Մոդեռնիզմ և պոստմոդեռնիզմ հասկացությունները բավական նորաձև են և հանդիպում են բազմաթիվ աղբյուրներում: Նշված երկու հասկացությունները վիճակահարույց հարցեր են պիտակելու և, հետևաբար, դրանց ուսումնասիրությունից խուսափելու փոխարեն, այս հոդվածը կքննի նշված տերմինների ուրվագծերը, քանի որ դրանց վերլուծությունը հնարավորություն է տալիս բացահայտել, թե ինչպիսի՞ աշխարհում ենք մենք ապրում՝ մոդեռն, թե՞ պոստմոդեռն, և արդյո՞ք այս հարցն արդիական է և ինչ-որ արժեք է ավելացնում աշխարհի և իրականության ընկալման մեր պատկերացման վրա։

Գիտական գրականության մեջ մոդեռնիզմը և պոստմոդեռնիզմը կարող են ներկայացվել որպես երկու տեսություններ, ժամանակաշրջաններ, շարժումներ, միտումներ, աշխարհայացքներ և օգտագործվում են գրականության, արվեստների, ճարտարապետության, փիլիսոփայության և սոցիալական գիտությունների համատեքստում։ Մենք այսուհետ համեմատականորեն կդիտարկենք մոդեռնիզմը և պոստմոդեռնիզմը և կքննարկենք այդ երկու հասկացությունները երկու հակադիր դիրքերից։ Վերլուծության արդյունքներին կանդրադառնանք արվեստների համատեքստում։ Քննարկումը ընթերցողներին հնարավորություն կտա հետագայում անել իրենց սեփական եզրակացությունները՝ որն է մոդեռն և որը՝ պոստմոդեռն արվեստ։

Մոդեռնիզմ-պոստմոդեռնիզմ հակադրությունն առաջացել է գերմանացի փիլիսոփա Յուրգեն Հաբերմասի և ֆրանսիացի փիլիսոփա Ժան Ֆրանսուա Լիոթարի երկու անկյունաքարային հոդվածների արդյունքում։  Այս հեղինակների տեսությունը հիմք է ծառայում մեր վերլուծության համար, քանի որ նշված հեղինակներն են նախաձեռնել այս դիսկուրսը (հետագայում այլ հեղինակներ ևս զարգացրել են թեման)՝ կենտրոնանալով արվեստի վրա և օգտագործելով այն իրենց փաստարկները հիմնավորելու նպատակով։

Լուսավորություն

Մոդեռնիզմի/պոստմոդեռնիզմի գաղափարը սերտորեն կապված է Լուսավորության հետ։ Երկուսն էլ արձագանքն են Լուսավորության հետևանքով առաջացած խնդիրներին։ Փորձենք հասկանալ այն խնդիրները, որոնց առնչվում են մոդեռնիզմը և պոստմոդեռնիզմը։

Ըստ Կանտի՝ Լուսավորությունը մարդու (կամ սուբյեկտի) հայտնությունն է իր անչափահասությունից։ Դա մարդու խիզախությունն է օգտագործել իր մտածողությունը առանց ուրիշի ուղղորդման։ Կանտը նշում է, որ «ամենուր կան մարդկային ազատության սահմանափակումներ, և մարդկային դատողության հանրային օգտագործումը կարող է ազատագրել մարդկանց և լուսավորություն բերել նրանց մեջ»։

Լուսավորության հիմնաքարային արժեքներն էին դատողությունը, էմպիրիկ գիտելիքը և բանականությունը։ Այն իրենից ներկայացնում էր փորձ՝ հաղթահարել նախապաշարմունքները, առեղծվածները, նարատիվները, գիտելիքի սակրալիզացիան, կրոնական դոգմաները և նախկին տարիների ավանդույթները։ Այն միտված էր դարձնել մարդու դատողությունը մարդկային հարաբերությունների կարգավորման հիմնական գործիքը, ինչն էլ  հավանաբար պետք է հանգեցներ մարդկային առաջընթացի, աճի և զարգացման։

Այստեղ հարց է ծագում. արդյո՞ք ազատագրումը և հասունությունը հնարավոր էին, թե Լուսավորության ծրագիրը նոր տիպի միֆ էր, լեգենդ և նարատիվ։ Երկու համաշխարհային պատերազմների աղետները, միջուկային ռմբակոծությունները խորը անվստահություն առաջացրին մարդու մեջ կատարելագործվելու ունակության, գիտելիքի և ազատագրման նկատմամբ՝ հարցականի տակ դնելով դրանց հնարավոր լինելը։ Այնուամենայնիվ, վերադարձը ավանդույթներին, աստվածային ճշմարտությանը և նախալուսավորության շրջանի արժեքներին, այլևս կենսունակ այլընտրանք չէ։

Մոդեռնիզմ-պոստմոդեռնիզմ հակադրությունը

Լուսավորությունը հանգեցրեց բարոյականության (օրինակ՝ իրավական գործունեություն), գիտության (գիտելիք) և արվեստի տարբերակման, ինչը Մաքս Վեբերը կոչել է արևմտյան մշակույթի ռացիոնալիզացիա։ Այս բաժանման արդյունքում տարբեր բնագավառների միջև կապն ընդհատվեց։ Վերջինս առաջ բերեց մասնագիտացված վերաբերմունք առանձին բնագավառների նկատմամբ և դրանց առանձնացում կյանքից և ավանդույթներից։ Արդյունքում՝ առաջացավ այսպես կոչված փորձագիտական մշակույթը։ Ներկայումս գիտական գիտելիքը, իրավական և բարոյական գործունեությունը, գեղարվեստական «արտադրանքը» և արվեստի քննադատությունը ինստիտուցիոնալացված են համապատասխան համակարգերում և փորձագետների մտահոգության առարկան են, ոչ թե հասարակության։ Այս առանձնացումը մղեց վերառել  փորձագիտական մշակույթները։ Նման տիպի գործողության օրինակներից է ներկայացումը, որը հաճախ փորձում է վերականգնել արտիստի և հանդիսատեսի միջև փոխհարաբերությունը՝ վերջինիս ներառելով ներկայացման մեջ։

Վերոնշյալ տարբերակման արդյունքում 19-րդ դարի կեսերին մեկնարկեց գեղագիտության ոլորտի տարբերակման պրոյեկտը։ «Արվեստը հանուն արվեստի» կոնցեպտը դարձավ իրականություն, հետևաբար արվեստը դարձավ գործունեության առանձին ոլորտ։ Դա ավելի հեռացրեց արվեստը կյանքից։ Այս միտման խորացմանը զուգընթաց արվեստը ավելի է մեկուսանում, և ավելի դժվար և նույնիսկ անհնար է դառնում դրանց «հաշտեցնել»։ Սա առաջացնում է ցավ, որն արտացոլված է, այսպես կոչված, փարիզյան օտարականների տաղտկության մեջ։

«Անհեթեթ էին բոլոր այն փորձերը, որոնք նպատակ ունեին միացնել արվեստը և կյանքը, հորինվածքը և փորձը, պատրանքը և իրականությունը, վերացնել գեղարվեստական արտադրանքի և կենցաղային օբյեկտների, արտադրվածի և գտնվածի տարբերությունը, կոչել ամեն ինչ արվեստ, իսկ բոլորին՝ արվեստագետներ, վերացնել բոլոր չափանիշները և հավասարության նշան դնել գեղագիտական դատողությունների և սուբյեկտիվ փորձի միջև։ Այս բոլոր փորձերը զուր ջանքեր են, որոնք հաջողության են հասնում միայն իրենց սեփական մտադրության դեմ՝ ավելի սուր ցուցադրելով արվեստի այն կողմերը, որոնք նրանք միտված էին հաղթահարել»: Հաբերմասի մոտեցմամբ՝ այս նախաձեռնությունները նեոկոնսերվատիվների՝ պոստմոդեռնիստների կողմից կիրառված կեղծ սուբլիմացիաներ են։ Նա պահանջում էր, որ գեղագիտությունը և արվեստը տարբեր լինեն։ Փաստորեն, նա վիճելիորեն քննադատում էր էքսպերիմենտները և ողջունում փոփոխությունները։ Սա նշանակում է, որ Հաբերմասի համար մոդեռն էր այն արվեստը, որը կանխամտածված նորարարական էր, և նպատակ ուներ հարցականի տակ դնել կամ փոխել իրականությունը։ Հաբերմասի լուծման տարբերակը վերաաշխարհիկացնում է արվեստը՝ ներկայացնելով այն որպես ազատագրման միջոց, ինչը նման է կրոնական փորձին։

Քանի որ մոդեռնիզմը նորմատիվ է, այն փորձում է լուծումներ առաջարկել վերոնշյալ խնդրին։ Ըստ Հաբերմասի՝ փորձագիտական մշակույթի և կյանքից օտարման դեղատոմսը դիսկուրսների միջև անջրպետի միացումն է փորձի և կոնսենսուսի միասնություն ձևավորելու միջոցով։ Որպես այս խնդրի իրագործման օրինակ՝ նա բերում է արվեստը և արվեստային պրակտիկան։ Նա առաջարկում է ճաշակի վերաբերյալ դատողությունները փոխարինել ամենօրյա խնդիրներով՝ արվեստը դարձնելով հաղորդակցելի ամենօրյա խնդիրների և հասարակության հետ։ Այդ պարագայում, արվեստի հետազոտությունը ոչ միայն մշակույթի վայելումն է՝ որի դեպքում այն վերաբերվում է արվեստի քննադատությանը և ոլորտի փորձագետներին, ում միայն անհանգստացնում է արվեստի և ճաշակի զարգացումը արվեստի շրջանակներում, այլ նաև վերաբերում է հասարակությանը։

Լիոթարը համաձայն է, որ այդ խնդիրը՝ կյանքից օտարումը, գոյություն ունի, սակայն նրա համար Հաբերմասի լուծումը անհնար է։ Նա պնդում է, որ մեր ունակությունների միջև անհանգուցալուծելի բաժանում գոյություն ունի, և դրանց միացնելու փորձը մեր նկատմամբ տոտալիզացիայի գործողություն է, «ահաբեկչական» ակտ։ Սոցիալ-մշակութային միասնության ստեղծումը, առօրյա կյանքի տարրերի ներդրումը օրգանական ամբողջության մեջ և դրանց միաձուլումն անհնար է, հետևաբար երբեք չենք հասնի ունիվերսալ համաձայնության։

Ըստ Լիոթարի՝ արդիականությունը բացահայտում է «իրականության պակասը» իրականության մեջ, հետևաբար այն հայտնաբերում է տարբեր իրականություններ։ Նա պնդում է, որ իրականություն  չկա և այն, ինչ գոյություն ունի, իրականության մեկնաբանության մեջ է։ Լիոթարը իրականության բացակայությունը ցույց է տալիս վեհի և գեղեցիկի միջոցով։ Ըստ նրա՝ մարդիկ օժտված են երկու ունակությամբ՝ ընկալելու և ներկայացնելու։ Մեր պատկերացումը ունակ է ընկալել գաղափարը, սակայն ունակ չէ ներկայացնել օբյեկտն այնպես, որ համապատասխանի այդ կոնցեպտին։ Գեղեցիկը ընկալելու և ներկայացնելու համընկնումն է։ Մոդեռն արվեստը, որն ըստ Լիոթարի գեղեցիկի գեղագիտության մեջ է, ներկայացնում է այն փաստը, որ աններկայացնելին գոյություն ունի։ Սակայն վեհը երկու ունակությունների՝ ներկայացնելու և ընկալելու միջև հակասությունն է։ Վեհի գեղագիտությունը աններկայացնելին ներկայացնելու հավակնությունն է։ Աններկայացնելին ներկայացվում է աններկայացնելիի առավել ուժեղ իմաստ հաղորդելու նպատակով (սա նշանակում է, որ մեկը ներկայացնում է աններկայացնելին ներկայացնելու անհնարինությունը, ոչ թե ուղի է փնտրում ներկայացնելու աններկայացնելին)։ Գեղեցիկի և վեհի վերաբերյալ այս քննարկումը միտված էր ցույց տալ, որ պոստմոդեռնիզմը հաղթահարելու գործողություն է և նույնացվում է փորձարարության, նորարարության, ավանգարդի և ինստիտուցիոնալացված հասարակության դեմ դիմադրության հետ։ Երբ կրկնօրինակումը վերածվում է ավանդույթի, այն դառնում է մոդեռնիզմ։ Փաստորեն, Լիոթարը փորձում է դուրս գալ պատմականացված մեկնաբանությունից՝ պնդելով, որ աշխատանքը կարող է դառնալ մոդեռն միայն այն  դեպքում, եթե այն առաջին հերթին պոստմոդեռն է։

Լիոթարի համար սոցիալական կապը լեզվական  է, չնայած որ գոյություն չունի որևէ մի կապող օղակ։ Այս կապը կարող է ձևավորվել բազմաթիվ լեզվական խաղերի միջոցով։ Բոլոր բանավեճերը կարող են լուծվել պրագմատիկ լեզվական խաղերի միջոցով, միայն կոնկրետ իրավիճակներում։

Բերենք համառոտ համեմատություն, որը կամփոփի մեր ընկալումը Լիոթարի և Հաբերմասի տեսությունների վերաբերյալ և լույս կսփռի մոդեռնիզմ-պոստմոդեռնիզմ տարբերակման խնդրի վրա։ Հաբերմասի համար մոդեռնիզմը չավարտված ծրագիր է, և մենք ապրում ենք մոդեռն աշխարհում։ Լիոթարը պնդում է, որ սա պոստմոդեռն աշխարհ է, և դա չընդունելը նշանակում է չնկատել աշխարհում կատարվող փոփոխությունները։

Արդիականությունը լուսավորության գաղափարների հաստատումն է։ Այն կապված է գիտակցության հետ, խրախուսում է ռացիոնալ չափանիշները և կոնսենսուսը։ Ռացիոնալությունը մոդեռնիզմի կենտրոնական կատեգորիա է, մինչդեռ պոստմոդեռնիզմը ռեակցիա է մոդեռնիզմի նկատմամբ։ Այն մոդեռնիզմի նկատմամբ անվստահությունն է, ինչպես պնդում է Լիոթարը։ Պոստմոդեռնիզմը մետա-պատմությունների ավարտն է և այն բացարձակ ճշմարտությունը, որը ստեղծել էր պոստմոդեռնիզմը։ Գոյություն չունի որևէ մետա-պատմություն, մետա-տեսություն, մետա-լեզու, որը կարողանա միացնել և ներկայացնել ամեն ինչ։ Պոստմոդեռնիստների համար մոդեռնիզմը հարկադրաբար ստեղծում  է կյանքի տոտալիզացիա՝ առաջացնելով անհատի օտարում կյանքից։

Պոստմոդեռնիզմը հակադրվում է բոլոր տեսակի տոտալիզացիաներին, հարկադրված կոնսենսուսին, խրախուսում հարաբերականությունը և զգայունությունը տարբերության նկատմամբ ու հանդուրժողականության կոչ անում անհանգուցալուծելի իրավիճակներում։ Այնուամենայնիվ, մոդեռնիստների համար, պոստմոդեռնիզմը նեոկոնսերվատիզմի նոր տեսակ է, որը լուծումներ չի առաջարկում և միայն մոդեռնիզմի առանձին փուլ է։

Ամփոփելով կարող ենք նշել, որ թե՛ մոդեռնիստները, թե՛ պոստմոդեռնիստները գործում են Լուսավորության ավանդույթների շրջանակներում, քանի որ նրանք կա՛մ ընդունում են, որ ազատ դատողությունը կենսական նշանակություն ունի մարդկության համար (Հաբերմաս), կա՛մ էլ հակադրվում դրան և լուսավորչական այլ գաղափարներին (Լիոթար ” բացասական ընդունում)։ Նշվածը վկայում է, որ այս հակադրությունը գոյություն ունի Լուսավորության գոյության միջոցով։ Հետևաբար, հարց է առաջանում՝ ինչպե՞ս է հնարավոր պոստմոդեռնիզմը ազատագրել պատմականացած մեկնաբանությունից, ինչպես Լիոթարն է առաջարկում, երբ նա ինքն է Լուսավորությունը ընդունում որպես բանավեճի հիմք և մեկնակետ, որովհետև եթե տվյալ հասկացությունը լիներ ապապատմական, այն կարող էր կիրառվել ցանկացած պատմական ժամանակաշրջանի համար՝ ներառյալ Լուսավորությանը նախորդող շրջանի։ Սա է պատճառը, որ չենք ընդունում այն գաղափարը, որ պոստմոդեռնը պետք է ընկալվի պատմական տեսանկյունից։ Սակայն այն խնդիրները, որոնք բարձրացնում են երկու հեղինակները, առաջացել են Լուսավորության ժամանակաշրջանից հետո։ Սա ցույց է տալիս, որ այն հարցը, թե արդյոք մենք ապրում ենք մոդեռն կամ պոստմոդեռն աշխարհում, դեռևս չի կորցրել իր նշանակությունը։

Թե մոդեռնիզմը, թե պոստմոդեռնիզմը իրենց էությամբ ուտոպիստական են։ Եթե մոդեռնիզմը փորձում էր հաղթահարել Լուսավորությանը նախորդող շրջանի անհասությունը և մարդկությանը տանել կատարելագործման, պոստմոդեռնիզմը, իր հերթին, միտված էր վերացնել մոդեռնիզմի բոլոր կանոնները: Սակայն վերջիններիս վերացումը դառնում է մեկ այլ կանոն պոստմոդեռնիստների համար։ Հետևաբար, անհնար է ձերբազատվել պատմականացված մեկնաբանությունից և չնկատել, որ այս տեսություններից յուրաքանչյուրը նույն գործողությունն է կատարում մյուսի նկատմամբ, ինչպես հետագայում իրենց հանդեպ։ Նրանք փորձում են հաղթահարել մի միֆ, բայց դրա փոխարեն առաջ են քաշում նորը։

Մոդեռնիզմը և պոստմոդեռնիզմը անկայուն և դինամիկ հակադրություններ են, որոնք հետ ու առաջ են շարժվում հիերարխիայի և անարխիայի, կենտրոնացման և ապակենտրոնացման, նպատակի և խաղի, իշխանության և ապակառուցման, անընդհատության և անորոշության միջև։ Հարվեյից վերցված հետևյալ աղյուսակը  ներկայացնում է երկու կոնցեպտների միջև սխեմատիկ տարբերությունները, որը ցույց է տալիս, թե ինչպես է պոստմոդեռնիզմը ներկայացվում որպես ռեակցիա մոդեռնիզմի նկատմամբ։ Սակայն չպետք է զարմանալ, եթե որոշ բաղադրիչներ տեղերով փոխվեն հակառակի հետ։

Աղբյուրը՝ Հասան (1985 123-4)

Ամփոփելով նշենք, որ պոստմոդեռնիզմը, արմատականորեն չի տարբերվում մոդեռնիզմից։ Այն ավելի շատ պարբերական բնույթ է կրում մինչև նոր իրավիճակի ի հայտ գալը։ Մոդեռնիզմը և պոստմոդեռնիզմը զարմանալիորեն ներառում և համակցում են հեղափոխական բնույթի էլեմենտներ և կոնսերվատիզմ, որոշ տիպի գաղափարներ և դրանց քննադատություններ։

Հեղինակ՝ Մարինե Խաչատրյան: © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են:

Թարգմանիչ՝ Խաչիկ Մակյան