկ ցանկանում հեռանալ: Եվ ո՞վ է հեռանում։ Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոնի կողմից իրականացվող սոցիալական տնտեսական խնդիրների և քաղաքական վերաբերմունքի վերաբերյալ տնային տնտեսությունների երկամյա հետազոտության՝ Կովկասյան բարոմետրի տվյալները կարող են որոշակի լույս սփռել այս հարցերի վրա (CRRC Armenia, 2020 թ.):

Ընդհանուր ակնարկ և մեթոդաբանություն

Կովկասյան բարոմետրը տնային տնտեսությունների երկամյա հետազոտություն է (n=1491), որն իրականացվում է Հարավային Կովկասի երեք երկրներում՝ Հայաստանում, Վրաստանում և Ադրբեջանում [1]։ Հարցման տարբերակը բազմափուլ կլաստերային ընտրանք է՝ նախնական շերտավորումով, իսկ ընտրված բնակչությունը 18 տարեկան և բարձր չափահասներն են: Հարցազրույցները ներկայացվել են հայերեն՝ համակարգչային օժանդակ անհատական հարցազրույցների միջոցով (CAPI): Այս հետազոտության մեջ օգտագործված տվյալների ժամկետներն են՝ 2020 թվականի փետրվարի 21-ից մինչև 2020 թվականի մարտի 15-ը: Հարցը, որը ցույց է տալիս հարցվողի արտագաղթելու ցանկությունը, հետևյալն է՝ «եթե հնարավորություն տրվի, վերջնականապես կհեռանա՞ք» (EMIGRAT):

Հետևյալ տվյալների վերլուծությունն իրականացվել է՝ օգտագործելով Pearson’s Chi-Squared թեստը EMIGRAT-ի և տվյալների հավաքածուի այլ փոփոխականների հիման վրա: Հարցված անձանցից (բացառությամբ «չգիտեմ» պատասխանածների) 22%-ը պատասխանել է, որ կընտրեր ապրելու այլ տեղ, եթե կարողանար, իսկ 78%-ը նախընտրեց մնալ: Համեմատած վրացիների հետ՝ 2021 թվականին վրացիների միայն 12%-ն է ցանկացել արտագաղթել, մինչդեռ 88%-ը որոշել է մնալ։ Համեմատության համար, հարցված հայերի համամասնության գրեթե կրկնապատիկը ցանկացել է ընդմիշտ հեռանալ:

Այսօր, բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ Հայաստանից արտագաղթողների ամենամեծ թվաքանակը կարճաժամկետ, սեզոնային աշխատանքի մեկնողներն են, և միգրանտների մեծ մասը տղամարդիկ են, ովքեր մեկնում են Ռուսաստան ավելի բարձր աշխատավարձի և աշխատանքի հնարավորությունների համար (Bolsajian 2018; Adunts et al. 2019; Agadjanian et al. 2013): Թեև հետազոտությունների մեծ մասը կենտրոնացած է միգրացիայի ներկայիս օրինաչափությունների և տնտեսության վրա դրա ազդեցության ըմբռնման վրա, քիչ հետազոտություններ կան, որոնք բացահայտում են միգրացիայի դրդապատճառները կամ արտագաղթի ապագա ալիքների կանխատեսումները: Կովկասյան բարոմետրի հետազոտության արդյունքում ստացված տվյալները եզակի են նրանով, որ չափում են ընկալումը: Այս տվյալները վերլուծելիս, մենք կարող ենք չկենտրոնանալ այն մարդկանց վրա, ովքեր կախում ունեն արտագաղթից՝ գոյատևման նկատառումներով և փոխարենը ավելի խորը հասկանալ բնակչությանը, ովքեր ցանկանում են արտագաղթել։ Այս տվյալները ցույց են տալիս, որ ի լրումն ժողովրդագրական հատկանիշների, ինչպիսիք են տարիքը, սեռը և լեզվական ունակությունները, անհատի վերաբերմունքը ապագայի նկատմամբ և սուբյեկտիվ հատկությունները, ինչպիսիք են անձնական արժեքները, հույսը, հավատը և այլ կյանք պատկերացնելու ունակությունը, արտագաղթի ցանկությանը նպաստելու գործոններն են։

Տվյալների վերլուծություն

Բոլոր տվյալները գրանցվել են 2020 թվականի փետրվարի 21-ից մինչև 2020 թվականի մարտի 15-ը` ՀՌԿԿ Հայաստանի կողմից:

Տարիք և սեռ

Զարմանալի չէ, որ Հայաստանից մեկնել ցանկացող բնակչությունը զգալիորեն ավելի երիտասարդ է, քան մնալ ցանկացողները։ 2020 թվականին «Այո» պատասխանողների միջին տարիքը (ինչպես արական, այնպես էլ իգական սեռի ներկայացուցիչներինը) ընդամենը 40-ն էր, մինչդեռ «Ոչ» պատասխանողների միջին տարիքը (ինչպես արական, այնպես էլ իգական սեռինը) կազմում էր 53.3՝ 10 տարուց ավելի տարբերություն (Գծապատկեր 1):

Նայելով սեռերի և արտագաղթի բաշխմանը (Գծապատկեր 2)՝ արական սեռի ներկայացուցիչներն ավելի շատ են ցանկանում արտագաղթել (ընդհանուրի 25%-ը), քան իգական սեռի ներկայացուցիչները (ընդհանուրի 21%-ը):

Զբաղվածություն և բավարարվածություն աշխատանքից

Հարցվողների զբաղվածության կարգավիճակն ուսումնասիրելիս (EMPLSIT փոփոխականը, որը հարցնում է՝ «ստորև նշվածներից ո՞րն է լավագույնս նկարագրում ձեր իրավիճակը»), Հայաստանում մնալ ցանկացողների մեծ մասը թոշակառու է և չի աշխատում, աշխատանք չի փնտրում կամ չի ցանկանում, կամ կարծում է, որ կարճաժամկետ հեռանկարում չի կարող նոր աշխատանք սկսել: Մյուս կողմից՝ մեկնել ցանկացողների ավելի մեծ տոկոսն աշխատանք է փնտրում։ Օրինակ, արտագաղթող բնակչության միայն 10%-ն է թոշակառու և չի աշխատում, մինչդեռ ոչ արտագաղթող բնակչության ավելի քան եռապատիկը՝ 32%-ը, թոշակառու է և չի աշխատում: Այս տվյալները կրկին ընդգծում են, որ տարիքը կարևոր գործոն է հարցվողի՝ արտագաղթելու ցանկությունը որոշելու հարցում (Հավելված A):

Ավելին, արտագաղթին «ոչ» պատասխանածների միայն 16%-ն է շահագրգռված աշխատանք գտնելով (փոփոխական INTSTJOB, որը հարցնում է «հետաքրքրվա՞ծ եք հիմա նոր աշխատանքի անցնել, թե՞ ոչ»), իսկ արտագաղթին «այո» պատասխանածների 48%-ը ցանկանում է աշխատանք գտնել։ Զարմանալի չէ բացահայտումը, որ նրանք, ովքեր հետաքրքրված են աշխատանքով, ավելի հավանական է, որ ցանկանում են արտագաղթել (Հավելված B):

Արտագաղթելու ցանկությունը կապված է ոչ միայն անհատի աշխատանք փնտրելու, այլ նաև աշխատելու պատրաստակամության հետ (JOBSTART փոփոխական, որը հարցնում է՝ «կկարողանա՞ք սկսել աշխատել առաջիկա 14 օրվա ընթացքում»): Արտագաղթել չցանկացողների 76%-ը նաև նշել է, որ 14 օրվա ընթացքում չի կարող աշխատանք սկսել, իսկ 24%-ը նշել է, որ կարող է։ Նրանց համար, ովքեր ցանկանում են արտագաղթել, դա ավելի շատ հավասարաչափ բաժանում է: 49%-ը պատասխանել է «ոչ» 14 օրում աշխատանք սկսելուն, մինչդեռ 51%-ը պատասխանել է «այո» (Հավելված C): Արտագաղթի նկատմամբ հետաքրքրությունը խիստ փոխկապակցված է ոչ միայն ցանկության, այլև աշխատելու ունակության հետ։

Ինչ վերաբերում է աշխատանքի տեսակին և ոլորտին (փոփոխականներ WORKTYP և WORKSEC), տվյալները ցույց են տալիս, որ հարցվողները, ովքեր ունեն աշխատանք, որը կապված է երկրի հետ, կամ օգուտ են ստանում պետությունից՝ աշխատանքի և աշխատավարձի միջոցով, հեռանալու ավելի քիչ մոտիվացիա ունեն: Պետական կազմակերպությունում, ընկերությունում կամ ձեռնարկությունում աշխատողների 35%-ը չի ցանկացել արտագաղթել, մինչդեռ միայն 18%-ն է ցանկացել արտագաղթել (Հավելված D):

Բավարարվածություն աշխատանքից

Ինչպես երևում է Գծապատկեր 3-ում, արտագաղթել չցանկացող մարդկանց մեծամասնությունը գտնվում է միջինում բավարարված և աշխատանքից շատ գոհ (83.8%) սանդղակների միջև, մինչդեռ արտագաղթել ցանկացողների մեծամասնությունը որոշ չափով դժգոհների և որոշ չափով բավարարվածների միջև է (89%):

Արտագաղթել չցանկացողների 19,8%-ը շատ գոհ է։ Արտագաղթել ցանկացողների միայն 8,8%-ն է շատ գոհ։ Հակառակ դեպքում՝ արտագաղթել ցանկացողների 17,6%-ը որոշակիորեն դժգոհ է, մինչդեռ մնալ ցանկացողների միայն 12,6%-ն է որոշակիորեն դժգոհ։

Հաջողության ցուցանիշներ

Երբ հարցնում են այն որակների ընկալման մասին, որոնք ինչ-որ մեկի համար մեծ հավանականություն կառաջացնեն աշխատանքի տեղավորվելու հարցում, զգալի տարբերություն կա արտագաղթող և ոչ արտագաղթող բնակչության միջև (Հավելված E): Արտագաղթել ցանկացողների եռապատիկը կարծում է, որ աշխատանք գտնելու համար հաջողությունն ամենակարևոր գործոնն է (9,8%)՝ համեմատած մնալ ցանկացողների հետ (3,5%), մինչդեռ ոչ արտագաղթող բնակչության ավելի մեծ տոկոսը կարծում է, որ կրթությունը աշխատանքի տեղավորման ամենակարևոր գործոնն է (37%՝ արտագաղթող բնակչության 27%-ի դիմաց): Սա կարող է ցույց տալ, որ կրթական համակարգի հանդեպ հավատի կորուստը հայերին դրդում է արտագաղթի, կամ ցույց է տալիս երկրում աշխատանք գտնելու նրանց մարտահրավերները արդարացնելու փորձերը: Ավելին, երկու խմբերը համեմատելիս, մնալ ցանկացողների ավելի մեծ տոկոսը հավատում է, որ քրտնաջան աշխատանքն ու տաղանդը կարող են օգնել ձեզ աշխատանք գտնել, մինչդեռ արտագաղթել ցանկացողների ավելի մեծ տոկոսը կարծում է, որ կապերն ու արտաքին տեսքն ավելի կարևոր են: Սա ևս մեկ անգամ ցույց է տալիս, որ արտագաղթել ցանկացողների մոտ ակնհայտորեն բացակայում է վստահությունը՝ պարգևատրվելու ազնիվ, տքնաջան աշխատանքի և ավանդական հաստատուների համար, ինչպիսին է կրթությունը Հայաստանում: Նրանց ավելի մեծ վստահությունը պատահականության նկատմամբ կարող է նաև ցույց տալ ապագայի վերաբերյալ նրանց երազային ընկալումը։

Լեզվի և համակարգչի իմացություն

Անգլերենի գերազանց իմացություն (KNOWENG) ունենալը դրականորեն փոխկապակցված է արտագաղթողի ցանկության հետ (Հավելված F): Նեոլիբերալ գլոբալիզացիայի տեսությունները բացատրում են, թե ինչու և ինչպես է անգլերենի իմացությունը դիտվում որպես պահանջ և դրդապատճառ արտասահմանում աշխատելու կամ, հավանաբար, սովորելու համար: Ուսանողների միջազգային շարժունակությունը վերջին տարիներին աճել է: Միջազգային ուսանողների թիվը 1998-ից մինչև 2004 թվականը կրկնապատկվել է (Samers, 2010): Ուսանողների ճնշող մեծամասնությունը կենտրոնացած է անգլոֆոն երկրներում, հիմնականում այն պատճառով, որ «անգլերեն սովորելու հնարավորությունը զուգորդվում է այս երկրներում բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ընկալվող որակի հետ, ինչպես նաև աշխատանքի և բնակության հնարավոր հեռանկարների պատճառով, որոնք կարող են լինել դրանից հետո» (Samers 2010 , p. 27)։

Այսպիսով, տվյալները ցույց են տալիս, որ անգլերենի տարրական իմացությունը բացասաբար կապված չէ արտագաղթելու ցանկության հետ: Ռուսերենի լեզվական կարողությունների տարբերությունը (KNOWRUS) հարցվողի արտագաղթելու ցանկության էական ցուցանիշ չէր: Ակնհայտ է, որ համակարգչային լավ իմացությունը (COMPABL) նույնպես ցանկալի արտագաղթի ցուցանիշ է (Հավելված F և Հավելված G):

Ըստ Գծապատկեր 4-ի՝ անգլերենի և համակարգչի գերազանց իմացությունը հիմնականում բնորոշ են երիտասարդներին։ Տարեց մարդիկ անգլերենի և համակարգչի այդքան էլ լավ գիտելիքներ չունեն։ Սա ցույց է տալիս արտագաղթել ցանկացող բնակչության ավելի ամբողջական պատկերը. նրանք, ովքեր երիտասարդ են և անգլերենին ու համակարգչին լավ են տիրապետում։

Արևելք թե՞ Արևմուտք

ԵԱՏՄ-ի աջակցությունը գնահատվել է EEUSUPNA փոփոխականով, որը հարցնում է՝ «որքանո՞վ եք կողմ Ռուսաստանի Դաշնության գլխավորությամբ Հայաստանի անդամակցությանը Եվրասիական տնտեսական միությանը»: Արտագաղթել ցանկացողների 48,9%-ը կա՛մ չի աջակցում/ավելի շուտ չի աջակցում, կա՛մ մասամբ աջակցում/մասամբ չի աջակցում ԵԱՏՄ-ին։ Մյուս կողմից՝ Հայաստանում մնացողների 88%-ը մասամբ կամ լիովին աջակցում են ԵԱՏՄ-ին։ Հարցին՝ ԵԱՏՄ-ում համագործակցության արդյունքների մասին (փոփոխական COOPEEU, որը հարցնում է՝ «ինչպե՞ս կգնահատեք Հայաստանի համար հետևյալ գործընթացները. ԵԱՏՄ անդամակցության արդյունքները»), արտագաղթել չցանկացողների 63%-ը պատասխանել է դրական կամ ավելի ճիշտ՝ դրական։ Արտագաղթել ցանկացողների միայն 47%-ն է դրական կամ ավելի շուտ դրական պատասխանել։

Ըստ այս տվյալների՝ նրանք, ովքեր չեն ցանկանում արտագաղթել, հակված են ավելի շատ աջակցելու Հայաստանի ներգրավմանը Ռուսաստանի գլխավորած կազմակերպություններին, ինչպիսին է ԵԱՏՄ-ն՝ հավանաբար ցույց տալով, որ նրանք, ովքեր ցանկանում են արտագաղթել, ավելի ուժեղ են ձգվում դեպի ավելի շատ արևմտյան գաղափարախոսություններ ունեցող վայրեր։

Հարաբերություններ արտերկրում

Արտերկրում մտերիմ ընկերներ կամ բարեկամներ ունենալը պոտենցիալ արտագաղթի մեծ ցուցանիշ է։ Քանի որ հայերն այդքան մեծ սփյուռքի ցանց ունեն, նրանք հաջող արտագաղթի ավելի մեծ հնարավորություն ունեն: Արտերկրում ցանցը նվազագույնի է հասցնում ծախսերը և խրախուսում է մարդկանց լքել երկիրը: Սա համահունչ է լավ փաստագրված Միգրացիոն ցանցի տեսությանը:

2004 թվականին IZA Discussion Paper Series-ում հրապարակված հոդվածում հետազոտողները քննարկել են ցանցերի և ընկերների ազդեցությունը պոտենցիալ միգրանտների և արտագաղթի դրդապատճառների վրա.

«Ցանցերը կարևոր տարր են միգրացիայի ծախսերը նվազեցնելու համար: Ե՛վ ցանցերը, և՛ ընկերները շատ կարևոր դեր են խաղում միգրացիայի վայրի ընտրության վերաբերյալ որոշումների կայացման գործում: Մարդիկ գնում են այնտեղ, որտեղ տեղեկություն ունեն։ Տեղեկատվության տեսակներից մեկն այն տեղեկատվությունն է, որը մարդը ստանում է նայելով, թե ինչ են անում մյուսները: Նույնիսկ ավելի կարևոր է, թերևս, այն, որ մարդիկ ցանկանում են գաղթել ընկերների (խմբերի) հետ» (Epstein et al. 2004, p. 12):

Հայկական համատեքստում, տեսնելով արտերկրում ապրող ընկերների կամ ընտանիքի օրինակները, արտագաղթի հնարավորությունը կարող է ավելի իրատեսական կամ գայթակղիչ թվալ: Հնարավոր է նաև, որ դրսում գտնվող ընտանիքի անդամները խրախուսում են նրանց, ովքեր դեռ Հայաստանում են, հեռանալ։

Հետևաբար, զարմանալի չէ, որ արտագաղթել ցանկացողների 59%-ն ունի արտերկրում ապրող մտերիմ ընկեր՝ ի տարբերություն արտագաղթել չցանկացողների 45%-ի: Արտերկրում մտերիմ ընկերները և արտագաղթելու ցանկությունը խիստ փոխկապակցված են այս տվյալների մեջ (Հավելված I):

Տնտեսական կարգավիճակը և եկամուտը

Հետաքրքիր է, որ անձնական հարստությունը չափող փոփոխականը (PERSINC) էականորեն փոխկապակցված չէ արտագաղթի փոփոխականի հետ: Ասվում է, որ հարստության և ընկալվող հարստության այլ չափումները, ինչպիսիք են, թե որքան հաճախ է ընտանիքը գնում ռեստորաններ (ACTREST) կամ կինոթատրոններ (ACTTHEA), փոխկապակցված են արտագաղթելու ցանկության հետ: Այս տվյալների մեջ վերջերս թատրոն կամ կինո հաճախելը դրականորեն կապված է արտագաղթելու ցանկության հետ (Հավելված J): Արտագաղթել ցանկացողների 60%-ը պատասխանել է, որ ռեստորան է գնացել վերջին 6 ամիսներին, մինչդեռ ոչ արտագաղթողների միայն 49%-ն է գնացել ռեստորան։ Չնայած փաստացի եկամուտին կամ ընկալվող եկամուտին, արտագաղթել ցանկացող անհատները ավելի մեծ հետաքրքրություն են ցուցաբերում մշակույթի, շքեղության կամ հարմարավետության նկատմամբ:

Թեև անձնական եկամտի մակարդակը արտագաղթի վիճակագրորեն նշանակալի ցուցանիշ չէ՝ ընկալվող եկամուտը այլ պատմություն է ներկայացնում (փոփոխական RELCOND, որը հարցնում է. «Ձեր շրջապատի տնային տնտեսությունների մեծ մասի համեմատ, Ձեր ընտանիքի ներկայիս տնտեսական վիճակը կնկարագրե՞ք որպես…»): Հարցվածների 21,3%-ը, ովքեր չեն ցանկանում արտագաղթել, իրենց հարաբերական վիճակը լավից շատ լավ են համարում, մինչդեռ արտագաղթել ցանկացողների միայն 16,6%-ն է իր վիճակը լավ կամ շատ լավ համարում։ Արտագաղթել ցանկացողների 16,5%-ն իրեն համարում է աղքատ կամ շատ աղքատ, մինչդեռ արտագաղթել չցանկացողների 10,6%-ն իրեն համարում է աղքատից շատ աղքատ (Հավելված K): Ընկալվող տնտեսական իրավիճակը խիստ փոխկապակցված է արտագաղթի հետ: Զարմանալի չէ, որ նրանք, ովքեր իրենց ավելի վատ իրավիճակներում են ընկալում, ավելի հավանական է, որ ցանկանում են արտագաղթել: Կրկին տեսնում ենք, թե ինչպես է ընկալումը մեծ դեր խաղում Հայաստանը լքելու ինչ-որ մեկի ցանկության հարցում։

Վստահություն

Մարդիկ, ովքեր հակված են ավելի քիչ վստահել հաստատություններին, ինչպիսիք են բժշկական համակարգը և բանակը, ցանկանում են արտագաղթել, մինչդեռ ավելի մեծ վստահություն ունեցող մարդիկ ցանկանում են մնալ (Հավելված L): Օրինակ, մնալ ցանկացողների 50,9%-ը կա՛մ ավելի շուտ վստահում է, կա՛մ լիովին վստահում է առողջապահական համակարգին (TRUMEDI): Լքել ցանկացողների միայն 39%-ն է ավելի շուտ կամ լիովին վստահում առողջապահությանը, իսկ ավելի մեծ մասը՝ համեմատած ոչ արտագաղթող բնակչության հետ՝ 35%-ը, լիովին անվստահություն կամ ավելի շուտ անվստահություն է ցուցաբերում առողջապահությանը։ Բանակի նկատմամբ վստահությունը նույնպես խիստ փոխկապակցված է հեռանալու ցանկության հետ։ Ոչ արտագաղթողների 91%-ը` արտագաղթողների 84%-ի համեմատ, ամբողջությամբ կամ մասամբ վստահում է բանակին (TRUARMY): Բացի այդ, նրանք, ովքեր ցանկանում են արտագաղթել, զգալիորեն ցածր վստահություն ունեն խորհրդարանի, գործադիր իշխանության և ոստիկանության նկատմամբ, քան նրանք, ովքեր ցանկանում են մնալ (TRUPARL, TRUEXEC, TRUPOLI):

Ամուսնություն

Սեռի և ամուսնության նկատմամբ վերաբերմունքը, ըստ երևույթին, կապ ունի նաև արտագաղթի հետ: Արտագաղթել ցանկացողների 22%-ը երբեք ամուսնացած չի եղել։ Սա կրկնակի ավելին է, քան մնալ ցանկացողների թիվը՝ 11%, ովքեր երբեք ամուսնացած չեն եղել (Գծապատկեր 8, Հավելված M):

Երբ կնոջ իրավունքների վերաբերյալ հարցեր են տալիս, օրինակ, թե որ տարիքից է ընդունելի կնոջ համար ուժեղ ալկոհոլ օգտագործելը, ծխախոտ ծխելը, ծնողներից առանձին ապրելը, մինչև ամուսնությունը սեռական հարաբերություն ունենալը և առանց ամուսնության տղամարդու հետ համատեղ ապրելը (ACCVODK, ACCTOBA, ACCSEPL, ACCSEBM, ACCMAR, ACCOHB), յուրաքանչյուր կատեգորիայում արտագաղթել չցանկացողների ավելի մեծ տոկոսը պատասխանում է «ոչ մի տարիքում» (Հավելված N): Մնալ ցանկացողների ավելի մեծ տոկոսը հավատում է, որ կանանց ոչ մի տարիքում չպետք է թույլատրվի զբաղվել վերը նշված գործողություններից որևէ մեկով, բացառությամբ ամուսնանալու:

Ինչ վերաբերում է ամուսնությանը, ապա այն բնակչությունը, որը չի ցանկանում արտագաղթել, կարծում է, որ կանայք պետք է ամուսնանան ավելի վաղ տարիքում (Հավելված N): Վերը թվարկված բոլոր փոփոխականները խիստ փոխկապակցված են արտագաղթելու ցանկության հետ: Այս առումով կարելի է պնդել, որ նրանք, ովքեր ցանկանում են մնալ, ունեն ավելի ավանդական գենդերային արժեքներ, իսկ նրանք, ովքեր ցանկանում են հեռանալ, ավելի առաջադեմ կարծիքներ ունեն։ Սա իմաստ ունի, երբ դիտարկում ենք սերունդների բաժանումը, հաշվի առնենք, որ հեռանալ ցանկացողները սովորաբար ավելի երիտասարդ են․ բայց կրկին հետաքրքիր է մտածել, երբ փորձում ենք հասկանալ, թե ինչն է դրդում երիտասարդներին հեռանալ Հայաստանից:

Եզրակացություններ

Կովկասյան բարոմետրը հետազոտություն է, որը նախատեսված է հանրային ընկալումը չափելու համար: Սա եզակիորեն հետաքրքիր է Հայաստանում միգրացիայի թեմայի ուսումնասիրության համար, քանի որ այն կարող է բացահայտել նրանց, ովքեր ցանկանում են վերջնականապես լքել Հայաստանը, կամ պոտենցիալ միգրանտներին: Թեև հարցումը հստակորեն չի հարցնում, թե ինչու են մարդիկ ցանկանում արտագաղթել, տվյալները կարող են վերլուծվել այս բնակչության մասին եզրակացություններ անելու համար:

Պոտենցիալ միգրանտները հիմնականում երիտասարդ են և աշխատանքի հնարավորություններ են փնտրում արտերկրում, անգլիական կրթություն ունեն, ավելի լավ են տիրապետում տեխնոլոգիաներին, ունեն բարձրագույն կրթությամբ ծնողներ և, ընդհանուր առմամբ, ավելի առաջադեմ վերաբերմունք ունեն կանանց նկատմամբ:

Ընդհանուր առմամբ, տվյալները ցույց են տալիս, որ նրանք, ովքեր ցանկանում են հեռանալ, նրանց թվում չեն, ովքեր իրենց ընկալում են որպես ամենացածր եկամուտ ունեցող խմբից։ Սա հավանաբար այն պատճառով է, որ նրանք, ովքեր գտնվում են տնտեսական սանդուղքի ամենացածր աստիճանի վրա, չեն կարող պատկերացնել արտագաղթի ապագան: Հեռանալ ցանկացող բնակչությունը նույնպես ամենաբարձր եկամուտ ունեցող խմբերից չէ, ոչ տնտեսապես ամենահաջողակներից է, ոչ էլ ներգրավված է կառավարության հետ կապված աշխատանքներում: Այս առումով, հեռանալ ցանկացողների բնութագիրը կարծես միջին մակարդակի բնակչությունն է. նրանք, ովքեր դեռ մեծ հաջողությունների չեն հասել Հայաստանում, բայց ունեն բավարար ազդեցություն, մոտիվացիա կամ ցանկություն՝ ընդլայնվելու Հայաստանի սահմաններից դուրս: Տվյալները ցույց են տալիս, որ արտագաղթի ցանկությունը կապված է ոչ միայն ցանկությունների, հավակնությունների և գաղափարախոսության հետ, այլև ընկալվող իրագործելիության, այսինքն՝ արդյո՞ք հարցվողը զգում է, որ արտագաղթի ապագան հնարավորության տիրույթում է, թե՞ ոչ: Եթե ոչ, ապա հարցվողներն ավելի հավանական է, որ ցանկանում են մնալ Հայաստանում:

Շատ բարդ տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական համակարգեր նպաստում են Հայաստանում միգրացիոն ճգնաժամին: Երիտասարդների համար բարձրորակ կրթության և աշխատանքի հնարավորությունների բացակայությունը մեծ մարտահրավեր է երիտասարդ բնակչությանը մնալու խրախուսման համար: «Ուղեղների արտահոսքի» այս երևույթը լավ փաստագրված է Հայաստանում։ Երիտասարդները, ովքեր ցանկանում են լավ աշխատավարձ ստանալ և կարիերա անել այն ոլորտներում, որտեղ սովորում են, հակված են ավելի լավ հնարավորություններ փնտրել արտերկրում: Խնդիրը, սակայն, այն է, որ Հայաստանում բուհերի դիպլոմները միշտ չէ, որ թարգմանվում են արտասահմանում։ Աշխատավարձերի տարբերությունները նույնպես դրդում են երիտասարդներին հեռանալ: Համաշխարհային բանկի 2020 թվականի հաշվետվության համաձայն՝ զբաղված միգրանտները արտասահմանում գրեթե կրկնակի ավելի են վաստակում, քան Հայաստանում, որտեղ «միջին ամսական աշխատավարձը կազմում էր 500 ԱՄՆ դոլար՝ Հայաստանում աշխատող իրենց գործընկերների վաստակած 250 ԱՄՆ դոլարից պակաս» (Honorati et al. 2019, p. 3):

Հաշվի առնելով այս տեղեկատվությունը՝ ավելի շատ հետազոտություններ, որոնք փորձում են հասկանալ պոտենցիալ միգրանտների հոգեբանությունը, կարող են օգտակար լինել նպատակային ծրագրեր և քաղաքականություն ստեղծելու համար, որոնք հակադարձում են աճող միտումը: Հակառակ կողմից, որոշ թիրախային ծրագրեր, ինչպիսիք են անգլերենի ավելի լավ դասընթացները և ավելի առաջադեմ տեխնոլոգիական ուսուցումը, նույնպես կարող են գրավել այս բնակչությանը և մեծացնել երկրում մնալու հավանականությունը: Այնուամենայնիվ, եթե Հայաստանը ցանկանում է պահպանել իր վառ, տաղանդավոր և մոտիվացված երիտասարդ բնակչությանը, ազգը պետք է շարունակի զարգանալ տնտեսապես և մշակութային առումով: Օրինակ, բարելավելով զբաղվածության հնարավորություններն այն ոլորտներում, որոնք գրավում են կրթված երիտասարդներին, ավելացնելով կրթական ծրագրերը և ֆինանսավորելով երիտասարդներին հրապուրող և ներգրավող մշակութային միջոցառումները՝ Հայաստանը կարող է անդրադառնալ արտագաղթի խնդրին ազգային մասշտաբով: Արժանի ներդրումների օրինակները կարող են ներառել վճարովի կրթաթոշակներ և պրակտիկա նոր աշխատողների համար, ստեղծագործական հնարավորություններ երիտասարդների համար, ավելի շատ հանրային արվեստի և հավաքատեղիների հասանելիություն, ավելի լավ տրանսպորտային ենթակառուցվածք, ավելի շատ երիտասարդական ցանցերի կառուցում և այլ ծրագրեր, որոնք կարող են օգնել պահպանել երիտասարդներին և մոտիվացված բնակչությանը։ Դրանով մարդիկ կարող են սկսել տեսնել Հայաստանում իրենց հուսադրող ապագա:

Հղումներ

[1] Հարցումը չի իրականացվում Ադրբեջանում 2013 թվականից։

Գրականություն

Adunts, D., Afunts, G. (2019). ‘Seasonal Migration and Education of Children Left Behind: Evidence from Armenia.’ CERGE-EI Working Paper Series No. 641.

Agadjanian, V., Sevoyan, A. (2013). Embedding or Uprooting? The Effects of International Labour Migration on Rural Households in Armenia. International Migration Vol. 52 (5).

Avagyan, L. (2021). Armenia’s Deepening Demographic Challenge: Covid-19, Artsakh War Compound the Problem. Hetq.

Barsoumian, N. (2013). To Greener Shores: A Detailed Report on Emigration from Armenia. The Armenian Weekly.

Bolsajian, M. (2018). ‘The Armenian Diaspora: Migration and its Influence on Identity and Politics.’ Global Societies Journal. Vol. 6

Caucasus Research Resource Center (CRRC) – Armenia (2020). Caucasus Barometer 2019 Armenia [Data set].

Epstein, G. & Gang, I. (2004). The Influence of Others on Migration Plans. (IZA Discussion Paper No. 1244). IZA.

European Training Foundation (ETF) and Caucasus Research Resource Center (CRRC) – Armenia (2012). Migration and Skills in Armenia: Results of the 2011/12 Migration Survey on the Relationship Between Skills, Migration, and Development. European Training Foundation.

Gevorkyan, A., Gevorykan, A., & Mashuryan, K. (2008). Little Job Growth Makes Labor Migration and Remittances the Norm in Post Soviet Armenia. Migration Policy Institute.

Honorati, M., Kerschbaumer, F. & Yi, S. (2019). Policy Brief: Armenia: Better Understanding International Labor Mobility. The World Bank.

Manke, M. (2011). Enhancing Migration Data Collection, Processing and Sharing in the Republic of Armenia: Needs Assessment and Gap Analysis Report. International ORganization for Migration Mission in Armenia.

Mejlumyan, A. (2022). Out-migration in Armenia increasing. Eurasianet.

National Statistical Service of the Republic of Armenia (ARMSTAT) (2018). Migration Snapshot of the Republic of Armenia – 2018. Armstat.

National Statistical Service of the Republic of Armenia (ARMSTAT), World Bank (2018). Armenia Integrated Living Conditions Survey (ILCS) 2018, Ref. ARM_2018_ILCS_v01_M.

Samers, M. (2010). Migration (Key Ideas in Geography). Routledge.

Vidal, E. (2019). Migration Data in the Context of the 2030 Agenda: measuring migration and development in Armenia. International Organization for Migration.

World Population Review. (2022). Armenia Population 2022 (Live).

Հավելվածներ

Բոլոր գծապատկերները ստեղծվել են հեղինակի կողմից՝ օգտագործելով Կովկասյան բարոմետրի տվյալները, իսկ հարաբերակցությունը գնահատվում է Pearson’s Chi-squared թեստերի միջոցով:

Զբաղվածություն

Հավելված A