Ընկերային համակեցությունը և քաղաքացիներիս դերը

Այսօր բավական հաճախ ենք ականջալուր կամ` անգամ  մասնակից լինում Հայաստանում քաղաքացիական հասարակության գոյության, կայացման, վերջինիս տեսակի, ձևի, պետության ու հասարակության, հասարակության ու անհատի և այլնի շուրջ ձևավորվող դիսկուրսին: Տրվում են բազում բնորոշումներ՝ կայացող, անցումային փուլում գտնվող, մարգինալ, անառողջ հասարակություն և այլն: Այնուհանդերձ, սույն վերլուծությունը խնդիր չունի դիտարկելու Պետություն-Քաղաքացիական հասարակություն-Անհատ կատեգորիաները՝ որպես ազգային անվտանգության սուբյեկտներ և ծավալվել այդ հարացույցի շուրջ, կամ անդրադառնալ բազմիցս բարձրացված այն հարցին, թե որոնք են այն օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառները, որոնց արդյունքում ունենք կաղ քաղաքացիական հասարակություն:  

Վերլուծությունը խնդիր ունի նախևառաջ քննարկել ընկերային համակեցության կատեգորիան՝ իրեն բնորոշ բաղադրիչներով, և ապա անդրադառնալ համակեցական միջավայրում քաղաքացիներիս խաղացած դերին:

Ընկերային համակեցություն

Ընկերային (սոցիալական) համակեցությունը տարակերպ իրողություն է, որը ձևավորվում է համաձայն որոշակի աշխարհագրական, էթնոժողովրդագրական, պատմական, մշակութային, մտահոգևոր, կրոնական, տնտեսական, քաղաքական և այլ ենթահիմքերի: Յուրաքանչյուր համակեցություն կախված է առկա տնտեսական, տեխնոլոգիական, կենսաբանական ու ժողովրդագրական պայմաններից, որոնք անմիջականորեն ներազդում են համակեցության ճակատագրի վրա: Ըստ այդմ՝ համակեցությունը դիտարկվում է որպես մի համակարգ, որը գործառում է որոշակի ժամանակային և տարածքային չափույթում՝ խնդիր ունենալով նախ և առաջ ապահովելու հավասարակշիռ վիճակ ինչպես իր ներքին բաղադրիչների, այնպես էլ շրջակա միջավայրի նկատմամբ:

Հնագույն ժամանակներից ի վեր «մարդկային համակեցություն» կատեգորիան բազում իմաստասերների սևեռումի առարկա է եղել և վերջինիս ձևավորման ու կայացման վերաբերյալ տարբեր մտածողներ առաջարկել են իրենց մոտեցումները: «Ընկերային համակեցության» կամ թե «Քաղաքացիական հասարակության» («Քաղաքացիական հասարակություն» կատեգորիան այստեղ դիտարկում ենք իբրև ընկերային համակեցության որոշակի կերպ կամ վերջինիս զարգացման որոշակի աստիճան) գաղափարը երկար ճանապարհ է անցել Արիստոտելից մինչև Թ.Հոբս և Ալ.Թոքվիլ: Անտիկ շրջանում Պլատոն, Ցիցերոն) մեկնակետը այն դրույթն էր, թե ի բնե բնությունից անկատար մարդ էակը կարիք ունի իր նմանների հետ համագործակցության՝ փոխլրացման տարբերակով: Պետության ծագումը նրանք բացատրում էին մարդկանց շփման բնական ձգտումով, պայմանագրային տեսությամբ: Փոխադարձ անվտանգություն ապահովելու նպատակով մարդիկ համաձայնության եկան՝ կնքելով հասարակական դաշինք, ինչը դարձավ պետության ծագման հիմքը: Այսինքն՝ պետություն ստեղծելիս՝ մարդիկ գիտակցաբար հետապնդում են գործնական նպատակներ ու շահեր:  Պետությունը սահմանվում է որպես «ազատ մարդկանց կատարյալ միություն՝ կնքված հանուն իրավունքի և ընդհանուր օգուտի պահպանման»:

«Հասարակական դաշինքի» տեսության յուրաքանչյուր նոր մտածող՝ Թ. Հոբս, Բ.Սպինոզա, Ջ.Լոկ, իրենց  դարաշրջանում դրանում գտել են առանձնահատուկ իմաստ, և  հասկացությանը թույլ են տվել ոչ միանշանակ դեր ունենալ տարբեր տեսական և աշխարհայացքային համակարգերում: Ըստ վերոհիշյալ տեսաբանների՝ հասարակական դաշինքի արդյունքում ստեղծելով պետություն՝ մարդիկ նոր միայն ձեռք են բերում  քաղաքացու կարգավիճակ: Քաղաքացիական կացությունն ու հասարակությունը կենսակերպի, իրավունքների տնօրինման առավել քաղաքակիրթ և երաշխավորված հնարավորություններ ընձեռող ձևեր են։ Հետևաբար՝ մարդը և նրա բանական գործողությունները հասարակության կարևոր ուժ են:  Հետաքրքրական է Պլատոնյան մեկնաբանությունը, խոսելով համակեցական միջավայրի բնույթի մասին՝ փիլիսոփան դրան մարդակերպ (անտրոպոմորֆ) բնույթ էր վերագրում:

Այս գաղափարը հետագայում զարգացրին բազում մտածողներ՝ Պլոտինոսից մինչև Ավգուստինոս, Հեգելից՝ ֆրանսիական Աննալների դպրոցի ներկայացուցիչներ: Ստացվում էր, որ համակեցության գործառույթները նույնական են մարդ էակի հիմնական գործառույթներին՝ նյութափոխանակություն, ինքնաիրացում և բանական ինքնակառավարում: Արդ՝ նյութափոխանակությունը ներառում է արտադրության ոլորտը՝ հասարակական աշխատանքների կազմակերպում, ղեկավարում, ստացված արդյունքների բաշխում: Ինքնաիրացումը ներկայացնում է տվյալ համակեցության ինքնապաշտպանության, ինքնահաստատման մեխանիզմները և համապատասխան հաստատությունները: Ինչ վերաբերում է ինքնակառավարմանը, ապա այն ընդգրկում է ինքնաճանաչման, ինքնակարգավորման և ինքնաուղղորդման գործառույթը: Դրանք մարմնավորվում են մի կողմից՝ մշակութային, մյուս կողմից՝ քաղաքական արժեհամակարգերի և համապատասխան հաստատությունների ձևով:

Սոցիալ համակեցական այս կերպը արտաքին և ներքին միջավայրից պարբերաբար ստանում է մարտահրավերներ (challenges) և խնդիր ունի մշակելու համաչափ պատասխաններ (responses): Խիստ կարևոր է տվյալ համակեցությանն առաջադրվող մարտահրավերների և պատասխանների որակական կողմը, քանզի դրանով էլ հենց պայմանավորված է վերջինիս տիպաբանությունը: Ընդսմին, առկա տիպաբանությունը անփոփոխ չէ: Այն կարգավորվում է ինքնաշխատ կերպով և ըստ որոշակի հասարակաշինական ծրագրերի: Իսկ եթե նման ծրագրերը բացակայում են կամ չի մշակվում համարժեք պատասխանների ալգորիթմ, ապա այդ անպատասխան իրավիճակը վաղ թե ուշ հանգեցնում է հասարակության լուսանցքայնացման ու մահվան:

Համակեցության արժեքային համակարգը

Եթե խոսում ենք համակեցական միջավայրի մասին, ապա այստեղ խիստ կարևոր է նաև այն աքսեոլոգիական (արժեբանական) դաշտը, որի շուրջ ձևավորվում և համախմբվում է տվյալ համակեցությունը: Եվ ուստի այս մարդակենտրոն համակեցական միջավայրի առանցքային տարրերը հենց արժեքներն են՝ բարոյականություն, արդարություն, սոցիալական պատասխանատվություն, ազատություն, նյութական արժեքներ և այլն: Հարցն այն է, թե ինչ արժեքներ ենք դավանում մենք այսօր, կամ ինչպիսի վերաբերմունք ունենք արդեն իսկ ստեղծվածի և մեզ ժառանգվածի նկատմամբ և որոնք են այն արժեքները, որ փոխանցելու ենք եկող սերունդներին:

Ինչպես Քամյուն կասեր. «Եթե մարդիկ չեն կարող հիմնվել որևէ ընդհանուր արժեքի վրա, որը ճանաչվում է բոլորի կողմից՝ որպես յուրաքանչյուրին տրված, ուրեմն` մարդը չի կարող հասկանալ մարդուն»: 18-րդ դարի անգլիացի քաղաքագետ, պետական գործիչ և ճարտասան Էդմունդ Բըրքը իր բարոյագիտական տեսության մեջ լավագույնս  անդրադարձել է այս և շատ այլ հարցերի  Բըրքի իմաստասիրությունը ,ճիշտ է, համահունչ էր իր դարաշրջանի եվրոպական մտքին, այնուամենայնիվ, այսօր էլ այն ժամանակավրեպ չէ  այն պարզ պատճառով նաև, որ շոշափում է մարդու «ներքին կայացման» հարցը: Կարևորելով «աշխարհի բարոյական կարգը»՝ նրա նպատակն էր մարդ էակի «մասնավոր կյանքի հակումները» տեղափոխել հանրային կյանք և ծառայեցնել դրա խորքային իրողությունների բացահայտմանը: Բըրքի տեսության հիմնարար գաղափարներից էր «հասարակական պարտք» (public debt) կոչվածը. մտածողը գտնում էր, որ քաղաքացիական հասարակության հիմնարար տարրերից մեկն այն է, որ ոչ  ոք չի կարող դատել և գործել սոսկ սեփական ցանկությամբ: Հետևաբար՝ յուրաքանչյուր ոք պատասխանատվություն է կրում մյուսների առջև: Արդի գիտական եզրաբանությամբ՝ հասարակության կայացումը ընթանում է մեզ հայտնի երեք ժամանակային չափույթներում՝ ներկա, անցյալ, ապագա: Այդտեղից են բխում վերահսկման և սահմանափակման հրամայականները: Ահա հենց այս մակարդակում է Բըրքը կարևորում «հանրային պարտքի» (public debt) և «պատասխանատվության» (responsibility) գաղափարները:«Հասարակության մեջ առաջնային է անհատի իրավունքը ոչ թե իբրև մարդու, այլ իբրև քաղաքացու, քանզի իրական ազատությունը ընկերային ազատությունն է, որը պահանջում է անհատի ցանկությունների սահմանափակում»: Շրջանառության մեջ էր դրվում նաև ժառանգականության (inheritance) գաղափարը` դիտարկելով այն տարբեր սերունդներիի հասարակական կապերի ու միասնության համատեքստում՝ նշելով. «Հասարակությունը դաշինք է, սակայն այն սուրճի կամ ծխախոտի առևտրի դաշինք չէ: Այն պայմանավորված չէ մարդկանց գոյատևման կենդանական բնազդով: Այն ներառում է բոլոր գիտությունները, արվեստները, բարոյական արժեքներն ու նորմերը: Հասարակությունը բազմաթիվ սերունդների դաշինք է: Այն դաշինք է ներկայումս ապրողների, մահացածների և ապագայում ծնվողների միջև»:

Հիրավի, հասարակական հարաբերությունների ներգործությամբ ձևավորվում են այն արժեքները, որոնք մի սերունդը փոխանցում է մյուսին: Հասարակության ներսում, որն իրենից ներկայացնում է բարդ և բազմաշերտ համակեցություն՝ անկախ տարասեռ հարաբերություններից, պետք է ստեղծվի ներդաշնակություն: Եվ, բնականաբար, հասկանալի է, որ «համընդհանուր բարիքի» ստեղծումը կամ բարեփոխումը կարճատև փորձի արդյունք չեն, այլ պահանջում են ավելի մեծ ժամանակային չափում և ավելի մեծ ճիգեր: Եվ հարցը այժմ հետևյալն է՝ արդյո՞ք մենք ուզում ենք փոփոխություն մտցնել մեր իրականության մեջ և պատրաստ ե՞նք արդյոք մեծ ճիգեր գործադրելու: Ընտրությունը մերն է:

Քաղաքացիներիս դերը

Առկա վիճակը, որ մեր ստեղծածն է, անպայմանորեն սկզբնավորում է որոշակի ապագա, բայց այնպիսին,  որ բացարձակապես անկարող ենք պատկերացնել, և այն բխում է մեր ապրած ներկայի նորությունից:

Սխալված չեմ լինի, թե նշեմ, որ այսօր ՀՀ բնակչության առնվազն 96%ը դժգոհ է: Դժգոհությունը դարձել է ազգային բնավորության գիծ: Հարկավ, անգոհունակություն ծնող պատճառները բազմաթիվ են, բայց ինչպես ամենասկզբում էի նշել, վերլուծությունս նպատակ չունի անդրադառնալ  այդ խնդրի օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներին, այլ փորձենք հասկանալ՝ ինչ է անում կամ ինչ կարող է անել մեզնից յուրաքանչյուրն այս պարագայում:

Հաճախ ենք լսում Հայաստանի՝ ժողովրդավար երկիր լինելու կամ չլինելու մասին: Դժգոհում ենք, որ ժողովրդավարության պարագայում էլ ունենք թերություններ  Իսկ ի՞նչ է ժողովրդավարությունը….

Իմ պատկերացմամբ՝ դեմոկրատիան մարդու ներքին վիճակն է, թե ինչպես է մարդը վերաբերում ինքն իրեն և հասարակությանը: Ժողովրդավարությունը ենթադրում է ազատ մարդկանց հասարակություն: Ընդ որում, երբ ասում ենք ազատ, նկատի ունենք առաջին հերթին պատասխանատու մարդկանց: Ամենաանպատասխանատու մարդը ստրուկն է, որովհետև նրա համար պատասխանատու է տերը: Ինքն ընդհանրապես ոչնչի համար չի պատասխանում, իսկ ազատ մարդը պատասխանում է:

Պատասխանատվության զգացումը կա՛մ կա, կա՛մ բացակայում է: Մի՞թե ես պատասխանատու չեմ իմ երկրի համար, գոնե ամենատարրական հարցերում  գոնե հենց չնախատեսված վայրում աղբ չթափելու, թե՞ պատասխանատու չեմ… Ինձ մոտ այն տպավորությունն է, որ մեծամասնության պատասխանն է.. «Ոչ, պատասխանատու չեմ, իսկ ինչու՞ ես պետք է որևէ բանի համար  պատասխանատու լինեմ»: Եվ հիմա դժվարանում եմ ասել՝ այս անպատասխանատվությունից է ծնվում անտարբերությունը, թե հակառակը, կամ գուցե երկուսն էլ նույն հիմքերն ունեն :

Անտարբերության հիմնախնդիրը, որի արմատները գտնում ենք նաև անտիկ աշխարհում, այսօր էլ մնում է արդիական ու հրատապ: Վերջինիս մասին խոսելիս, կարծում եմ, տեղին է մեջբերել հատվածներ Անտոնիո Գրամշիի (1891-1937) «Անտարբերություն» հոդվածից (վերջերս լույս տեսավ հայերեն թարգմանությունը), որտեղ հեղինակը բարձրաձայնում էր անտարբերության և անտարբերների նկատմամբ իր ատելության մասին: Եվ սա ուղղված է հասարակության այն շերտին, որի համար գոյություն ունեցող իրականությունը դիտարկվում է որպես տրվածություն և որում այլընտրանքային իրողությունն անգամ չի քննարկվում:

Դեռ հազարամյակներ առաջ հույն խոշոր քաղաքական գործիչ, օրենսդիր և բանաստեղծ, «յոթ իմաստուններից» Սոլոնը (մ.թ.ա 640/635-մոտ 559/558 թթ.) օրենք էր ընդունել, համաձայն որի՝ «Քաղաքացիական երկպառակությունների ժամանակ այն քաղաքացին, ով զենքը ձեռքին չէր միացել կողմերից որևէ մեկին, պիտի զրկվեր քաղաքացիությունից և մասնակցություն չունենար պետական գործերին»: Փաստորեն, եթե հասարակության մեջ տեղի էին ունենում ներքին ընդհարումներ, ապա դատապարտելի չէր այն քաղաքացին, ով միանում էր կողմերից որևէ մեկին, այլ այն քաղաքացին, ով մնացել էր անտարբեր: Ստացվում է՝ անտարբերությունը հասարակության մեծագույն չարիքն էր: Նման օրենքի ընդունումը նպատակ ուներ արմատախիլ անել սոցիալական անտարբերությունը և ստիպել քաղաքացիներին լինել մասնակից: «Այլ կերպ ասած՝ լինել մասնակից, նշանակում է լինել գործուն, կազմակերպված և նպատակասլաց, «օրենքների վրա հանգստանալու» փոխարեն մասնակցել տեղի ունեցող իրադարձություններին, ջարդել և փոխել կարծրատիպերը, լինել արարող: Ատում եմ անտարբերներին և հավատում եմ, որ ապրել նշանակում է լինել մասնակից: Չեն կարող գոյություն ունենալ ուղղակի մարդիկ՝ քաղաքից դուրս»: Գրամշիի այս վերջին միտքը նման է Արիստոտելի բնորոշմանը, համաձայն որի՝ պոլիսից դուրս մարդիկ կամ աստված են, կամ կենդանի: Մարդիկ սոցիալական էակներ են` մեկը մյուսին անհրաժեշտ: Նա, ով հիրավի ապրում է, չի կարող չլինել քաղաքացի, չի կարող չլինել մասնակից: Ուստի և ճիշտ ձևակերպում է, որ անտարբերությունը կյանք չէ, այլ անկամություն է, մակաբուծություն, վախկոտություն: Այն, ինչը տեղի է ունենում, տեղի է ունենում ոչ այնքան այն պատճառով, որ ոմանք դա են ուզում, որքան, որ մարդկանց զանգվածը հրաժարվում է իր կամքից… Այդպիսի մարդկանց մեծ մասը, երբ արդեն ամեն ինչ իրականացել է, ընդհակառակը, նախընտրում են դատողություններ անել գաղափարների կործանման մասին, ծրագրերի և այլ համանման հաճելի երևույթների վերջնական ջախջախման մասին: Այդպես նրանք շարունակում են խուսափել ամենայն պատասխանատվությունից… Գրամշին միտքն ամփոփում էր. «Ես ատում եմ անտարբերներին նաև այն պատճառով, որ ինձ զայրացնում է այդ հավերժ անմեղների նվնվոցը: Ես նրանցից յուրաքանչյուրից հաշիվ եմ պահանջում՝ ինչպե՞ս են կատարել նրանք այն խնդիրը, որը նրանց առջև դրել և շարունակում է ամեն օր դնել կյանքը, և թե ի՞նչ են նրանք արել, և հատկապես ի՞նչ չեն արել: … Ես ապրում եմ և մասնակից եմ»:

Հիրավի, յուրաքանչյուրս առաջնահերթ պետք է հաշվետու լինենք ինքներս մեզ մեր արած և չարածների համար:

Իսկ ի՞նչ հետևանքներ է ծնում հասարակական անտարբերությունը և անպատասխանատվությունը: Թերևս անտարբեր հասարակությունը բավական հեշտությամբ է մանիպուլիացիայի տրվում՝ «հալած յուղի» տեղ ընդունելով ամեն բան, ինչ մատուցվում է՝  ցածրորակ կրթություն, ցածրաճաշակ արվեստ, անկիրթ վերնախավ… Այո՛, շարքը երկար է՜: Իսկ արդյունքում հասարակությունը վերածվում է սոսկ սպառողների զանգվածի, ունենում ենք լյումպենացված հասարակություն՝ հիմնված քվազի արժեքների վրա: Տպավորություն է, թե  «որքան վատ, այնքան լավ» ինքնին արտահայտությունը դարձել է շատ ընդունելի կարգախոս: Եվ ահա սրանք հենց այն մարտահրավերներն են, որոնց պատասխանները պետք է մշակենք մենք՝ քաղաքացիներս: Հակառակ դեպքում, ինչպես արդեն նշել էի, այդ անպատասխան իրավիճակը վաղ թե ուշ կհանգեցնի հասարակության էլ առավել լուսանցքայնացմանը: Անհրաժեշտ է ձեռնարկել հասարակաշինական ծրագրեր, ձևավորել ճաշակ, ստեղծել նորը կամ վերարժևորել արդեն իսկ ստեղծված արժեքները, էթիկական (բարոյագիտական) և էսթետիկական (գեղագիտական) իրողությունները. պարզապես պասիվ ունկնդրի կամ ճարտասանի դեր ստանձնելու փոխարեն լինել մասնակից և մասնակցել:

Ճաշակի կարևորության մասին հրաշալի ձևակերպում տվել է Բրոդսկին։ Ասում էր՝  յուրաքանչյուր նոր էսթետիկական իրողություն մարդու համար ճշգրտում է նրա էթիկական իրողությունը: Այսինքն գեղագիտական ճաշակը պայմանավորում է մարդու բարոյագիտական ընկալումները: Քանզի էսթետիկան մայրն է էթիկայի. «լավ» և «վատ» հասկացությունները նախևառաջ էսթետիկական հասկացություններ են: Գեղագիտական ընկալումը մարդուն դարձնում է էլ ավելի մասնավոր անհատ, և այդ մասնավորությունը, որ երբեմն ձևավորվում է որպես ճաշակ, ինքնին կարող է հանդիսանալ եթե ոչ երաշխիք, ապա գոնե պաշտպանության եղանակ ճորտացումից, քանզի ճաշակի տեր մարդը նվազ ենթակա է քաղաքական դեմագոգիայի բոլոր դրսևորումներին:

Հիրավի, որքան ավելի հարուստ է անհատի գեղագիտական փորձը, այնքան ավելի կայուն է նրա ճաշակը, այնքան ավելի հստակ է նրա բարոյական ընտրությունը, այնքան ավելի ազատ է նա, հետևաբար և ավելի պատախանատու:

Այսօր  անընդհատ կրկնում են, թե մենք փոքր երկիր ենք, ունենք բազում խնդիրներ. դա ,իհարկե, սխալ չէ, բայց փոքր երկիր լինելու հետ կապված մեկ դիտարկում. Այո՛, մենք մեծ չենք, բայց փոքրն էլ կարող է հզորություն ունենալ: Որպես փոքրի հզորության լավագույն օրինակ հիշենք հույն-պարսկական պատերազմը (մ.թ.ա. 500-449 թթ.), երբ բախվում են երկու տարբեր համակարգեր՝ արևելյան բուրգային քաղաքակրթությունը, որ ներկայացնում էր Աքեմենյան կայսրությունը, որ ուներ ահռելի տարածքներ՝ Եգիպտոսից Հնդկաստան, 27 մլն. բնակչությամբ, մյուս կողմից Աթենք՝ սահմանափակ տարածքով, սահմանափակ մարդկային ռեսուրսով՝ 0.5 մլն., զուրկ բնական հարստություններից, բայց որն ուներ հասարակության կառավարման և անհատի ինքնաճանաչողության տեխնոլոգիաներ: Եվ այս փոքր զանգվածն իր մեկ կարևոր առավելությամբ կարողանում է հաղթանակ տանել մեծի նկատմամբ: Սա փոքրի հզորության գաղտնիքն էր: Այսինքն, աթենական պոլիսը ներկայացնում էր միջավայր, որտեղ բարձրագույն արժեքը պոլիսի քաղաքացիներն էին: Ասել կուզեմ, որ մեր խնդիրն է լինել փոքր երկրի Մեծ քաղաքացիներ, Մորուայի խոսքերով՝ հարկավոր է կարողանալ «մեծ լինել նաև փոքրում»:

Հասարակությունը սոցիալական դիմակների միջավայր է: Զբաղվե՞նք արդյոք քաղաքականությամբ և ի՞նչ դիմակով: Անտարբերությունը քաղաքականության նկատմամբ նույնպես քաղաքական գործունեության ձևերից մեկն է: Նա, ով քաղաքականությամբ չի զբաղվում, կարծես ասում է. «Թքել եմ հարազատ քաղաքիս, հարազատ երկրիս, ամբողջ աշխարհի վրա»: Քաղաքականությունից է կախված նաև քո ճակատագիրը, բայց հանուն այն բանի, որ քեզ հանգիստ թողնեն, պատրա՞ստ ես զոհաբերելու քո բարեկեցությունը: Պարտադիր չէ ակտիվորեն մասնակցել քաղաքական գործընթացներին: Միակ բանը, որ ձեզնից ուզում են, այն է, որ ունենաք անհրաժեշտ մտահորիզոն, սեփական կարծիք, կարճ ասած՝ կարողանաք քաղաքացու դեր խաղալ:

Բոլոր սոցիալական արժեքները՝ արդարություն, ազատություն, հավասարություն, բարոյականություն, նախ անհատի անձնական դրսևորման մեջ է և ապա սոցիալական կապերի ռացիոնալ իրագործման: Կյանքի հետ կոնֆլիկտի մեջ մտած սիստեմին հավատարիմ մնալը ոչ թե անփոխզիջողություն է, այլ հիմարություն: Պետք է մտածել ոչ միայն այսօրվա, այլ նաև վաղվա մասին: Իդեալները կազմակերպում են մեր գործունեությունը:

Պետք է հավատալ կամքի ուժին, մեր հնարավորությունները կախված են այն բանից, թե ինչի կհանդգնենք, պետք է, առանց դրանց սահմանափակության շուրջ խորհելու, միշտ պատրաստ լինել: ”..The Readiness is All” (Պատրաստ լինելը ամեն ինչ է…).  հուշում էր Շեքսպիրը:

Հեղինակ՝ Աննա Խաչյան (Anna Khachyan): © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: