Grotian Moment. մաս 2-րդ

Ինքնիշխանությունը (Sovereignty) և ինտերվենցիան (Intervention)

Պետության ինքնիշխանության ուրվագծերը տարիների ընթացքում ենթարկվել են փոփոխությունների: Այսօր արդեն ակնհայտ է, որ որոշ պետություններ ավելի ինքնիշխան են, քան մյուսները: Դրանք իրենց հզոր տնտեսական և ռազմական կարգավիճակի շնորհիվ միջազգային ասպարեզում տիրապետում են ավելի շատ իշխանության, ըստ այդմ էլ՝ նրանց դիրքորոշումը առավել կարևոր է, իսկ նրանց գործողությունները՝ քիչ քննադատելի: 

Պետության ինքնիշխանությունը պետական իշխանության գերակայությունն է պետության ներքին կյանքում և նրա անկախությունը արտաքին հարաբերություններում, այսինքն՝ պետության օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանության ամբողջությունը՝ լիիշխանությունը նրա ամբողջ տարածքում, ինչպես նաև միջազգային հարաբերությունների ոլորտում պետության չենթարկվելը օտար պետություններին՝ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ պետությունը կամովին համաձայնում է որոշակի սահմաններում սահմանափակել իր ինքնիշխանությունը: Ինքնիշխանությունը պետության անկապտելի հատկություններից է, ուստի սկզբունքորեն այն միշտ ամբողջական է և բացառիկ: Ներկայումս պետական ինքնիշխանության սկզբունքը չի համարվում անսահմանափակ և բացարձակ, այլ դիտարկվում է միջազգային իրավունքի մի շարք հանրաճանաչ սկզբունքների հետ որոշակի հարաբերությունների տեսանկյունից: Մասնավորապես՝ ներքին հարաբերություններում պետական ինքնիշխանության սկզբունքը չպետք է հակասի մարդու և քաղաքացու իրավունքներին, իսկ արտաքին հարաբերություններում ինքնիշխանությունը սահմանափակված է միջազգային իրավունքի մի շարք սկզբունքներով, ինչպիսիք են պատերազմը չսանձազերծելու սկզբունքը, միջազգային կազմակերպություններին կամ տարածաշրջանային կազմակերպություններին  անդամագրվելիս ստանձնած պարտականությունները և այլն: Ժողովրդավարական հասարակություններում պետության ինքնիշխանությունը բխում է ժողովրդի ինքնիշխանությունից:

Ինչ վերաբերում է ինտերվենցիային, ապա վերջինիս գաղափարն, ընդհանուր առմամբ, նոր չէ: ՄԱԿ-ի Կանոնադրությունը բոլոր պետություններին իրավունք է վերապահում  հատելու մյուս պետության սահմանները ռազմական եղանակով՝ ինքնապաշտպանության անվան ներքո կամ Անվտանգության խորհրդի կողմից լիազորված լինելու պարագայում: Ավելին՝ պետություններին թույլատրվում է ներխուժել այլ պետության տարածք կոլեկտիվ ինքնապաշտպանության անվան տակ: Ինտերվենցիայի գաղափարը ՄԱԿ-ի Կանոնադրության սահմաններից դուրս բավականին վիճահարույց է: Վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում զարգացել են ինտերվենցիայի մի քանի նոր պարադիգմաներ: Միջամտության զարգացող տեսություններից մեկը զուգորդվում է մարդու իրավունքների ակտիվացող շարժման հետ.  գաղափար, համաձայն որի՝  պետությունները կարող են միջամտել այլ պետությունների գործերին մարդկային իրավունքների պաշտպանության անվան տակ: Մի քանի նման ինտերվենցիաներ տեղի են ունեցել XX դարի վերջին: Օրինակ՝ 1990-ական թթ. սկզբին տեղի ունեցավ ինտերվենցիա՝ հանուն Իրաքի քրդերի, երբ մի քանի երկրներ հարձակում գործեցին Իրաքի դեմ՝ այնտեղի էթնիկ քրդերի պաշտպանության պատրվակով, կամ  ՆԱՏՕ-ի ինտերվենցիան Կոսովո, որն իբրև թե նպատակ ուներ պաշտպանելու էթնիկ ալբանացիներին: Գիտնականներից շատերը պաշտպանում են մարդասիրական միջամտության գաղափարը, իսկ շատերը կարծում են, որ այն ձեռք է բերում զարգացող սովորութային նորմի կարգավիճակ:

Բացի այդ՝ ոմանք արդարացնում են ինտերվենցիայի այլ տեսակները ևս: Այսպես օրինակ՝ Ռիչարդ Հաասսը, ով Ջորջ Բուշի վարչակազմի ավագ խորհրդական էր, պաշտպանում է, այսպես կոչված, ինքնիշխանությունից ինքնակամ հրաժարվելու գաղափարը: Այս տեսության համաձայն՝ պետությունները հրաժարվում են իրենց ինքնիշխանությունից ինքաբերաբար՝ այդպիսով «հրավիրելով» արտաքին դերակատարների միջամտությունը, եթե ցուցաբերում են երեք տեսակի դատապարտելի վարքագիծ: Այդ երեք վարքագծերը, որ արդարացնում են ինքնիշխանության կորուստը, հետևյալներն են՝ ահաբեկչության հովանավորչությունը, զանգվածային ոչնչացման զենքի թաքցնելը և մարդկանց իրավունքների ոտնահարումը: Վերջինս, որ ինքնիշխանության կորստի երրորդ պատճառն է, արդեն իսկ գոյություն ունեցող հումանիտար միջամտության հարացույցն է:

Ինքնիշխանությունից ինքնաբերաբար հրաժարման տեսությունը զգալի փոփոխություններ է մտցնում պետության ինքնիշխանության և հավասարության սկզբունքի ավանդական ընկալման մեջ: Հաասսը ճանաչում է այն փաստը, որ որոշ պետություններ ավելի ինքնիշխան են, քան մյուսները՝  դրանում ոչ մի սխալ բան չտեսնելով:

Իհարկե, ինչ վերաբերում է Հաասսին, նա դժվար թե բացասական երանգ տեսներ սրա մեջ: Սակայն արդյո՞ք այս ամենը՝ մարդու իրավունքներ, լիբերալ արժեքներ, այլ պետությունների ներքին գործերին չմիջամտություն և այլն, հանդես չեն գալիս գեղեցիկ բովանդակությամբ, բայց կեղծ էությամբ ստի տեսքով: Մարդիկ անարդարությունը զգում են, բայց դրա բացատրությունը չգտնելով՝ փորձում են ամեն ինչ տեսնել երևացող գործընթացների շրջանակներում, որտեղ և մարդակենտրոն համակարգի փոխարեն տեսնում են մարդակեր և մարդատյաց համակարգ:

Որքանով որ Հաասսի առաջադրած  տեսությունը գերիշխում է միջազգային հարաբերություններում, այն ներկայացվում է որպես իրական «Grotian Moment»: Այս տեսության համաձայն՝ պետական ինքնիշխանությունը և հավասարությունը կարող են փոխարինվել անհավասար իշխանության համակարգի և մեծ տերությունների գերակայության: Քանի որ մեծ տերությունները դե-ֆակտո միշտ էլ մեծ ազդեցություն են ունեցել միջազգային ասպարեզում, «Grotian Moment»-ը, Հաասսի տեսության համաձայն, զուտ օրինականացնում է մեծ տերությունների կառավարումը՝ վերածելով այն միջազգային հարաբերությունների լուրջ տեսության: Այստեղ, իհարկե, Հաասսը ո՛չ սխալվում, ո՛չ էլ հայտնագործություն է անում, քանի որ մեծ տերությունների գործողությունները, այդ թվում՝ դրանց անօրինական դրսևորումները գրեթե մշտապես օրինականացվում են, քանզի խաղի և վարքագծի կանոններ թելադրողները հենց իրենք են:

Պետականության իրավական տեսությունը փոխվել է, և «պետության ինքնիշխանություն» և «ինտերվենցիա» հասկացությունները  խիստ տարբերվում են այսօր: Սակայն, ըստ միջազգային իրավունքի նորմերի՝ պետականությունը չի ենթադրում, որ պետությունները իրենց սահմաններում առանց որևէ հետևանքների կարող են ցուցաբերել ցանկացած վարքագիծ: Ընդհակառակը, թվում է, թե նման ոչ պատշաճ վարքագիծը կարող է հանգեցնել այլ պետությունների կողմից անմիջական պատժամիջոցների կիրառմանը:

Գլոբալիզացիան (Globalization) կամ պետական փոխկապվածությունը   (State Inter-Connectivity)

Ներկա ժամանակաշրջանում աշխարհում տեղի ունեցող գործընթացներն ազդեցություն ունեն ոչ միայն տնտեսական, այլև քաղաքական, մշակութային, հոգևոր տեսանկյուններից: Ստեղծվել է նոր համաշխարհային աշխարհակարգ, որի ցուցանիշն  է համաշխարհայնացումը, իսկ դա ենթադրում է, որ սոցիալական, քաղաքական, տնտեսական, մշակութային և այլ կապերն ու հարաբերությունները ձեռք են բերում համաշխարհային բնույթ: Գլոբալիզացիան մի երևույթ է, որը կարելի է բնութագրել որպես աշխարհի տարբեր շրջանների, ժողովուրդների միջև էթնիկական, սոցիալական, մշակութային և կոմերցիոն շահերի փոխկապվածություն, որը ազդում է իրավական տարբեր որորտների, այդ թվում և միջազգային իրավունքի վրա:

Այսպիսով՝ միջազգային իրավունքը վերջին տասնամյակների ընթացքում ենթարկվել է էվոլյուցիոն գործընթացի, ներպետական հակամարտության բանաձևային գործիքից փոխակերպվել է հզոր գլոբալ գործիքի, որը ներկա է առօրյա կյանքում և ազդում է մի շարք պետական դերակատարների և ոչ պետական սուբյեկտների որոշումների և քաղաքականության վրա: Միջազգային իրավունքն ընդարձակել է իր դերը նման «խիստ» եղանակով՝ դրանով իսկ հանգեցնելով ավանդական պետական ինքնիշխանության էրոզիայի: Այլևս ճիշտ չէ այն տեսակետը, թե պետություններն իրենց տարածքում կարող են անել այն, ինչ  ցանկանում են, ավելի շուտ՝ այն, ինչ անում են պետությունները, հաճախ ազդում է մյուս պետությունների վրա՝ վերջիններիս կողմից հանգեցնելով պատասխան ռեակցիայի:

«Grotian Moment»-ը գլոբալիզացիայի արդյունք է, որն ազդում է պետականության իրավական տեսության վերոնշյալ չորրորդ չափանիշի, այն է ՝  միջազգային հարաբերությունների ասպարեզ մտնելու ունակության վրա: Արդ՝  պետությունները պետք է ներգրավված լինեն միջազգային համագործակցության մեջ, որդեգրեն համապատասխան վարքագիծ, որպեսզի խուսափեն պատժամիջոցների, ընդհանուր «օստրակիզմի» կամ միջամտության այլ ձևերի ենթարկվելուց:

«Grotian Moment» : Պետականության նոր տեսությունը

Պետականության ընդունված չորս չափորոշիչներն արդեն բավական չեն ապացուցելու, որ սուբյեկտը պետք է դիտարկվի որպես պետություն ժամանակակից միջազգային իրավունքի տեսանկյունից: «Grotian Moment»-ում  ֆունդամենտալ փոփոխությունների ժամանակներում նոր սովորութային իրավական նորմերի արագացված ձևավորման պայմաններում պետականության պահանջները զարգանում են: Այսպես` պետականության ձգտող ցանկացած սուբյեկտ պետք է ստանա մեծ տերությունների աջակցությունը: Մեծ տերությունների  կողմից տվյալ սուբյեկտի ճանաչման կամ չճանաչման ակտը  ուղղակիորեն ազդում է  վերջինիս իրական կարգավիճակի վրա:

Այս հետևությունը բխում է մեծ տերությունների հետևյալ կանոնից՝ կենտրոնացված իշխանությունը մի քանի հզոր պետությունների ձեռքում, դժբախտաբար, ուղղորդում է գլոբալ հարաբերությունները: Օրինակ՝ Կոսովոն պետականության համար պայքարում ստացավ մեծ տերությունների աջակցությունը, ինչի արդյունքում նրա անկախացումը Սերբիայից համեմատաբար հեշտ ստացվեց: Իսկ ահա այնպիսի պետություններ, ինչպիսիք են Տիբեթը, Թայվանը, Հյուսիսային Կիպրոսը, Հարավային Օսիան և Արցախը, չեն կարողանում համոզել գերտերություններին իրենց պետականության աստիճան շնորհելու անհրաժեշտությունը, այդպիսով, նրանք չեն հայտնվում գլոբալ հարաբերությունների բեմահարթակում:

Երկրորդ` պետականության ձգտող ցանկացած երկիր պարտավոր է երաշխավորել  նաև, որ հարգելու է մարդու, այդ թվում նաև փոքրամասնությունների իրավունքները: Հակառակ դեպքում վերջիններիս իրավունքների ոտնահարումը կարող է հանգեցնել ընդհուպ մինչև պետության տարածքային ամբողջականության կորստի: Երբ 1990-ականների սկզբին նախկին ԽՍՀՄ-ը և Հարավսլավիան փլուզվեցին, Եվրամիության երկրները հրաժարվեցին Եվրոպայում որևէ նոր սուբյեկտի ճանաչել որպես պետություն, հատկապես եթե այն չէր ձգտում մարդու իրավուքների պաշտպանությանը: Հզոր երկրների համար սա հարմար առիթ է ստեղծում հանուն մարդու իրավունքների պաշտպանության  ինքնիշխան երկրների գործերին միջամտելու համար:

Երրորդ` պետականության ձգտող ցանկացած երկիր պարտավոր է ցույց տալ միջազգային կազմակերպություններին անդամակցելու և հաստատված կանոններին հետևելու իր պատրաստակամությունը: Միջազգային կազմակերպությունների և իրավական նորմերի տարածման հետևանքով, որոնք գոյություն ունեն պետական կյանքի գրեթե բոլոր ասպեկտներում, ցանկացած երկրի համար գրեթե անհավանական է դարձել գործունեություն ծավալել՝ անտեսելով միջազգային կառույցները:

Պետականության չորրորդ չափանիշը՝ միջազգային հարաբերությունների մեջ մտնելու հնարավորությունների ապահովումը, պետականության ձգտող ցանկացած երկրի համար կարևոր կոմպոնենտ է: Փաստորեն, պետականության տեսությունը պետք է փոփոխվի և ընդգրկի այս  «Grotian Moment»-ը, ներառի նոր պահանջները և ապահովի պետականության «պիտակի» ավելի ճշգրիտ շնորհումը այն հայցող սուբյեկտներին:

Կրկինհայացք գցելով ներկա աշխարհաքաղաքական իրադարձություններին՝ պարզ է դառնում, որ վերոհիշյալ չորս չափանիշները հայտնվել են «գրոհված» կարգավիճակում: Ասվածն առավել ակնհայտ է դառնում  ԻԼԻՊ- ի (Իրաքի և Լևանտի իսլամական պետություն) օրինակը դիտարկելիս, որը, թեև միջազգային հարաբերությունների չճանաչված սուբյեկտ է, սակայն այսօր գոյություն ունեցող շատ ու շատ պետություններից «ավելի պետություն է»՝ բավականին ընդարձակ տարածքներով և կառուցվածքով: Այն անգամ հարկ չի համարում միջազգային հարաբերություններում որպես պետություն ճանաչվելու որևէ հայտ ներկայացնել: Եվ ասել, թե այս ոչ պետական սուբյեկտն այսօր կաշկանդված է միջազգային իրավունքի և վարքագծի ինչ–ինչ կանոնների նորմերով, կամ ավելին՝ սահմանափակ կարողություններ ունի միջազգային գործընթացների վրա ազդեցություն ունենալու տեսանկյունից,  անշուշտ, անպատեհ և ժամանակավրեպ է:

 

Ամփոփում

Իրավունքը հանդես է գալիս ոչ միայն որպես միջազգային կյանքի կարևոր կարգավորիչ, այլև փաստարկ վիճաբանության մեջ: Ավելին` քաղաքականության մեջ այն ինքնաբերաբար դառնում է վեճի առարկա: Այն հաճախ երկիմաստ է, և վերջինիս սկզբունքները, որպես կանոն, կիրառվում են ընտրողաբար  (օրինակ՝ Կոսովոյի և Արցախի «քաղաքական ճակատագրերի» իրողությունը): Միջազգային իրավունքը միջպետական հարաբերությունները կառավարող գործիքից փոխակերպվել է նորմերի, կանոնների և կարգավորումների համընդհանուր ցանցի` կառավարելով պետությունների շրջանակներում գործառնող տարբեր բնագավառներ: Գլոբալիզացիան խորապես ազդել է պետությունների վարքագծի վրա, և չնայած նրան, որ վերջինիս արդյունքում պետականությունը կորցրել է ինքնիշխանության որոշ հատկանիշներ, այնուամենայնիվ, այն շարունակում է համարվել կարևորագույն իրավական տեսություն:

Աշխարհը կերպարանափոխվում է. այն չի դառնում ավելի լավը կամ ավելի վատը, այն դառնում է ուրիշ: Փոփոխությունները, որոնք կատարվում են աշխարհում, թելադրում են միջազգային իրավական նորմերի փոփոխության անհրաժեշտություն, որոնք, իրենց հերթին, կկարգավորեն նոր երևույթներն ու գործընթացները: Կարևոր է, որ այս փոփոխությունները չանտեսեն ամենագլխավորը՝ մարդուն՝ իր իրավունքների և ազատությունների հետ մեկտեղ:


Գրականության ցանկ

  1. Anne-Marie Slaughter & William Burke-White, An International Constitutional Moment, 43 Harv. Int’l L. J. 1, 2 (2002).
  2. Milena Sterio, The Kosovo Declaration of Independence: Botching the Balkans or Respecting International Law?, 37 Georgia J. Int’l & Comp. L. (2009).
  3. Milena Sterio, The Evolution of International Law, 31 Boston College Int. & Comp. L. Rev. (2008).
  4. Milena Sterio, A Grotian Moment: Changes in the Legal Theory of Statehood. Research Paper 10-200. Cleveland State University.(October 2010).
  5. Michael J. Kelly, Pulling at the Threads of Westphalia: “Involuntary Sovereignty Waiver”? Revolutionary International Legal Theory or Return to Rule by the Great Powers?, 10 Ucla J. Int’l. & For. Aff. (2005).
  6. Michael P. Scharf, Seizing the “Grotian Moment”Accelerated Formation of Customary International Law In time of Fundamental Change, 43 Cornell Int. L. J. 1(2010).
  7. Grotian Moments and Accelerated Formation of Customary International Law https://www.youtube.com/watch?v=Cg-KqXovOF0
  8. N. Charter http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-vii/index.html


Հեղինակ՝ Աննա Խաչյան: © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են:


Ընթերցեք նաև

Grotian Moment. մաս 1֊ին