Մտորումներ ժամանակակից արվեստի շուրջ երևանյան ցուցահանդեսերի օրինակներով

Ամերիկացի տեսաբան Ֆրեդերիկ Ջեյմսոնը իր «Պոստմոդեռնիզմը և սպառողական հասարակությունը» հոդվածում պնդում է, որ մոդեռն արվեստը գործում էր հասարակության դեմ՝ որպես քննադատող, քայքայիչ, վիճարկող, ընդդիմադիր ուժ, այն սադրիչ մարտահրավեր էր 20-րդ դարասկզբի հասարակության մեջ տիրող սկզբունքներին։ Իսկ պոստմոդեռն արվեստըⁱ  կորցրել է իրականությունը փոխելու, հնին հակադրվելու և նույնիսկ այն քննադատելու հավակնությունը։ Դրա մասին է խոսում այն հանգամանքը, որ ժամանակակից արվեստի այն գործերը, որոնք քննադատում են հասարակությունը, մեծ ժողովրդականություն են վայելում։ Սույն վերլուծության մեջ կդիտարկենք նշված պնդումը՝ փորձելով հասկանալ, թե արդյո՞ք ժամանակակից արվեստն ու արվեստագետը իրենց առջև դնում են տիրող սոցիալական կարգերը քննադատելու, վիճարկելու կամ դրանց ընդդիմանալու խնդիր։ Այդ նպատակով անդրադարձ կկատարենք վերջին մեկ տարվա ընթացքում Երևանում տեղի ունեցած ցուցահանդեսներին՝ որպես օրինակ ներկայացնելով դրանցից մի քանիսը։ Սակայն պետք է նկատի ունենալ, որ ընտրված աշխատանքները ոչ թե լավագույններն են, այլ վերջին շրջանի այնպիսի աշխատանքներ, որոնք վերլուծության առաջադրված խնդրի վերաբերյալ քննարկման հնարավորություն են ստեղծում։

Արվեստագետը որպես հասարակության ուսումնասիրող

Իրականությունը քննադատելու կամ փոփոխելու համար նախևառաջ պետք է հասկանալ այն։ Հարկ է նշել, որ իրականության ուսումնասիրումը ժամանակակից արվեստի հիմնական նպատակներից է։ Շատ հաճախ արվեստագետը հասարակության հետազոտողն է, կարելի է ասել՝ «սոցիոլոգի» դեր է կատարում։ Ինչպես Ժաննա Անդրեասյանն էր նկատում՝ սոցիոլոգիայի, ինչպես և յուրաքանչյուր հումանիտար գիտության նպատակն է վերականգնել մարդու զարմանալու ունակությունը, այսինքն՝ նայել ծանոթ իրերին անծանոթ աչքով։

Ժամանակակից իրականությունը վիրտուալիզացիայի պայմաններում հանգում է մի կետի, ուր վիրտուալ կամ մտացածին իրականությունն ավելի իրական է, քան բուն իրականությունը։ Սա կոչվում է գերիրականություն, երբ մենք ունենում ենք ոչ թե իրական օբյեկտներ, այլ սիմուլակրեր` կրկնօրինակ պատկերներ։ Այդ պատկերները խոշորացնում են որոշակի էլեմենտներ կամ, այսպես ասած, ծածկագրեր, որոնք ավելի իրական են թվում, քան ինքը՝ նախօրինակը։

2016 թ․(մայիսի 20-31) տեղի ունեցած ցուցահանդեսներից Միկա Վաթինյանի «Նկարագրություն» լուսանկարչական ցուցահանդեսը այդպիսի օրինակներից մեկն է, երբ հեղինակը փորձել է վերծանել հասարակության ծածկագրերից մեկը՝ զարմացնելով դիտողին։ Պարզենք՝ ինչ ծածկագրի մասին է խոսքը։

Վաթինյանի «62 պատկեր ֆեյսբուքյան ալբոմի մեջ» շարքը ներկայացնում է լուսանկարներ, որոնք իրականում պատմում են լուսանկարների մասին՝ նկար”ա”գրելով դրանք։ Գալով ԼՈՒՍԱՆԿԱՐՉԱԿԱՆ ցուցահանդեսի՝ դիտորդն ապշում է լուսանկարների փոխարեն տեքստեր հայտնաբերելով։ Հեղինակը ուսումնասիրելով դուրս է կորզել մի քանի մեզ ծանոթ «արխետիպային» իրավիճակներ և, ծանոթության էլեմենտները դուրս բերելով, դիտարկել է դրանք բոլորովին այլ տեսանկյունից՝ փոխելով տեխնիկան։ Կարելի է կարծել, որ Վաթինյանի նկարագրած «վիպուսկնոյի» և մանկության «մռութ» նկարները պակաս իրական չեն թվում, քան իրական «վիպուսկնոյի կամ մանկության» նկարները։ Սա գալիս է պաշտպանելու Գի Դեբորի այն տեսակետը, որ մենք ապրում ենք հանդիսանքի հասարակությունում, որտեղ պատկերն ավելի կարևոր դեր ունի, քան իրականը, տվյալ օրինակում սիմուլակրի սիմուլակրը։

Արվեստագետը որպես հասարակության հիմնական տենդենցների, մասնավորապես՝ շիզոիդ իրականության արտացոլող

Վիրտուալիզացիան կամ սիմուլակրը ներկային բնորոշ հատկանիշներից մեկն է միայն, և արվեստագետը ոչ միայն ուսումնասիրում է հասարակական տենդենցները, այլև արտացոլում է դրանք իր աշխատանքներում։ Ըստ Ջեյմսոնի՝ հետինդուստրիալ, սպառողական և մեդիայի հասարակությունում պատմության և անցյալի զգացողությունն սկսել է անհետանալ։ Մի կողմից սպառողական հասարակության գերխնդիրն է ավելի ու ավելի շատ հաճույքների բավարարումը, մյուս կողմից՝ ԶԼՄ-ների գործառույթը, կարծես հնարավորինս արագ, ոչ վաղ անցյալի իրադարձությունները, պատկերները ջնջելն է մեր հիշողությունից: Դա կատարվում է օրվա մեջ 24 ժամ աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձությունների լուսաբանման շնորհիվ, ինչի հետևանքով hասարակությունն ապրում է հավերժական ներկայի մեջ՝ որպես շիզոիդ։ Այս բոլորը, այդ թվում նաև տեղեկատվության առատությունը, կյանքի արագ ընթացքն ու փոփոխությունները և ներկա ժամանակում հաճույքների ձգտող հասարակության ձևավորումը նպաստում է պատմական ամնեզիայի կամ մոռացության առաջացմանը և ստեղծում է ներկայի ավելի սուր զգացողություն։

Ըստ Ջեյմսոնի՝ ներկայի արտահայտված սուր զգացողություն հանդիպում է շիզոիդների մոտ։ Գոյություն ունի կապ նշանակյալիⁱⁱ(կարող է լինել բառ, հնչյուն, տեքստ) և նշանակիչի (բառի նշանակությունը) միջև, իսկ շիզոֆրենիան նշանակիչի և նշանակյալի միջև եղած կապն ընկալելու անկարողությունն է, որը նման է չշաղկապված նշանակյալների ընկալման։ Փոխարենը շիզոֆրենիկն ունենում է ավելի ուժեղ ներկայի զգացողություն, որը նման է «իրականության կորստի» կամ «անիրականության»։ Այդպիսի շիզո-իրականության ներկայացնողներից է Դիանա Հակոբյանը, ով իր վիդեոյից հանել է նարատիվն ու շարժվող պատկերը և համադրել իր ընկերների դիմանկարները պտտվող մեխանիկական սարքի հետ։ Ապա պատկերին ձայն ավելացնելով՝ տվել ռիթմի զգացողություն, որը, սակայն, ձայների միջև եղած դատարկության միջոցով «խոսում» է իրականության պակասի մասին։

Արվեստագետը որպես իրականության ու հասարակության քննադատ և պայքարի խորհրդանիշ

Ինչպես տեսանք՝ պոստմոդեռն արվեստն ունի իրականությունը ընկալելու և արտացոլելու ձգտում, և բերված օրինակները այդ տենդենցներից մի քանիսն էին միայն: Պոստմոդեռն արվեստի գլխավոր նպատակներից մյուսը իրականության քննադատությունն է, իսկ այն փոխելու հավակնությունը թերևս հավատ չի ներշնչում, ինչպես ցույց կտա ստորև բերված օրինակը։

Կապիտալիստական և սպառողական հասարակությունում դժվար է պատկերացնել մարդու կյանքն առանց ինստրուկցիաների` հրահանգների, քանի որ ապրանքներն ու նորարարությունները շատ արագ են մտնում շուկա, հետևաբար մենք բոլորս անընդհատ սովորողի կարգավիճակում ենք և, գնելով որևէ ապրանք, կարդում ու հետևում ենք հրահանգներին։ Սակայն այդ հրահանգները տարաբնույթ են և տարակերպ են դրսևորվում:

Բելառուս արվեստագետ Ժաննա Գլադկոն իր «Ուժ հարուցելով» ցուցահանդեսում բարձրացնում էր այնպիսի արդիական հարցեր, ինչպիսիք են կանանց իրավունքներն ու ազատությունը։ Գլադկոն կտորից հյուսվածքի վրա գրի էր առել և ձայնագրել իր հոր՝ տնից որոշ ժամանակ բացակայելուց առաջ տրված հրահանգները և բոլոր հրամայական բայերը, համապատասխանաբար կարկատելով և դաշնամուրային կատարումներով փոխարինելով, ջնջել էր։ Սա փորձ էր և՛ նյութական, և՛ գաղափարական մակարդակում վերացնելու կնոջ նկատմամբ ճնշումները։ Սակայն այս ցուցահանդեսը, որը խոսում է ազատությունից, սկսվում է համադրողի կողմից գրված հետևյալ ցուցումներով. «Ցուցադրությունը դիտելուց առաջ խնդրում ենք ուշադիր կարդալ և հետևել այս ցուցումներին»։

Այսինքն փորձ է արվում ճնշում գործադրել դիտողի նկատմամբ, ուսուցանվում է, թե ինչպես պետք է մտածել և ինչպես ըմբռնել տեսածը։ Ասվում է. «Ընդունեք նման հրահանգների անհրաժեշտությունը և «ազատ» եղեք թողնել մեկնաբանություն»։ Բայց հրամայական բառերով Գլադկոյի հոր արարքը կրկնող այս հրահանգների տեղատարափից հետո ազատության մասին խոսք լինել չի կարող։ Սա ցույց է տալիս, որ մի կողմից արվեստագետը, մյուս կողմից ցուցահանդեսի համադրողը ներկայացնում են հասարակության մեջ մարդու նկատմամբ ճնշումներն ու ազատության սահմանափակումները և քննադատության ենթարկում դրանք։

Բայց պետք է նշել, որ և՛ արվեստագետին, և՛ համադրողին ավելի շատ հետաքրքրում են ոչ այնքան կանանց իրավունքները կամ դիտորդի ազատությունը, որքան հաջողված արվեստի գործ ստեղծելը և դիտորդին զարմացնելը։ Սրա մասին է վկայում այն, որ արվեստագետի հայրը թույլ է տվել ձայնագրել իր խոսքը, որի մեջ թատերայնության տարր կա, ինչը չէր լինի իսկապես «բռնապետ» հայր ունենալու դեպքում։ Այսինքն՝ արվեստագետը խոսում է այն մասին (տվյալ դեպքում կնոջ իրավունքների), ինչի պահանջարկը կա, ինչը հետաքրքրում է այսօրվա մարդուն։ Սա ցույց է տալիս, որ արվեստի գործը հավասարեցվում է սովորական սպառման ապրանքի մակարդակի՝ իր ցուցումներով։ Այսինքն՝ ներկայիս հասարակությունը պահանջում է հայրիշխանության քննադատություն, որի խրախուսման պայմաններում այդ քննադատությունը կորցնում է իր ազդեցությունը։ Ընդհանրապես սա ներկայիս դարաշրջանին բնորոշ գիծ է, որն էլ դժվարացնում է պոստմոդեռն արվեստի հեղաշրջիչ լինելու հնարավորությունը՝ չնայած նրա քննադատական բնույթին։

Օրինակ՝ Մարսել Դյուշանի «Շատրվան» կոչվող աշխատանքի ցուցադրությունից հետո, արվեստաբանների կողմից բողոքի ալիք սկսվեց, որ ready-made ապրանքը՝ զուգարանակոնքը, չի կարելի արվեստի գործ համարել, և դրա հայտնվելը թանգարանում հեղաշրջում էր արվեստի ոլորտում ոչ միայն նրա համար, որ հարցականի տակ էր դնում արվեստի մասին տարածված ընկալումները, այլ նաև շնորհիվ հանդիպած դիմադրության։ Իսկ այժմ, թերևս ավելին, քան նախկինում, դիտողը ցուցահանդեսից այն ակնկալիքն ունի, որ իրեն պետք է զարմացնեն, որ իր պատկերացումներին (թե՛ արվեստի, թե՛ իրականության վերաբերյալ) պետք է մարտահրավեր նետվի ամենատարբեր մեթոդներով թե՛ արվեստի շրջանակներում, թե՛ գաղափարական իմաստով։

Դավիթ Կարեյանի hում միս ուտող եկեղեցականի կերպար ցուցադրող «Նախնիների կանչը» կոչվող պերֆորմանս-վիդեոն, որը հակաազգայնական սիմվոլ է, կամ «Հպարտաշուրթեր» խմբակային ցուցահանդեսը, որ մարտահրավեր է նետում սեռականությանն ու կանացիությանը վերաբերող հասարակական ընկալումներին, դրա օրինակներից են։

―――

Ամփոփելով նշենք, որ ներկայումս տեղի ունեցող ցուցահանդեսները ստեղծում են տպավորություն, թե ժամանակակից արվեստը նորարարական և հեղաշրջիչ բնույթ է կրում, կարծրատիպեր է քանդում՝ պայքարի և ազատության ուղերձներ հղելով։ Սակայն ավելի մանրազնին հայացքով նայելուց հետո պարզ է դառնում, որ պոստմոդեռն արվեստը ուսումնասիրում է հասարակությունն ու իրականությունը, քննադատում է որոշակի երևույթներ՝ կարծես արձանագրելով փաստերը, դրա շնորհիվ ուշադրություն է հրավիրում այդ երևույթների վրա և դիսկուրս ծավալելու հնարավորություն ստեղծում։ Բայց համարել այդ արվեստը հեղափոխական ճիշտ չէ. նախևառաջ այդ քննադատությունը դիմադրության չի հանդիպում թե՛ հասարակական լայն շրջանակում, թե՛ արվեստի նեղ շրջանակներում, որովհետև քննադատությունը առհասարակ պահանջված է, և ապա, դիտողը, ավելի քան երբևէ, ցուցահանդեսի է գնում նախապես «սա մի՞թե արվեստ է» հարցը մտքի մեջ՝ պատրաստ վերասահմանելու արվեստը։ Սա նշանակում է, որ չկա անակնկալ մարտահրավեր, կա մարտահրավերի սպասում։

i Վերլուծություն մեջ պոստմոդեռն արվեստը նույնացնում ենք ժամանակակից արվեստին: