Հայոց ցեղասպանության ժխտման քրեականացում. արդյունավետ պայքա՞ր, թե՞ շեղում նպատակից. մաս 2-րդ

Նախ ընթերցիր առաջին մասը:

Հետևանքներ

Թուրքիայի Հանրապետության կողմից պետական հովանավորություն ստացող ժխտողական քաղաքականությունը, անշուշտ, բազմաթիվ խոչընդոտներ է առաջացնում Հայոց ցեղասպանության դատապարտման և հատուցման գործընթացի ճանապարհին: Սակայն ՀՑԺՔ օրինագծերը շեղում են հիմնական գործընթացից՝ կենտրոնանալով անհատների վարքագծի վրա, և գոնե ներկայիս փուլում չեն տալիս դրական արդյունք, ավելին՝ ժխտողականություն երևույթը ավելի է ծավալվում:

Եթե հայկական կողմի նպատակը Հայոց ցեղասպանության դատապարտումն ու հատուցումն է և ճանաչումը Թուրքիայի կողմից, ապա քրեականացումը այդ հարցում խոչընդոտ է հանդիսանում, քանի որ ամրապնդում է հասարակության մեջ տիրող ապատեղակացված և ազգայնական մղումները: Ժխտման քրեականացումը բորբոքում է նացիոնալիստական տրամադրությունները թուրք հասարակության շրջանում, որն ավելի հայատյաց ու կասկածամիտ է դառնում արտաքին ուժերի նկատմամբ: Սա հնարավորություն է ընձեռում թուրքական կառավարությանը համախմբել նացիոնալիստական մղումներով առաջ շարժվող հասարակությանը հայության, թուրքիայի ազգային փոքրամասնությունների և միջազգային հանրության դեմ, ավելին, որպես ներքին և արտաքին սպառնալիքներից հասարակությանը պաշտպանելու միջոց՝ արդարացնել իշխանության կենտրոնացումը:

Քրեականացնող օրենքների մյուս բացասական հետևանքը դրանց միջոցով «Փերինչեքների ՓՌ-ն» է: Ցեղասպանությունը ժխտող գործիչներն արդեն իսկ խոցելի են, քանի որ զգում են առողջ հասարակության բացասական ու անհարգալից վերաբերմունքը իրենց դիրքորոշման նկատմամբ: Բայց երբ քրեականացման պատճառով նրանք դառնում են խոսքի ազատության սահմանափակման «զոհը», այդ նույն քաղաքացիական հասարակությունը ժողովրդավարական պետության մեջ ակամայից հանդես է գալիս խոսքի ազատության, կարծիքի արտահայտման իրավունքի անվան տակ ցեղասպանության հերքումը արդարացնող գործչի պաշտպանը: Այստեղ ևս շահում է թուրքական ժխտողական քաղաքականությունը, քանի որ արտասահմանյան հասարակության մեջ մինչ այդ անհայտ «Փերինչեքները» ճանաչում են ձեռք բերում, իսկ դատական գործընթացի արդյունքում նրանց հետևորդների ու պաշտպանների թիվն ավելանում է:

Ժխտման քրեականացման դեմ արտահայտվող մասնագետների հիմնական փաստարկը այն է, որ չկա ժողովրդավարություն առանց խոսքի ազատության: Անգամ այն գաղափարները, որոնք վիրավորում, վնաս են հասցնում և անհանգստություն են պատճառում որևէ պետության կամ հասարակության խմբի, միևնույն է ենթակա են պաշտպանության, քանի որ դա են պահանջում բազմակարծությունը, հանդուրժողականությունը և հայացքների բազմազանությունը, որոնք ժողովրդավարական պետության անքակտելի բաղադրիչներն են: Ըստ նրանց՝ որևէ երկրի կառավարությունը ընդունելով կարծիքի արտահայտմանը խոչընդոտող օրենքներ,  նպատակ ունի արգելել այն գաղափարների տարածումը, որոնց դեմ է ինքը, ասել է թե՝ ձևավորել հասարակության մտածողությունը՝  որոշելով ինչ ասել և ինչ չասելi:

Խնդրով զբաղվող մասնագետների մյուս խումբը այս մոտեցումը սխալ է համարում, նշելով, որ խոսքի ազատության սահմանափակման միտումը խուսափելն է հնարավոր հետևանքներից՝ ռասիստական տրամադրությունների արմատավորում, հասարակական անդորրի խանգարում, բռնություններ թշնամական ֆոնի վրա: Ազատությունը  բացարձակ չէ, և պետությունները, ելնելով որոշ հանգամանքներից, կարող են սահմանափակումներ սահմանել դրա վրա: Խոսքի ազատության սահմանափակման հնարավորությունները  ամրագրված են Մարդու իրավունքների  համընդհանուր հռչակագրի 29 §2 , եվրոպական կոնվենցիայի 10 §2, Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 19 §3, Մարդու իրավունքների մասին ամերիկյան կոնվենցիայի 13 §2 հոդվածներով: Մարդկության դեմ հանցագործությունների ժխտման քրեականացման պաշտպանները ժխտումը համարում են ռասսիստական մղումներով ատելության կոչի դրսևորում, ուստի այս դեպքում իրավաչափ են համարում քրեականացման միջոցով խոսքի ազատության սահմանափակումը:

Հայոց ցեղասպանության ժխտման քրեականացումը օրինականացնելու համար՝  որպես փաստարկ բերվում է Հոլոքոստի ժխտման դեմ կիրառվող օրենքների իրավական պրակտիկան: Սակայն, պետք է նշենք, որ Հոլոքոստի ժխտման քրեականացնող օրենքներն ունեն կարևոր առանձնահատկություններ: Դրանց նպատակն է եղել նացիզմի վերակենդանացման դեմն առնելը՝ իսկույն ևեթ ճնշելով նացիստական կամ նացիստամետ գաղափարների ցանկացած արտահայտում (այդ թվում՝ խոսքի, սիմվոլների, հասարակական միավորումների միջոցով)ⁱⁱ: Հոլոքոստի ժխտումը ևս դիտարկվում է նացիստական գաղափարախոսության համատեքստում, իսկ մեղադրյալը՝ Հոլոքոստը ժխտող վարքագծով ու խոսքով ուղղակիորեն համարվում է նացիստական գաղափարախոսակիր, ուստիև ռասիստական ու ատելության կոչեր քարոզող: Մինչդեռ ՀՑԺՔ օրինագծերը կիրառելիս հայոց ցեղասպանությունը մերժող անձանց ռասիստական մղումները ապացուցելու հիմքերը խոցելի են, քանի դեռ երիտթուրքական, ինչու չէ՝ նեոօսմանյան արդի գաղափարախոսությունը չի դիտարկվում որպես ռասիստական և հակահայկական, իսկ հայոց ցեղասպանության մերժումն էլ՝ նշյալ գաղափարախոսությունների համատեքստում, չի քննարկվում: Միջազգային իրավական նորմով այդ գաղափարախոսությունների որակումը որպես ռասիստական կարող է կիրառելի դարձնել ՀՑԺՔ օրենքով նախատեսված (մեր կողմից չափից խիստ լինեու պատճառով՝ ոչ ընդունելի) առավելագույն պատժաչափը՝ ազատազրկումը:

ՀՑԺՔ օրինագծերի մյուս բաց կողմերից է նաև այն, որ դրանք ի տարբերություն Հոլոքոստի, ժխտումը քրեականացնող օրենքների իրավական առումով կազմված են բավականին թույլ, ոչ բավարար փաստարկներով ու դրա կիրառելիության սահմանափակ հնարավորություններով:

Առհասարակ, որպեսզի մարդու իրավունքների սահմանափակումը նախատեսող օրենքը լինի վավեր, այն պետք է բավարարի 3 ստանդարտի. լեգալություն, լեգիտիմություն, ժողովրդավարական անհրաժեշտությունiii: Բախվելով խոսքի ազատության սահմանափակման վիճահարույց խնդրին՝ միջազգային ատյանները իրենց որոշումը կայացնելիս հիմնվում են այս եռաչափության վրա: ՀՑԺՔ օրինագծերի ձախողման պատճառները մեծ մասամբ բխում է նրանից, որ դրանք Հոլոքոստի ժխտումը քրեականացնող օրենքների համեմատ լիովին չեն համապատասխանեցված այս ստանդարդներին, ինչի մասին խոսում է Ֆրանսիայում օրինագիծը հակասահմանադրական ճանաչելը, իսկ կոնկրետ դեպքի առումով ՄԻԵԴ-ի որոշումը առ այն, որ դա չի բխում սոցիալական խիստ անհրաժեշտությունից:

Ի վերջո, Հոլոքոստի ժխտման քրեականացումը^[iv] սկսել է հենց մեղսակիր երկրի կողմից (Գերմանիան աշխարհում երկրորդ պետությունն է, որ ընդունել է այն), որից հետո տարածվել Եվրոպական այլ երկրներում: ՀՑԺ քրեականացման դեպքում սլաքը հակառակ ուղղությամբ է ընթանալու այնքան ժամանակ, քանի դեռ թուրքական հասարակությունը ինքը պատրաստ չէ պայքարել ցեղասպանության ժխտման դեմ:

Ամփոփում

Վերլուծության մեջ Հայոց ցեղասպանության ժխտման քրեականացման անարդյունավետության և հակադարձ հետևանքների մասին դատողությունները չեն ենթադրում այն, որ պետք է դադարեցնել պայքարը Հայոց ցեղասպանության ժխտողականության դեմ:

Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման և դատապարտման գործընթացը ի սկզբանե ուղեկցվել է ցեղասպանության ժխտման թուրքական հայեցակարգով և դարձել պետական քաղաքականության անբաժան մասը: Ներթափանցելով  քաղաքական, հասարակական և գիտական տարբեր շերտերի գործունեության մեջ՝ հայոց ցեղասպանության ժխտումը 1970-80-ական թվականներից ինստիտուցիոնալացվեց, սկսեց համակարգվել և վերահսկվել պետության կողմից: Հայոց ցեղասպանության անհերքելի փաստերի երևան գալու և միջազգային հանրության տեղեկացվածության բարձրացման պայմաններում թուրքական ժխտողականությունը կրեց մի շարք փոփոխություններ ու դրսևորումներ,v և ի վերջո հանգեց փափուկ ժխտողականության քաղաքականությանըvi:

Ցեղասպանության ժխտումը՝ համաձայն Genocide Watch-ի, համարում է ցեղասպանության վերջին փուլը, իսկ ըստ Ցեղասպանությունների և մարդկության դեմ հանցագործությունների հանրագիտարանի՝ «սեփական անցյալը ժխտելու` պետության ամենաբացահայտ օրինակը»: Ուստի, ժխտման դեմ պայքարը ցեղասպանության հանցագործության դեմ միջազգային պայքարի և կանխարգելելու համատեքստում պարտադիր է, որպեսզի բացառենք պատմական անցյալի խեղաթյուրման փորձերը և ապագայում նմանատիպ պատմական անցյալի կրկնությունը:

Այսօր ոչ միայն թուրքական, այլև տարբեր երկրների հասարակական շատ շերտեր դառնում են Թուրքական կառավարության թիրախը, հատկապես այն ժամանակ, երբ թուրքական մերժողական «հայեցակարգը» ներկայացնում են ոչ այնքան թուրքերը, որքան նրանց կողմից վարձակալված օտարազգի մասնագետները: Պատմաբան, ցեղասպանագետ Ա. Մարուքյանը այս առիթով հիշատակում է “The New York Times”, “Washington post” և այլ հեղինակավոր պարբերականներում տպագրված Հայոց ցեղասպանությունը նենգափոխող հայտարարությունը՝ ոչ թուրք մասնագետների կողմից, ովքեր ընդհանուր առմամբ 65 դրամաշնորհներ էին ստացել թուրքամետ կազմակերպություններիցvii:

Քանի որ Հայոց ցեղասպանության ժխտումը Թուրքիայում ունի ինստիտուցիոնալացված բնույթ, ստանում է պետության հովանավորչությունը, ապա ժխտողականության դեմ պայքարի հետագա քայլերը ևս պետք է լինեն բազմաշերտ ու նպատակաուղղված: Փորձենք որպես ՀՑԺՔ օրինագծերի այլընտրանք առաջարկել թուրքական ժխտողականության դեմ պայքարում հետևյալ տարբերակները

• իրավական առումով ջանքերը ուղղել հայոց ցեղասպանությունը ժխտող գործիչների ոչ թե խոսքերի, այլ նրանց՝ թուրքական կառավարությունից ֆինանսական աջակցություն ստանալու փաստերի հայտնաբերման վրա
• զարգացնել իրավագիտական այն ուղղությունը, որը կզբաղվի ցեղասպանագիտության և միջազգային իրավունքի հարաբերակցությամբ, մասնավորապես տեսական լուծումներ մշակել ցեղասպանության կոնվենցիայի բարելավման, ցեղասպանության բանաձևերի իրավական ուժ ստանալու, խոսքի ազատության սահմանափակման հնարավոր դեպքերի ապացուցման ուղղությամբ, և ինչու չէ, մշակված լուծումները բերել գործնական դաշտ՝ հարստացնելով միջազգային իրավունքը
• անտեղյակ կամ հարցի միայն թուրքական տեսակետներին ծանոթ հասարակության շերտերին ընդգրկել տարբեր երկրներում Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ոչ ֆորմալ դասընթացների, բաց դասախոսություն-զրույցների մասնակցության մեջ
• ընդլայնելով համագործակցությունը՝ մեծացնել Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ դասընթացներ ներառող ուսումնական հաստատությունների թվաքանակը ամբողջ աշխարհում
• ապահովել Հայոց ցեղասպանությամբ զբաղվող հայ և օտարազգի մասնագետների աշխատությունների թարգմանությունը տարբեր լեզուներով,
• ժողովրդական դիվանագիտության միջոցով աշխատանք տանել թուրքական հասարակության, հասարակական կարծիքի հետ: Հատկապես արդյունավետ կլինի Public Diplomacy 2.0 քաղաքականությունը, որի նպատակն է երկխոսության ապահովումը երկու երկրների քաղաքացիական հասարակությունների միջև՝ հասարակական կազմակերպությունների ներգրավման, երիտասարդների, տարբեր ոլորտի մասնագետների ու լրագրողների միջև փոխանակման ծրագրերի իրականացման, սոցիալական մեդիայի գործիքների կիրառմամբ մեր տեսակետները տվյալ երկրի հասարակությանը ներկայացնելու միջոցով,
• քաղաքական առումով հետամուտ լինել որպեսզի միջազգային ճնշումը ուղղված լինի Թուրքիայի Հանրապետությունում հայերի կամ հայամետ գործիչների նկատմամբ ճնշումները (այդ թվում՝ քրեական օրենսգրքի 301-րդ հոդվածի պատճառով) չեզոքացնելուն:

Այս առաջարկները՝ ի տարբերություն ՀՑԺՔ օրինագծերի, չեն լռեցնում մերժողական գործիչների ձայնը, փոխարենը՝ շնորհիվ համոզման տեխնիկայի, ավելի նպատակային և ժողովրդավար են, սակայն արդյունավետ կարող են լինել միայն այն դեպքում, երբ հայոց ցեղասպանության ժխտողականության դեմ պայքարը  պետական մակարդակով պատշաճ կազմակերպված ու համակարգված հունի մեջ դրվի:

i Hennebel Ludovic, Hochmann Thomas, Genocide denials and the law, Introduction, xlvi

ii http://www.ihgjlm.com/wp-content/uploads/2016/01/Holocaust-Denial-Laws-1.pdf

iii Լեգալությունը ենթադրում է, որ սահմանափակումը պետք է նախատեսված լինի օրենքով, լեգիտիմությունը՝ երբ այն համապատասխանում է մարդու իրավունքների միջազգային փաստաթղթերում թվարկված սահմանափակումների նպատակներից առնվազն մեկին, իրավաչափության ստանդարդը ենթադրում է, որ միջամտությունը պետք է լինի տեղին և ամենափափուկ միջոցը նպատակին հասնելու համար: Տե՛ս Genocide denial and the law, Introduction, xxvii

iv Մարդկության դեմ հանցագործությունների ժխտման քրեականացումը բազմաթիվ վեճերի առիթ է տալիս, ինչը կապված է իրավական երկու համակարգերի խոսքի ազատության սահմանափակման հարցում տարբեր պրակտիկա կիրառելու հետ: Այսպես՝ Հոլոքոստի ժխտումը քրեականացնող օրենքներ կան քաղաքացիական իրավունքի հետևող եվրոպական երկրներում (այն էլ՝ ոչ բոլորում), իսկ ընդհանուր իրավունքի երկրներում (ԱՄՆ, Իռլանդիա, Բրիտանական համագործակցության երկրներ) չկան նման օրենքներ, նացիստական գաղափարների տարածումը չի համարվում ռասիստական և ատելության կոչ, իսկ խոսքի ազատության իրավունքի իրականացումը քրեականորեն սահմանափակվում է միայն բռնության դիմելու ուղղակի կոչի առկայության պարագայում:

v Թուրքական ժխտողականության քաղաքականությունը իր տարբեր դրսևորումներով առանձին ուսումնասիրության թեմա է, ուստի սույն վերլուծության մեջ նպատակահարմար չենք գտնում այս խնդիրը մանրամասնելու:

vi 2014 թ. ապրիլքսանչորսյան ուղերձում Էրդողանը հայտարարեց, որ կիսում է բազում հայերի վիշտը, նշելով, սակայն, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին ցավալի դեպքեր են եղել, որին զոհ են գնացել, ոչ միայն հայերը, այլ նաև թուրքերն ու այլ մուսուլմաններ, հետևաբար այդ ցավը բոլորինն է: «Ընդհանուր ցավի» այս տեսությունը, այլ տեսությունների հետ միասին («արդար հիշողություն-թուրքերի կրած զոհեր», «ընդհանուր անցյալ՝ հայկական սփյուռքը դա մեր՝ Թուրքիայի սփյուռքն է», «հայերին փրկող բազմաթիվ մուսուլմաններ», «հայերի տեղափոխում անվտանգ վայրեր»)  բնութագրվում է որպես փափուկ ժխտողականություն:

vii Հայոց ցեղասպանության ժխտողականությունը նոր օսմանականության գաղափարախոսության համատեքստում, էջ 45

Հեղինակ` Արմինե Մուրադյան (Armine Muradyan): © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: