Մուլտֆիլմերի ազդեցությունը երեխաների սոցիալիզացիայի վրա

«Ինլայթ»-ը ներկայացնում է Տաթև Դերզյանի «Մուլտֆիլմերի ազդեցությունը երեխաների սոցիալիզացիայի վրա» հոդվածը:

Սոցիալիզացիայի ընթացքում և սոցիալիզացիայի արդյունքում անհատը ձեռք է բերում որոշ գիտելիքներ, փորձ, հմտություններ, որոնք նպաստում են նրա՝ հասարակությանն  ինտեգրվելուն, այստեղ գործող օրենքները, կանոններն ու բարոյական նորմերը հասկանալուն: Չնայած այն հանգամանքին, որ սոցիալիզացիան շարունակվում է ամբողջ կյանքի ընթացքում, այնուամենայնիվ, կյանքի առաջին փուլում՝ մանկության ժամանակ, այն առավել կարևոր է, քանի որ, պայմանավորված կենսաբանական-գենետիկական առանձնահատկություններով՝ առաջին տարիների ընթացքում երեխայի ստացած տպավորությունները ձևավորում են նրա անհատականությունը, բնավորությունը, նախասիրությունները և վարքը:

Սոցիալիզացիան իրականացվում է այսպես կոչված գործակալների միջոցով (տարիքային խումբ, եկեղեցի, ընտանիք, դպրոց և այլն), սակայն ի դեմս սոցիալիզացիայի մնացած գործակալների՝ ժամանակակից աշխարհում հեռուստատեսությունը համարվում է ամենաարդյունավետը որոշակի գաղափարների, գիտելիքի, տեղեկատվության տարածման հարցում, քանի որ աուդիովիզուալ փոխանցմամբ տեղեկատվության յուրացումը դյուրին է: Հեռուստատեսության ազդեցության գործիքներն են հաղորդումները, գովազդները, լուրերը, ֆիլմերը և մուլտֆիլմերը: Մուլտֆիլմերը երեխաների համար առավել գրավիչ են. դրանք ազդում են երեխայի աշխարհընկալման, արժեքների ձևավորման, դաստիարակման գործընթացների վրա:

Մուլտֆիլմերը և երեխաները  

Երեխաները աչքի են ընկնում հետաքրքրասիրությամբ, իսկ ժամանակ անցկացնելով միայն մանկապարտեզում/դպրոցում և տանը՝ երեխայի գիտելիքի ծարավը չի հագենում: Բացի դրանից, երեխաները ավելի շատ ժամանակ են անցկացնում հեռուստացույցի դիմաց, քան վերոնշյալ ցանկացած կառույցում: Միչիգանի համալսարանի պրոֆեսորներ Կայլա Բրոյսի և Բրեդ Բուշմենի հետազոտությունը[i] պարզել է, որ՝

• 2-5 տարեկան երեխաները շաբաթական 32 ժամ մուլտֆիլմ են դիտում,
• 6-11 տարեկանները՝ 28 ժամ,
• 8-18 տարեկան երեխաների 71%-ը ունի առանձին հեռուստացույց,
• 7-12 տարեկան երեխաների 53%-ը հեռուստացույց են դիտում առանց ծնողների վերահսկողության:

Նույն համալսարանի պրոֆեսոր Շարմինը իր հետազոտության մեջ փաստում է, որ երեխաներին ավելի շատ գրավում են մուլտֆիլմերը, քան սովորելու ավանդական, ակադեմիական միջոցները, պատճառը մուլտֆիլմերի հետաքրքիր սցենարների, աուդիովիզուալ էֆֆեկտների և գունային լուծումների մեջ է: Գիտնականները ապացուցել են, որ երեխաները ոչ միայն սովորում են մուլտֆիլմերից, այլ նաև կոգնիտիվ ընդունակությունների շնորհիվ մտապահում և ընդօրինակում են մուլտհերոսների պահվածքը:

Երեխաները վաղ հասակում դեռ բավական հմտություններ չունեն մուլտհերոսների գործողություններին սեփական գնահատականը տալու համար, և գլխավոր հերոսի գործողությունները երեխայի համար անքննելի իրողություններ են: Ծնողների դերը այստեղ կարևոր է, քանի որ նրանք կարող են կանխել բացասական հետևանքները՝ երեխաներին բացատրելով այս կամ այն արարքի հետևանքները:

Ռուսաստանի դպրոցներից մեկում 47 երեխաների և նրանց ծնողների շրջանում իրականացրած հարցման արդյունքում պարզ է դարձել, որ հարցվածների 56%-ը նախընտրում է արտասահմանյան մուլտֆիլմեր, 14%-ը՝ ռուսական, 30%-ը՝ 2-ն էլ: Ծնողների 33%-ը սահմանափակում է երեխաներին մուլտֆիլմերի ընտրության հարցում, 67%-ը՝ ոչ: Երեխաների 41%-ի սիրած հերոսներն էին մուլտերից նինձյա-կրիաները, տրանսֆորմերները, վինքսի փերիներին, փոքրիկ ջրահարսին նախընտրեցին 39%-ը, Սպունգ-Բոբին՝ 12%-ը, Լունտիկին՝ 6%-ը, սովետական մուլտհերոսներին՝ 2%-ը:

Մուլտֆիլմերի ազդեցությունները երեխաների զարգացման վրա

Գիտնականները միակարծիք չեն մուլտֆիլմերի՝ երեխաների վրա ազդեցության դրական կամ բացասական լինելու կապակցությամբ:

Դրական ազդեցությունը. Դրական էֆֆեկտների մեջ գիտնականները առանձնացնում են մուլտֆիլմերի օժանդակ դերը՝ երեխաների կրթության, աշխարհի մասին հավելյալ տեղեկատվության տրամադրման և հետաքրքիր ժամանցի կազմակերպման հարցերում: Մուլտֆիլմերը երեխաներին սովորեցնում են հասարակության մեջ ընդունված վարքի կանոնները (հարգանքը մեծերի հանդեպ, թիմային աշխատանք և այլն), հարստացնում են բառապաշարը (օտար լեզվով մուլտֆիլմ դիտելիս երեխան կարող է յուրացնել նաև այդ լեզուն), օգնում են բացահայտել աշխարհը /Դորա. ճանապարհորդողը, Դեքստերի լաբորատորիան/: Մուլտհերոսներից շատերը առողջ կենսակերպ ունեցող կերպարներ են, ունեն բազմաթիվ դրական բնութագրիչներ, իսկ երեխաները հաճախ կրկնօրինակում են իրենց հերոսներին:

Բացասական ազդեցությունը. Ավելի լայն ուսումնասիրություններ են արվել՝ պարզելու մուլտֆիլմերի բացասական ազդեցությունը երեխաների պահվածքի վրա: Գիտնականները հիմնականում առանձնացնում են առողջության համար վնասները, դաժան պահվածքը և սեքսուալության նշանները: 1997 թվականին Ճապոնիայում 653 երեխա էպիլեպսիկ ընկնավորման պատճառով հայտնվեց հիվանդանոցում: Հետագա ուսումնասիրությունները պարզեցին, որ դրա պատճառը «Պոկեմոն» մուլտսերիալի 38-րդ էպիզոդի կարմրակապույտ պայթյունն է. բոլոր երեխաները այդ օրը նայել էին այդ էպիզոդը: Հետագայում այդ էպիզոդը արգելվեց Ճապոնիայի կառավարության կողմից և երբեք չվերանկարահանվեց:

Ամերիկայի մանկաբուժական ակադեմիայի մասնագետները պարզել են, որ այն երեխաները, որոնք նայում են դաժանությամբ լի մուլտֆիլմեր, դառնում են ագրեսիվ, անհնազանդ, դաժան և բարկացած: Մուլտֆիլմերը օգնում են երեխաներին զարգացնել երևակայությունը, սակայն դրա բացասական ազդեցությունը կարող է լինել այն, որ երեխաները շատ երկար կարող են մնալ երևակայական աշխարհում:
Միչիգանի համալսարանի պրոֆեսոր Հիսմանը նշում է, որ մուլտֆիլմերում դաժան տեսարանների առկայությունը երեխաների մոտ ստեղծում է գործողության և դրա հետևանքները հասկանալու դժվարություն. օրինակ՝ երբ որ ինչ-որ ծանր իր է ընկնում հերոսի գլխին, տեսարանը ծիծաղ է առաջացնում, հերոսին ոչ մի վնաս չի հասցվում. տեսնելով սա՝ երեխայի մոտ աստիճանաբար խզվում է գործողություն-հետևանք կապը (օրինակ՝ Թոմ և Ջերրի, Teenage Mutant Ninja Turtles):

Մուլտֆիլմը՝ որպես արժեքների տարածման միջոց

Ինչպես ցանկացած աուդիովիզուալ պրոդուկտ, մուլտֆիլմերը նույնպես հնարավոր է օգտագործել որպես արժեքների տարածման միջոց: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակաշրջանում պատերազմող կողմերը ակտիվորեն օգտագործում էին պրոպագանդայի բոլոր միջոցները՝ ներառյալ մուլտֆիլմերը: Ամերիկյան կառավարության պատվերով Walt Disney ընկերության մուլտիպլիկատորները նկարեցին 32 հականացիստական մուլտֆիլմեր (ամենահայտնիներն են «Մահվան ուսուցումը. նացիստների կայացումը» (1943թ.) և օսկարակիր «Ֆյուրերի երեսը» (1943թ.)): Մուլտֆիլմերի հիմնական թեմաները թշնամու կերպարի ստեղծումը, հարկերի ժամանակին վճարումը և բանակին անհրաժեշտ ներդրումներ կատարելու գաղափարներն էին:  Disney-ի մուլտֆիլմերը այդ ժամանակ դիտվում էին ամբողջ ընտանիքով, նաև ցուցադրվում էին կինոթատրոններում՝ ֆիլմերից առաջ:

1936 թվականին Ճապոնիայում նկարահանեցին հակաամերիկյան մուլտֆիլմ՝ օգտագործելով Միքի Մաուսին: Նացիստական Գերմանիայում այդ ժամանակաշրջանում արգելված էին նացիստական գաղափարախոսությանը հակասող ցանկացած տեղեկատվություն՝ այդ թվում Disney-ի մուլտֆիլմերը: Գերմանիայի այդ ժամանակաշրջանի ամենահայտնի պրոպագանդիստական մուլտֆիլմը «Քնած դշխուհին» էր, որտեղ չար կախարդը Ժողովրդավարությունն էր, քնած արքայադուստրը՝ Գերմանիան, իսկ արքայազնը՝ Ադոլֆ Հիտլերը: Սովետական կինոարտադրության ամենահաջողված պրոպագանդիստական մուլտֆիլմը «Միլիոներ»-ն  է (1963թ.), որը նկարահանվել է Սառը պատերազմի ժամանակ կապիտալիզմի և սոցիալիզմի տարբերությունները ցույց տալու համար:

Ժամանակակից աշխարհում մուլտֆիլմերը գրեթե զերծ են պատերազմական թեմայով պրոպագանդայից, դրա փոխարեն որոշ մուլտֆիլմեր մարդասիրական արժեքների և գաղափարների տարածման միջոց են: Լրագրողների և կինոքննադատների կողմից այս առաքելությունը լավագույնս կատարող մուլտֆիլմերն են «Նեմոյին փնտրելիս»-ը (2003թ.) «Կենդանապոլիսը» (2016թ.) «Դորիին փնտրելիս»-ը (2016թ.): «Նեմոյին փնտրելիս» և «Դորիին փնտրելիս» մուլտֆիլմերը, որոնք ցույց են տալիս հաշմանդամություն ունեցող անձանց (ձկների օրինակով) և հասարակության փոխհարաբերությունները: «Կենդանապոլիսը» նկարահանվել է փախստականների ճգնաժամի շրջանում և հիմնական գաղափարը հակառասիստական, քսենոֆոբիայից զերծ հասարակության ստեղծումն է:

Walt Disney-ի ճանապարհը դեպի ֆեմինիզմ[ii]

Համաձայն սոցիալական հոգեբանության՝ մարդու գենդերը, նրա գենդերային պահվածքը վաղ հասակից ձևավորվում է սոցիալականացման գործընթացներում կնոջ և տղամարդու դերերի մասին ստացած պատկերացումներից: Գիտնականները սա անվանում են տարբերակող սոցիալիզացում:

Disney-ը հաճախ էր մեղադրվում հակաֆեմինիստական գաղափարների տարածման մեջ, քննադատությունների հիմնական թիրախը Disney–ի ամենահայտնի մուլտֆիլմների շարքն էր՝ «Disney-ի արքայադուստրերը»: 1939-1959 թվականների՝ Disney–ի արքայադուստրերը աչքի չէին ընկնում անհատականության որևէ հատկանիշով, բացի նրանից, որ բոլորը գեղեցիկ էին, ունեին լավ ձայն և լավ տնային տնտեսուհիներ էին: Այդ ժամանակ սպիտակամորթ կանայք նոր էին ստացել ընտրական իրավունք, սակայն հասարակությունում նրանց դերը շատ չէր փոխվել: «Սպիտակաձյունիկը և յոթ թզուկները» (1937թ.), «Մոխրոտիկը» (1950թ.) և «Քնած դշխուհին» (1959թ.) մուլտֆիլմերի հերոսուհիները հիմնականում պասիվ արքայադուստրեր էին, որոնք ամբողջ մուլտֆիլմի ընթացքում չեն ներքաշվում որևէ ակտիվ գործողությունների մեջ և  վերջում փրկվում են արքայազնների կողմից:
«Փոքրիկ ջրահարս»-ով (1989թ.) սկսվում է Disney–ի նոր շրջանը, որը տևեց 1989 թվականից մինչև 1998 թվականը: Այս ժամանակաշրջանը կարելի է պայմանականորեն կոչել «աղջիկները անախորժությունների մեջ» («Փոքրիկ ջրահարսը» (1989թ.) «Գեղեցկուհին և հրեշը» (1991թ.), «Ալադին» (1992թ.) «Պակահոնտաս» (1995թ.) և «Մուլան» (1998թ.)): Այս շրջանում նկարահանված մուլտֆիլմերի հերոսուհիների անհատականությունը ընդգծվում է, նրանք ունեն իրենց երազանքները, ձգտումները, սակայն միշտ ընկնում են որևէ անախորժության մեջ սեփական արկածախնդրության պատճառով: Այստեղ ընդգծելու հատուկ կարիք ունի «Գեղեցկուհին և հրեշը» (1991թ.) մուլտֆիլմի հերոսուհի Բելլը, որը ի ծնե արքայադուստր չէ, իսկ նրա և հրեշի սիրո պատմությունը ներքին գեղեցկության մասին է: «Մուլանը» (1998թ.) այս ժամանակաշրջանի ամենաֆեմինիստական մուլտֆիլմն է. հերոսուհին գնում է չինական բանակ հոր պատիվը փրկելու համար, սակայն  ստիպված է տղամարդ ձևանալ դրա համար:

2009 թվականին «Արքայադուստրը և գորտը» մուլտֆիլմով սկսվեց Disney–ի պրո-ֆեմինիստական ժամանակաշրջանը: «Արքայադուստրը և գորտը» և «Ռապունցել» (2010թ.) մուլտֆիլմերում, ճիշտ է, առկա են ռոմանտիկ հարաբերություններ, սակայն հերոսուհիները վառ անհատականություններ են և մի քանի անգամ էլ փրկում են տղամարդկանց: «Սրտով խիզախը» (2012թ.), «Սառցե սիրտը» (2013թ.) և «Մոանա» (2016թ.) մուլտֆիլմերի կիզակետում է գտնվում ընտանեկան սերը, աղջկա հարաբերությունները հոր, մոր, եղբայրների և քույրերի հետ:

Խորհրդային, ռուսական և հայկական մուլտֆիլմերը

Խորհրդային ժամանակաշրջանում նկարահանված մուլտֆիլմերը (Союзмультфильм) սիրված էին Խորհրդային միության ողջ տարածքում, ինչպես նաև դրա սահմաներից դուրս: Անգամ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո այդ մուլտֆիլմերը նախկին խորհրդային երկրներում դեռևս պահպանում էին իրենց հեղինակությունը: Տարածված կարծիքի համաձայն՝ խորհրդային  մուլտֆիլմերը երեխաներին սովորեցնում են բարություն, ընկերասիրություն, աշխատասիրություն և այլն: Սակայն Ռուսաստանում 2015 թվականին արգելել են ցուցադրել մի շարք խորհրդային մուլտֆիլմեր, որոնք են «Չեբուրաշկան և կոկորդիլոս Գենան», «Դե՛ սպասիր», «Կարլսոնը, որը ապրում է տանիքում», «Ոզնին մշուշի մեջ», «Բրեմենյան երաժիշտները» և այլն: Մուլտֆիլմերը արգելելու պատճառների մեջ հիմնականում նշվում են անպատշաճ ապրելակերպի քարոզումը:

Ռուսաստանում այժմ ամենահայտնի ռուսական մուլտֆիլմերն են «Մաշան և արջը», «Ֆիկսիկները», «Երեք կատուները», «Նոր Բրեմենյան երաժիշտները», և ռուս հսկաների (богатыри) մասին մուլտֆիլմերի շարքը: «Մաշան և արջը» մուլտֆիլմը որոշակի անհանգստություն է առաջացրել մանկական հոգեբանների մոտ, քանի որ մուլտֆիլմի գլխավոր հերոսուհին որևէ դրական բան չի սովորեցնում: Իսկ հսկաների մասին մուլտֆիլմերը, ըստ մասնագետների, նախատեսված են ավելի շատ մեծահասակների համար:

Հայկական մուլտֆիլմերի մեծամասնությունը, որոնք նկարահանվել են և՛ խորհրդային շրջանում, և՛ անկախացումից հետո, հիմնված է հայկական հեքիաթների, առակների և պատմվածքների վրա: Ամենասիրվածներն են «Գտնված երազը», «Քաջ Նազարը», «Կիկոսի մահը», «Սասունցի Դավիթը» և վերջերս նկարահանված «Անահիտը»: «Անահիտ» մուլտֆիլմը նկարահանվել է համանուն հեքիաթի հիման վրա, սակայն, ինչպես ռուսական հսկաների մուլտշարքը, ունի ժամանակակից մոտիվներ: Վիճակագրությունը սակայն ցույց է տալիս, որ հայ երեխաները հիմնականում նախընտրում են արտասահմանյան մուլտֆիլմեր:

―

Թերևս, Disney-ը մուլտարտադրության հսկաներից է, նրա արտադրության թե՛ լիամետրաժ մուլտֆիլմերը, թե՛ մուլտսերիալները պահանջարկ ունեն երեխաների մոտ, ուստի և դրանց ազդեցությունը երեխաների մոտ սեփական սոցիալական դերի հետ կապված բավականին մեծ է:

Մուլտֆիլմերը երեխաների ժամանցի կարևոր ուսուցանող մաս են և  ազդում են նրա մարդկային կերտվածքի վրա: Մուլտֆիլմերի բացասական ազդեցությունից երեխաներին զերծ պահելու համար ծնողներին խորհուրդ է տրվում հետևել, թե երեխաները ինչ մուլտֆիլմ են դիտում, քանի ժամ են դիտում, ինչպես նաև թե մուլտֆիլմը տարիքային ինչ սահմանափակում ունի:

Հեղինակ՝ Տաթև Դերզյան (Tatev Derzyan)  ©  Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: